Sranan. Cultuur in Suriname

[p. 10]

Sranan, cultuur in Suriname

De bewoners van de ‘Wilde Kust’ behoorden tot het complex van culturen dat zich op het Amerikaanse continent bevond. Zij kregen plotseling te maken met de vreemde bezoekers die vanuit zee hun land binnendrongen en hen ‘indianen’ noemden, in de veronderstelling dat men in Indië was beland. De kustbewoners trokken weg naar veiliger oorden in het binnenland en een beperkt aantal bleef in contact met deze vreemdelingen. Zij werden al gauw aan het werk gezet om de gewenste stoffen en goederen te produceren en de nodige infrastructuur daarvoor te helpen opzetten. De groepen die wegtrokken konden aanvankelijk ongestoord hun normale leefwijze voortzetten zonder de grote schok van de ontmoeting met de Europese bezoekers te hoeven ondergaan. De grote variëteit van culturen die de Europeanen (Spanjaarden, Portugezen, Engelsen, Fransen en Nederlanders) aantroffen in het nieuw betreden gebied in het verre westen, was het resultaat van een historische ontwikkeling die in bepaalde regio's tot vele tientallen eeuwen teruggaat. De culturele karakteristieken kwamen tot stand door een proces van aanpassing aan de natuurlijke omgeving: het tropische regenwoud en de savannen van het Amazonegebied, het gebied waartoe de Guyana's ook geografisch worden gerekend.

Ook vóór de komst, in de zestiende eeuw, van de Europeanen bestond er een zekere geografische dynamiek. Volkeren migreerden van het ene gebied naar het andere. Er vonden confrontaties plaats tussen culturen die een verschillend ontwikkelingsniveau hadden, hetgeen leidde tot oorlogen en volksverhuizingen, tot groei en ontwikkeling in sommige gevallen, en tot onderdrukking en verval in andere. Er vond ook versmelting van culturen plaats door geleidelijke processen van assimilatie en integratie. Het was zeker niet de utopische wereld van ‘eeuwige vrede’. De ontmoeting met de vreemde mensen die vanaf de zee aankwamen met hun vaartuigen is van cruciale betekenis geweest voor de bewoners van het Amerikaanse werelddeel. De Europese bezoekers waren namelijk op economisch avontuur uit, op zoek naar materieel gewin - hetgeen direct voortsproot uit

[p. 11]

Beeld van Jozef Klas uit 1968, aangekocht door de regering in begin jaren '80 en opgesteld in Albina. Gietbeton, 3,5 meter hoog.

de bijzondere sociaal-economische ontwikkelingen die in Europa plaatsvonden in de periode van de ‘Ontdekking’. Dit heeft het karakter van de ontmoeting der beide werelden drastisch bepaald.

De ‘Wilde Kust’-bewoners die hun traditionele woonplaatsen niet wilden prijsgeven werden òf uitgemoord, òf onderworpen. Zij waren niet opgewassen tegen de gevorderde organisatie en technologie van de indringers die hen volkomen onbekend waren. De ontmoeting van de indiaanse bevolking met deze bezoekers uit het Oosten was in elk opzicht een grote schok. Ze betekende verwarring op geestelijk, religieus, sociaal en vooral op demografisch gebied: de bevolking werd op radicale wijze gedecimeerd.

De indianen die, om welke reden dan ook, geen direct contact hadden met de nieuwe bewoners, konden hun traditionele leefwijze en cultuur voortzetten zonder al te grote offers te hoeven brengen. Hun leef-

[p. 12]

wijze kenmerkte zich door grote kennis van hun natuurlijke leefomgeving, het tropische oerwoud, de sterren, planten en dieren en een wereldvisie die op al deze kennis is gebaseerd. De grote variëteit aan talen, orale tradities, rituele bijeenkomsten voor allerlei doeleinden en de vele vormen van esthetische expressie maken ook nu nog deel uit van de levensstijl die de identiteit van de indiaanse mens bepaalt. In Suriname vinden we een veelheid van indiaanse talen die nog door een groot deel van de indiaanse bevolking wordt gesproken.

