Verzamelde beschouwingen

[p. 82]

Johan Andreas Dèr Mouw (Adwaita)

Bij de bespreking van twee bij uitzondering door Menno ter Braak vaak geprezen dichters is het mij niet mogelijk, niet te denken aan een kroniek, onlangs door hem in ‘Het Vaderland’ geschreven naar aanleiding van de uitgave van het verzamelde dichtwerk van J.H. Leopold, dat door hem tot ‘sierpoëzie’ wordt gerekend. Dit woord klinkt misschien onaangenamer dan het is bedoeld; hij zegt zelf, meen ik, ergens, dat hij het voor een beter geeft, maar dat komt er trouwens niet op aan: veel erger is het fundamenteel-verkeerde begrip van het wezen der dichtkunst, waarvan zoo'n onderscheiding blijk geeft. Ik zeg begrip, maar ik kan waarschijnlijk beter zeggen: theorie. Ter Braak toch heeft, bij zijn vele uitnemende eigenschappen als criticus, ook deze, die voor elken criticus de voornaamste van alle is: smaak. Ik ken verschillende fervente poëzie-minnaars, die in dat opzicht mijlen bij hem ten achter staan. Wanneer men leest, wat hij in zijn dagblad over gedichten ten beste geeft, en men laat zich niet aan den aanvang al irriteeren door de volkomen gratuïte theorieën over dichtkunst (iedere theorie is gratuïet en heeft alleen waarde als grondslag voor den theoreticus), die hij daarin formuleert, blijkt dat zonneklaar uit de détailopmerkingen en de gekozen citaten. De werkelijke kunstenaar is bij uitstek een reëel mensch en verkiest dus het concrete boven het abstracte. Hij zal dan ook met meer instemming en profijt Ter Braak over poëzie kunnen lezen dan menige vage muzolater.

Dit neemt niet weg, dat men de theorieën van Ter Braak niet onweersproken mag laten, als een weerspreking daarvan zich als het ware opdringt. Dit is het geval bij het lezen van de twee door hem geprezen dichters Adwaita en Vestdijk, die men dus als tegenstellingen mag beschouwen met de door hem, althans in principe, afgekeurde ‘sierdichters’ als Leopold.

Wie nu een sierdichter is en wie niet - dat is iets wat alleen in de practijk is uit te maken en waarover de meeningen dan nog steeds kunnen verschillen. Wat een sierdichter is, is misschien

[p. 83]

moeilijker te definieeren (ik herinner mij niet, of Ter Braak het in het hierboven vermelde stuk poogt of niet), maar het is wel zoowat te begrijpen; het is een dichter, die een armoede, of althans een schaarste, aan ‘gedachten’ verhult door een overdadige ‘uitwerking’. En hier zijn wij onmiddellijk in medias res. Alsof zooiets mogelijk ware! Alsof ‘gedachte’ en ‘uitwerking’ in een gedicht twee van elkaar te scheiden grootheden waren! Alsof het dichten hieruit bestond, dat men een gedachte bij den kop pakte, en die dan een of twee of tien of honderd keer zoo lang ging uitspinnen, al naar gelang van de affiniteit tusschen des dichters zitvlak en des dichters zetel! Inderdaad: een wel zeer zonderlinge opvatting van het bekende: le génie n'est qu'une longue patience! een opvatting waarmee wij weer geheel eenige eeuwen terug zijn en in den tijd der dichtgenootschappen verdwaald. Ook in dit opzicht is het ‘Afscheid van domineesland’ maar schijn geweest.

Tegenover die ‘sierpoëzie’ staat dan natuurlijk een andere, waaraan Ter Braak geen naam geeft, maar die men bijvoorbeeld ‘gedachtenpoezie’ zou kunnen noemen: die term is al min of meer geijkt. Ik zou zulke poëzie, zonder nu bepaald iets hatelijks te willen zeggen, ‘Scheurkalenderpoëzie’ willen noemen, en bedoel daarmee niet: poëzie die zoo banaal is als de meeste scheurkalenders, maar poëzie van aphoristischen aard, die men aan gedachte-reepjes kan knippen en op scheurkalenders plaatsen als ‘gulden woorden’, ‘elken dag een stichtinkje’ of hoe men dat noemen wil. Goethe - om nu een van de grootsten te noemen - was daar sterk in. Er is geen reden om aan een dergelijke poëzie alle bestaansrecht te willen ontkennen; het is altijd fout om a priori een bepaalde soort van dichtkunst in de ban te doen. Maar nog veel onjuister is het, een bepaalde soort als de beste, misschien zelfs de eenig-ware, te proclameeren, en dan speciaal nog deze! Ik kan die het best demonstreeren aan een voorbeeld, en kies daartoe het sonnet uit de Nagelaten Verzen van Adwaita, dat mij het meest heeft getroffen (pag. 19):

[p. 84]

 

Ja, laat heb ik 't ontdekt: Ik ben een zwaan:

 

