Verzamelde beschouwingen

[p. 100]

Jacob Israël de Haan

Hoe weinig gedenken wij onze dooden, verward in het eigen leven als wij allen zijn. Dan, plotseling en toevallig, komt er een aanleiding, innerlijk of uiterlijk - zooals de uitgave van het boek, waarin deze enkele regels verschijnen - en de herinnering keert uit het verleden weer. De herinnering aan een levende is altijd een herinnering aan bepaalde momenten. Die aan een doode vaak ook, maar soms wil zij tevens trachten, een heel leven te overzien. Maar wat weet men eigenlijk van het leven van een ander? Welk een klein deel, zelfs van dat der ons het meest vertrouwden, bereikt ons maar. Ik laat nog daar dat - om tot het eigenlijke onderwerp van deze herdenkingswoorden te komen - bij een zoo rijke en gevarieerde geest als De Haan allerlei activiteiten aan mijn competentie ontsnappen: ik denk b.v. aan die van den rechtsgeleerde en van den Joodschen strijder. Maar zelfs als ik hem wil herdenken op die gebieden, waarop ik hem wel heb gekend: als vriend en als dichter - dan nog ben ik er mij pijnlijk van bewust, hoe schraal, hoe verarmend iedere poging tot samenvatting van een geheel bestaan - en welk een rijk en moeilijk bestaan - moet uitvallen.

Jacob Israël de Haan was één ding overduidelijk niet: een burger. Daarvoor had hij oneindig te veel geest, oneindig te veel hart. Hij was een van die menschen, die met een intellect als weinigen en met een werkkracht, die aan het onbegrijpelijke grenst, geen carrière maken, omdat zij elk oogenblik bereid zijn, de verkregenheden als stof van hun schoenen te schudden; een zonderling, van wien men alles kon velen, als men zijn gevoel voor humor deelde; bovenal: een hart van goud dat - weinig eigenschappen lijken mij zóó hoog in een mensch aan te slaan - geen oogenblik dupe van de menschen was en ze toch altijd met zijn gedesabuseerde goedheid tegemoettrad. Hij was ook handig, als bijna iedere Jood, maar - als bijna niemand, Jood of niet Jood - altijd ten bate van anderen, nooit voor zichzelf. Voor hoeveel zaken heeft hij niet gestreden: de Russische gevange-

[p. 101]

nen, de geallieerden, de Joden. Het was geen wispelturigheid, het was de behoefte om te strijden voor wat hem recht docht, met heel de inzet van zijn edelmoedige persoonlijkheid. En wat heeft hij niet gedaan voor zijn vrienden, zijn halve vrienden en Heden, die misschien nog veel verder van hem af stonden, wellicht in het geniep zijn vijanden waren. Dit alles betreft een kant van zijn wezen, die zij, die hem hebben gekend, nimmer zullen vergeten, maar die uiteraard naarmate dezen sterven met hen verdwijnen moet. Wat voor de lateren in hoofdzaak zal blijven zijn zijn verzen. Want het staat voor mij onomstootelijk vast, dat het beste deel daarvan een onvergankelijk bezit van onze poëzie uitmaakt.

Het dicht-werk van De Haan onderscheidt zich van dat van zijn tijdgenooten - en het is, alle gebazel ten spijt, nog altijd zoo, dat onderscheid, d.w.z. persoonlijkheid een essentieel kenmerk van werkelijke poëzie is - voornamelijk op twee punten: formeel, doordat zijn gedichten meestal geen strak metrum hebben, maar alleen een vast aantal lettergrepen, zooals b.v. ook in het Fransche vers; materieel, doordat verreweg het grootste deel ervan gelegenheidsgedichten zijn. - Het gelegenheidsgedicht staat tegenwoordig niet in goeden reuk (misschien omdat de dichters het niet meer kunnen schrijven?), maar was het Goethe niet, die zei, dat alle gedichten eigenlijk gelegenheidsgedichten zijn? In zijn diepsten zin spreekt dit vanzelf, elk gedicht heeft natuurlijk een aanleiding. De bedoeling is echter, dat De Haan, in tegenstelling met bijna alle hedendaagsche dichters, in tal van uiterlijke levensgebeurtenissen aanleiding vond om die als het ware van een zingend commentaar te voorzien.

Benijdenswaardige gave! Natuurlijk is van het zeer omvangrijke oeuvre dat zoo moest ontstaan, lang niet alles superieur of zelfs maar goed, maar welk een (ver)vulling van het leven van een dichter, welk een terugkeer tot wat in vroeger, krachtiger tijden wellicht eigenlijk de hoogste taak van den dichter is geweest.

Kort voor zijn dood schonk De Haan ons in dit genre den

[p. 102]

bundel Kwatrijnen, die zijn hoofdwerk is en tevens een van de hoofdwerken der moderne Nederlandsche poëzie. In bijna duizend vierregelige verzen levert hij daar als het ware van dag tot dag het ‘zingende commentaar’ op zijn leven, waarvan ik zooeven gewaagde. Onder deze verzen zijn er niet slechts vele, maar waarlijk honderden, die tot het ontroerendste behooren wat de Hollandsche poëzie heeft opgeleverd. In dien op het eerste gezicht schijnbaar stamelenden vorm, die echter een oneindig grooter meesterschap verraadt dan de indrukwekkendste rhetoriek, spreekt zich een leven uit, dat niet beter onder woorden kon worden gebracht dan hij zelf heeft gedaan met het vers dat getiteld is

Die na mij komen, lezen mijn kwatrijnen.
Zij zullen sidderen, als zij verstaan,
Met welk een marteling van hartepijnen
Ik zingend door het Leven ben gegaan.

1933