Later werden de indianen geconfronteerd met andere vreemdelingen die door de Europeanen uit Afrika waren gehaald. De Europese bezoekers waren eerst op zoek naar edele metalen en later, via speciaal opgezette landbouwsystemen, naar produkten voor de handel in Europa en andere delen van de wereld. Het systeem van gedwongen arbeidskrachten uit Afrika was de grote oplossing. Eeuwenlang werden er, op regelmatige basis, groepen Afrikaanse slaven naar Amerika vervoerd om het opgezette produktiesysteem te doen helpen functioneren. Er ontstonden grote landbouwondernemingen in de kustgebieden van de Guyana's.

Het Fort aan de Surinamerivier, dat later uitgroeide tot stad, werd de toegangspoort tot het land, de haven waar de schepen uit Europa aanlegden om de nodige technologie en waren aan te voeren die voor het opzetten van een plantage-economie nodig waren. Ook de mensen kwamen aan bij het Fort: ondernemers, handelaren, ambtenaren, militairen en de arbeidskrachten die op de plantages gedwongen werden tewerkgesteld. De uit Afrika aangevoerde slaven werden verkocht aan de plantage-eigenaren en aan welgestelde families in de stad. Deze stads- en plantageslaven vormden al gauw het merendeel van de totale bevolking van Suriname.

Op de plantages en in het binnenland resulteerde de ontmoeting van mensen die uit verschillende gebieden van Afrika afkomstig waren in een soort inter-Afrikaanse creoolse cultuur met aanvankelijk weinig Europese invloeden. In de stad vond er meer uitwisseling en vermenging plaats van Afrikaanse en Europese culturele elementen; het neger-Engels, later Sranantongo genoemd, ontwikkelde zich als omgangstaal bij de slaven en vrije creolen in de stad en op de plantages.

Op de plantages werden de slaven slechts in beperkte mate in de gelegenheid gesteld om openbare bijeenkomsten te houden. Het spelen op de drums werd geassocieerd met ‘duivels’ werk en zowel religieuze als wereldlijke bijeenkomsten werden streng aan banden gelegd door de plantage-eigenaren of slavenmeesters. Desalniettemin heeft zich een bijzondere plantage-creoolse cultuur kunnen ontwikkelen die, door haar isolement, betrekkelijk weinig is beïnvloed door de cultuur van de Europese meesters. Bij de rituele en feestelijke bijeenkomsten waarbij de hele gemeenschap betrokken was kwamen de meest typerende culturele stijlkenmerken naar voren. De wijze van organiseren, de verschillende rollen en taken der deelnemers, de indeling en het gebruik van de ruimte, de wijze waarop er met het tijdselement werd omgegaan, de gestileerde gedragspatronen, het speciale taalgebruik, de lichaamsbewegingen en geluidseffecten, geven deze bijeenkomsten een bijzonder, niet alledaags, communicatief karakter.

De leefomstandigheden van de slaven op de plantages waren voor velen zo onaanvaardbaar dat zij het risico namen de plantages te ontvluchten en hun heil te zoeken in het moeilijk te bereiken binnenland, langs de grote rivieren. Zij vormden al gauw kleine gemeenschappen en leefden van eenvoudige landbouw, visvangst en jacht. Het contact met de indianen bleef voornamelijk beperkt tot het uitwisselen van goederen zoals boten, jachthonden, kapmessen, patronen, zout en stoffen voor kleding. Deze zogenaamde bosneger-gemeenschappen hebben ruim anderhalve eeuw lang een verbeten strijd moeten voeren tegen de koloniale strijdkrachten, om hun onafhankelijkheid in het binnenland te kunnen behouden.

De bosnegergemeenschappen verschillen in vele opzichten van die van de plantage-creolen. Behalve

[p. 13]

[p. 14]

in taal verschillen zij ook in politieke en sociale structuur, religie, esthetische vormgeving, muziek en dans. Zij bezitten een uiterst rijke orale traditie en folklore die heel sterk Afrikaans van karakter is gebleven. De bosnegers staan open voor nieuwe invloeden. Zij nemen gemakkelijk nieuwe gedragspatronen, kleding en muziek over, en leren snel omgaan met technische apparatuur. Daarnaast blijft er een groot respect bestaan, ook onder de meeste jongeren, voor de traditionele vormen van religieuze beleving, de historische kennis van de ouderen en voor de rituele en feestelijke bijeenkomsten en alles wat daarmee verband houdt.

