Verzamelde beschouwingen

[p. 117]

M. Nijhoff

Dichten is - het is door velen op velerlei wijze uitgesproken - tegelijk zich onthullen en zich verhullen. Men zou, en dit is geen paradox, ook met het eerste deel van deze definitie kunnen volstaan. De pogingen tot verhulling (verder dan pogingen brengt geen kunstenaar het, evenmin overigens als welk mensch ook, die altijd des te meer door de mand valt, naarmate hij méér iets anders wil schijnen dan hij is) zijn vaak onthullender dan de eerlijkste bekentenissen.

In de praktijk blijft nu echter natuurlijk nog de vraag over, waar de eerlijke belijdenis eindigt en de pose begint. Deze is o.a. gesteld, en beantwoord, door Menno ter Braak, in zijn kritische artikelen in ‘Het Vaderland’ en elders. En ofschoon ik, wat het principieele onderscheid betreft, het volkomen met hem eens ben, wijk ik in het praktische van zijn meening geheel af, hetgeen niet te verwonderen is, aangezien dan juist het verschil in de beoordeeling van twee critici aan den dag treedt. Ter Braak toch schijnt, indien ik hem goed begrepen heb, te meenen, dat de ‘waarheid’ (zoo zal ik het maar noemen) van een mensch zich voomamelijk uit in zijn dagelijksche persoonlijkheid met al zijn kleinheden, belachelijkheden, simulaties enz., ja, ik verdenk hem er wel eens van, dat hij daarin eigenlijk het essentieele van den mensch ziet. Dit nu ben ik volstrekt met hem oneens. Ik zal de laatste zijn om deze defecten te willen verdoezelen, maar evenmin zie ik daarin het essentieele van den mensch in het algemeen en van den kunstenaar in het bijzonder. Een dichter is aan de bittertafel waarlijk niet minder gemaskerd dan in zijn gedicht, integendeel, in een werkelijk goed gedicht is hij veel wezenlijker aanwezig dan in de schijnbaar natuurlijker lichamelijke aanwezigheid. Juist in deze moet men den mensch veelal zijns ondanks betrappen, in het werkelijke gedicht geeft hij zich zooals hij is, zonder den altijd hem veranderenden invloed van zijn omgeving te ondergaan.

Dit geldt natuurlijk alleen voor de goede gedichten, en de

[p. 118]

goede dichters. Voor slechte dichters en voor slechte gedichten van goede dichters is het ongetwijfeld evenzeer juist, dat zij zich in hun werk openbaren, maar dan ongewild. (Het is grappig, dat iemand als Hugo, die, als hij niet het allergrootste en allerbeste gaf, zulke stroomen bombast en rhetoriek uitstortte, dit - zie de voorrede van ‘Les Contemplations’ - zoo volkomen helder heeft ingezien).

Samenvattend kan men zeggen, dat de dagelijksche verschijning van den mensch, van den dichter, vaak, en dan juist in zijn minst gewilde daden en woorden, een inzicht in diens persoonlijkheid kan geven, maar dat zij in het algemeen, hoezeer zij, ten goede of ten kwade, een correctief kan vormen, zelden het meest essentieele onthult. Bij den mensch, die zich alleen als mensch kan uiten, blijft dit dan ook soms levenslang onuitgesproken. De kunstenaar kan het in zijn werk uiten. Ik zeg niet, dat hij het altijd doet (de slechte natuurlijk nooit, maar daar heb ik het hier uiteraard niet over), maar hij kan het.

De gedachten, die ik hierboven heel summier heb trachten weer te geven, kwamen bij mij op na het lezen van de in alle opzichten buitengewone verzen, die M. Nijhoff onder den, vooral voor een zoo voortreffelijke poëzie weinig zeggenden titel ‘Nieuwe Gedichten’ heeft uitgegeven. Indien toch één dichter de kwestie van de verhouding tusschen persoonlijkheid en poëzie stelt, dan is hij het. Men kan deze kwestie bij hem niet uit den weg gaan, maar men weet tevens, dat men haar nooit volkomen zal kunnen verklaren. Men kan zich dan echter troosten met de gedachte, dat dit met iedere aesthetische kwestie het geval is. Kunstkritiek, ook de beste, blijft altijd: om het essentieele heen-praten. Dat is nu eenmaal niet anders.

Het raadselachtige in Nijhoff's dichterlijke verschijning blijft voor mij de combinatie van de hoogste persoonlijkheid met de hoogste onpersoonlijkheid. Als altijd komt men hier weer terecht op de oude kwestie van vorm en inhoud, die een en toch weer verschillend zijn. - Ik wil in dit geval liever spreken van:

[p. 119]

de verzen zelf en het wezen, dat zich in die verzen uitspreekt. - Wat dan de verzen zelf betreft, is er onder zijn tijdgenooten en jongeren waarschijnlijk geen persoonlijker, en dus begaafder, dichter dan Nijhoff. Deze bundel bevestigt die meening niet alleen, hij versterkt haar nog, bij de vorige vergeleken. Niet alleen toch, dat hij zijn rijpste werk bevat, - men vindt er het valsche vernuft, dat hem vroeger vaak parten speelde, overwonnen. Nijhoff's meesterschap over het vers (virtuositeit ware een volkomen inadequaat woord) is verbluffend. Men krijgt den indruk, dat hij gewoonweg alles kan, en altijd beter dan wie ook. (Om slechts één voorbeeld te noemen: in den bundel komt één vers voor, dat wat den inhoud betreft, aan ‘revolutionnaire’ poëzie doet denken: ‘De vogels’. Hoe belachelijk ouderwetsch, burgerlijk en duf worden de meeste verzen der zich revolutionnaire dichters noemenden, daarbij vergeleken!)

Het merkwaardige is echter dat men - het terugkeeren van één enkel motief, dat van moeder - kind daargelaten - absoluut geen indruk krijgt van de persoonlijkheid, die achter deze verzen zit. Men versta mij goed: ik zeg niet (men kan in zulke dingen niet duidelijk genoeg zijn), dat men niet den indruk krijgt dat er een persoonlijkheid achter zit. Integendeel; hoe zou dat trouwens kunnen bij een zoo persoonlijke poëzie? Maar zij uit zich alleen in de eenheid van stijl (dit woord is eigenlijk veel te beperkt), in de verzen zelf. Wat datgene, wat zich in die verzen uit, betreft, hadden zij alle wel door verschillende menschen geschreven kunnen zijn. In dat opzicht vormen zij een volkomen tegenstelling tot het werk van de meeste dichters. Men denke, om een zeer sprekend voorbeeld te nemen, eens aan het werk van A. Roland Holst. Als men dit goed kent, weet men precies, hoe zijn persoonlijkheid - de dichterlijke dan, wel te verstaan - is. Van Nijhoff weet men na het lezen van zijn verzen niets. Hij blijft Proteus, een raadsel. Maar zijn verzen zijn er niet minder hecht, beeldend en persoonlijk om. En ik vraag mij af, of dit misschien niet de hoogste en beste vorm van de ‘poésie pure’ is: zoo alleen in en door het vers te bestaan.

1935