Verzamelde beschouwingen

[p. 135]

H. Marsman

In een vorige kroniek had ik het o.a. over het zoowel ver- als onthullende karakter van de poëzie. Het spreekt vanzelf, dat deze twee kanten ervan bij verschillende dichters, en bij denzelfden dichter in verschillende gedichten, in verschillende mate aanwezig kunnen zijn. Marsman bewijst dit eens te meer. Een van de vele kwaliteiten van zijn poëzie nu is deze, dat zij bij het klimmen der jaren en der bundels steeds meer onthullend, en minder verhullend wordt. Zoo hoort het altijd en bij iederen dichter te zijn, maar daarom gebeurt het natuurlijk nog niet. De zelfkennis behoort met de jaren te stijgen, zoowel bij den dichter als bij den niet-dichter. Het is den jongeling, dichter of niet, niet kwalijk te nemen - integendeel, het is een deugd, het bewijst dat hij leeft - dat hij zich ziet zooals hij zou willen zijn. Maar den oudere misstaat dit evenzeer als, in het lichamelijke, kinderkleeren hem zouden misstaan. En een dergelijke verhulling wordt ten slotte de pijnlijkste aller onthullingen: de onthulling zijns ondanks.

De zelfverhulling der jeugd, waaraan naar mijn meening dus vrijwel (en gelukkig) niemand ontkomt, is bij Marsman door uiterlijke omstandigheden nog op de spits gedreven. Hij was al heel kort na zijn debuut het enfant gaté der Hollandsche poëzie - meer nog, hij was al dadelijk in die misschien eervolle, maar ook hachelijke positie van leider van zijn tijdgenooten en nog jongeren. Dat een dergelijke positie op zoo jeugdigen leeftijd (ik bedoel niet alleen feitelijken, maar ook vooral poëtischen leeftijd) hachelijk is, behoeft geen betoog. Ik heb wel eens gevreesd, vooral ten overstaan van zijn uitingen op essayistisch gebied, dat zijn beenen die weelde op den duur niet zouden kunnen dragen en dat hij een steeds meer naar de richting van het-caricaturale-van-zich-zelf uitgroeiende figuur zou worden. ‘Witte Vrouwen’ echter gaf mij weer een hoop, die ‘Porta Nigra’ volkomen heeft bevestigd.

Het is een veel voorkomend verschijnsel, dat kunstenaars in

[p. 136]

den beginne evenzeer, zoo niet meer, om hun fouten als om hun deugden worden bewonderd. Dit brengt hen er dan weer toe om die fouten te gaan cultiveeren en er als het ware programpunten van te maken. Bij Marsman is dit proces al bijzonder aanschouwelijk geweest. Vrijwel van zijn debuut af wierp hij zich op - of moet ik zeggen: werd hij opgeworpen? in elk geval was het beide - als apostel van het ‘vitalisme’. Wat dit woord nu precies beteekende laat ik daar: dergelijke kunstleuzen zijn nu eenmaal altijd min of meer vaag en dat is ten slotte minder erg dan het lijkt; men begrijpt het wel zoowat. Het oudere woord ‘vitaliteit’ kent trouwens een ieder, en een neologisme als ‘vitalisme’ beteekent dan veelal in wezen niets anders, maar is een moderne kruiderij om den smaak van het wat neutraal geworden oudere woord op te halen (waarvan in de praktijk overigens meestal het gevolg tegengesteld aan het gewenschte resultaat is, doordat niets gauwer verslapt dan de indruk van extra-prikkels). - Als gezegd, wij weten allen wel zoowat wat een vitaal mensch, een vitale dichter is, ook al is een definitie misschien moeilijk. Het is iemand, wiens wezen dichter bij de onvergankelijke oirbronnen van het leven staat, het suggereert iets van het onwrikbare, onverstoord zich voltrekkende van het natuurlijke leven. Dichters als Albert Verwey, als Aart van der Leeuw zijn treffende voorbeelden van vitale dichters.

Welnu, als er iets is, wat Marsman niet is, en nooit is geweest, dan is het dat. Ik herhaal: het woord ‘vitalisme’ geeft het in zijn bijzondere nuance (onthullend door te verhullen) al aan.