Mij heeft uit poel van dof smartelijk leven

 

Het stilgegroeide Godsgevoel geheven,

 

Aardsche gehechtheid heb ik weggedaan;

 

 

 

Mijn vleugels zijn weer wit en waard te slaan

 

In Brakman's licht; want wat van slijk bleef kleven,

 

Met blijde tranen heb ik 't weggewreven:

 

Nu mag, nu durf, nu kan, nu moet ik gaan,

 

 

 

Ik die, uit angst van aarde, hijgend wou vluchten

 

Naar bevrijding in storm, in sterreluchten,

 

In koele smartenloosheid van natuur,

 

 

 

Tot waar, van eeuwigheid en Brakman dronken,

 

De extaze ziet als wolk van asch en vonken

 

Stuiven 't Heelal uit 't eigen Wereldvuur.

Zou Ter Braak nu heusch meenen, dat de waarde van dit gedicht ligt in de al honderdduizend malen door dichters en sub-dichters, wijsgeeren en sub-wijsgeeren, dominees en sub-dominees uitgesproken ‘gedachte’, die eraan ten grondslag ligt? Ik kan het haast niet gelooven. Het is altijd weer die vervloekte, ethische, utilitaire, echt-Hollandsche neiging om nog wat meer, laten we gerust zeggen: iets stichtelijks, te zoeken, dat is nog wel zoo juist als philosophisch (en omgekeerd in de philosophie iets poëtisch, vandaar ook weer Ter Braak's voorkeur voor een ‘sierphilosooph’ als Nietzsche), terwijl poëzie iets in zichzelf compleets is, waarvan het eene niet van het andere te scheiden is. Een simpel liefdesgedicht - van Leopold bijv. - kan honderd maal meer wijsheid bevatten dan het zwaarst-philosophische product van een dichter van het genre dat Ter Braak's voorkeur heeft. Maar wijsheid is nu eenmaal heel wat anders en meer dan wijsbegeerte. De neiging van Ter Braak en zijn duizenden geestverwanten in Holland is eigenlijk het best te vergelijken met de voorliefde van onze grootouders voor gebruiksvoorwerpen, die er als iets anders uitzagen dan dat, waarvoor zij dienden. Iedere

[p. 85]

poëzie is krachtens haar wezen poésie pure, dat is juist de reden, waarom ik niet van deze uitdrukking houd, want zij is niets dan een pleonasme.

De Nagelaten Verzen van Adwaita, op zeer consciëntieuze, in een uitvoerige inleidende aanteekening verantwoorde, wijze, evenals destijds het tweede deel van Brahman, door Victor van Vriesland uitgegeven, bestaan uit een kleine, niet defmitief-voltooide, hoewel ook niet bepaald fragmentarische cyclus van jeugdherinneringen in sonnetvorm. Hij had aanvankelijk in het tweede deel van ‘Brahman’ moeten worden opgenomen en men zou het boekje onrecht aandoen, als men daar geen rekening mee hield, maar het als een afzonderlijk werk ging beschouwen. Ik heb er hiervoor een gedicht uit overgeschreven, dat ontegenzeggelijk een schoon, door een groote dichterlijke adem gedragen, sonnet is, hoewel de achtste regel bepaald zeer rhetorisch en banaal is. Toch blijf ik er bij, dat Dèr Mouw's poëzie, niettegenstaande er telkens prachtige lyrische ‘uitbarstingen’ - het woord is misschien wat vreemd, maar ik weet er geen beter voor - in plaats grijpen, als geheel meer merkwaardig dan zonder voorbehoud schoon moet worden genoemd. Dat deze dichter van al het gemakkelijke (schijn-)schoon van het vers afstand heeft willen doen, is ontegenzeggelijk een verdienste, maar - dit behoeft geen betoog - een negatieve. Er is daarmee, vrees ik, echter ook werkelijk schoons opgeofferd. Bovendien verwarde hij, met zoovele anderen, spreektaal en natuurlijke taal. Te breken met de dichterlijke conventie is een voortreffelijk, hoewel als gezegd, negatief iets. De volmaakte dichterlijke taal is volmaakt natuurlijk. De spreektaal echter is de volkomen tegenvoeter van de geijkte dichterlijke taal: zondigt deze laatste door opgeblazenheid, de eerste zondigt door afgesletenheid. Het is volmaakte dwaasheid om, zooals Dèr Mouw bijvoorbeeld schijnt te hebben gewild, het woord ‘streelen’ altijd te willen vervangen door ‘aaien’, omdat men in de omgangstaal altijd dit woord zou gebruiken inplaats van dat. Gesteld dat dit zoo was (ook dit

[p. 86]

lijkt mij nog geen eens juist - ik zou zeggen: men aait dieren, maar men streelt menschen - maar ik neem het, met den dichter, aan om mijn voorbeeld duidelijk te stellen), dan nog is het vermindering van den taalschat, dus van het dichterlijk instrument, een op zich zelf goed woord a priori uit te bannen.

1935