Het is: het levende, dat alleen echt is als het vanzelf is, tot een principe gemaakt en dus verkracht. Maar het had succes als ‘Schlagwort’ en dit succes sloeg weer terug op zijn auctor intellectualis. Gelukkig heeft Marsman het allerergste van deze benauwenis afgewenteld in zijn essayistisch werk en zijn ‘manifesten’. Maar natuurlijk is een deel van zijn poëzie er ook mee doortrokken. Het is datgene geweest, waarom hij het meest geprezen is, en waarvoor ik altijd het minst heb gevoeld. Deze vita-

[p. 137]

lisme genoemde hubris zou ik liever met een nuchterder woord, bombarie of iets dergelijks, betitelen. Ook uit ‘Porta Nigra’ is zij nog niet geheel verdwenen. [‘Lex Barbarorum’ (op zichzelf overigens een fraai gedicht), ‘Doodsstrijd’, ‘Verzet’], maar zij is in de eerste plaats veel schaarscher geworden en in de tweede plaats wordt in dezen bundel een nieuwe klank gehoord die zelfs in ‘Witte Vrouwen’ niet of nauwelijks aanwezig was en die veel zuiverder het wezen van Marsman weergeeft: een klank die aandrijft uit een zoo stralenden herfst, dat de angst voor den dood, die ook in dezen bundel als altijd een der hoofdfactoren van Marsman's poëzie is (ik kom hier straks nog op terug) erin overwonnen wordt door een haast paradisiacaal visioen. Deze verzen (‘Seine et Marne’, ‘Drijven in den herfst’, ‘Slapende vrouw’, ‘Afscheid van Japan’, ‘Ontwaken’, ‘Zonnige Septembermorgen’, alle uit de afdeeling ‘Hemelsblauw’) zijn het, die mij niet alleen de schoonste uit den bundel toeschijnen, maar de eenige tevens waarin voor dezen dichter toekomstmogelijkheden Eggen. Ik wil er een van overschrijven:

De dag overweldigt de wijd-open ramen
met het morgenlichten der zee;
berglanden, vloten, eilanden zonder namen,
de kersentuinen van Jokohama
stroomen en sneeuwen voorbij...

ik voel mij gesterkt en tot reizen gereed;
vermoeidheid en slaap zijn verwaaid als mist in den wind...
- waar gaat gij heen? -
naar het land dat mijn hart heeft bemind
en de zee die zijn kusten omdruist...

nu is het er zomer; nog in den herfst ben ik thuis. -

Men denkt aan het gedicht ‘Paradise regained’ uit den gelijk-

[p. 138]

namigen bundel. Maar het curieuze is, dat in dezen bundel, niettegenstaande dien naam, dit gevoel veel sporadischer voorkomt dan in den nieuwen, die echter zijn titel - ‘Porta Nigra’ - klaarblijkelijk weer ontleent aan datgene wat, tot dusver althans, het leidende motief van Marsman's poëzie is geweest: de angst voor den dood. (Als het dit is geweest wat hem zich en anderen hem, tot ‘vitalist’ hebben doen proclameeren, dan kan ik alleen zeggen dat ik geen gevoel ken dat mij, hoezeer ik het kan begrijpen, minder vitaal voorkomt dan juist dat).

Het is geen woordspeling als ik zeg, dat ik vreesde, dat een dergelijke overmatige preoccupatie met den dood (men heeft het destijds bijv. ook met de poëzie van de gravin de Noailles gezien) op den duur dood moest loopen. Maar dat neemt niet weg, dat in deze laatste afdeeling van den bundel eenige aangrijpende gedichten staan, ik denk bijv. aan de ‘Drie verzen voor een doode’, waarmee zij opent. Zij beteekenen echter geen vernieuwing van Marsman's poëzie, wat met de zooeven genoemde verzen uit ‘Hemelsblauw’ wel het geval is en waarom ik deze onvoorwaardelijk hooger schat.

De bundel opent met een lang - tenminste voor een modern gedicht lang - gedicht ‘Breero’. Ik heb dit bij mijn voorgaande opmerkingen buiten beschouwing gelaten. Er staan fijne regels in en het is ongetwijfeld een prestatie van een zekere verdienste. Maar het kan mij het bezwaar, dat ik tegen dergelijke gedichten heb (tegenhangers op poëtisch gebied van die ellendige ‘vies romancées’ - niet te verwarren met authentieke biografieën) niet ontzenuwen. Het komt altijd neer op het verkleinen van groote dooden tot den omvang van kleinere levenden.

Dit alles neemt echter niet weg, dat ‘Porta Nigra’ niet alleen een boek met vele schoone verzen is, maar ook een boek, dat nieuwe mogelijkheden voor zijn dichter opent.

1935