Door de intensieve migratie van jonge bosnegers naar de stad, naar Frans Guyana en zelfs naar Nederland, is er een nieuwe fase aangebroken in de ontwikkeling van de bosnegergemeenschap - een dynamiek op nationaal en internationaal niveau. De jongere generatie gaat naar school en wordt opgenomen in een meer stedelijke atmosfeer. Ofschoon zij contact blijven onderhouden met de familie in het binnenland of in de stad, zoeken deze jongeren aansluiting bij de populaire cultuur van de stadscreolen. De bosneger kaseko- of poku-muziekgroepen behoren tot de populairste van Paramaribo en omgeving. De bosnegers vormen nu een niet te verwaarlozen sector van de samenleving waarmee niet alleen in politiek opzicht, maar ook als potentiële macht rekening gehouden moet worden, een feit dat zich in de jaren tachtig op ingrijpende wijze heeft gemanifesteerd.

Toen de plantage-economie na de afschaffing van de slavernij in 1863, als alternatief, er toe overging arbeidskrachten uit China, India en Indonesië te importeren ging Suriname een nieuwe historische fase in. De komst van de Aziaten heeft de levensstijl in het bewoonde kustgebied van het land merkbaar beïnvloed. Hun landbouwtraditie geeft aan het landschap haar speciale karakter: de rijst- en groentevelden, de aanwezigheid van wat vee en de huizen met hun voorportalen waar het familieleven zich voor een groot deel afspeelt zorgen voor de typische sfeer die zo eigen is aan het platteland van het kustgebied. Religieuze diensten konden vrijelijk worden gehouden en de ceremoniële bijeenkomsten waaraan de hele dorpsgemeenschap deelnam zijn altijd van het grootste belang geweest voor het behouden en ontwikkelen van de groepsidentiteit. Bij de Hindostanen en Javanen vormen de viering en herdenking van belangrijke momenten in het leven (zoals geboorte, huwelijk en overlijden) de context waarbinnen de meest traditionele artistieke expressievormen worden uitgevoerd. Bij bruiloftsfeesten worden, naast de gebruikelijke religieuze rituelen, altijd verschillende vormen van theater, verbaal spel, muziek en dans gepresenteerd. Steeds meer worden echter nieuwe vormen geïntroduceerd die de meer traditionele vormen geleidelijk vervangen.

De uit India (en in mindere mate ook uit Indonesië) geïmporteerde films maken bijna de helft uit van het aantal films dat in Suriname wordt vertoond. Zij vormen, in zekere zin, een vervanging van de hoog ontwikkelde theatertradities uit het oude India en uit Java. De populaire muziek van de Hindostanen - die regelmatig op de radio te horen is - wordt in hoge mate bepaald door die van de Indiase films. In Suriname hebben de Aziatische migranten, die in relatief groten getale werden aangevoerd, hun moedertaal voor een groot deel behouden. Bij de meeste Hindostaanse en Javaanse families worden respectievelijk het Sarnami en het Surinaams Javaans als omgangstaal gebruikt. Het is echter wel duidelijk dat er steeds meer Nederlands gesproken wordt, vooral door jongeren die voor hun studie, hun sociale status en het reizen naar Nederland zijn aangewezen op een goede kennis van deze taal, de officiële taal van het land.

Aanvankelijk functioneerden deze culturele systemen min of meer als homogene groepen naast elkaar. Door het onderwijs aan de ene en door de trek naar de stad aan de andere kant kwam echter een zekere culturele dynamiek op gang. De ontmoeting met andere etnische groepen, dus met andere culturen, werd een actueel en dringend gegeven. Het etnisch en

[p. 15]

cultureel bewustzijn kreeg een extra impuls. Men werd zich in de stad meer bewust van de verschillen die er bestonden tussen de verschillende delen van de bevolking die tezamen het volk uitmaakten van het experiment dat Suriname werd genoemd.

De stad Paramaribo is een ware smeltkroes van mensentypen en men kan er niet alleen het Nederlands horen spreken, maar ook het Sranantongo, de algemene omgangstaal, het Sarnami, het Javaans en soms ook nog indiaanse en bosnegertalen die door vertegenwoordigers van die groepen in de stad worden gesproken. In de stad komt men om nieuwe dingen te leren en aan te schaffen, om in contact te komen met datgene wat de wereld te bieden heeft. Men komt er om naar school te gaan en te studeren of om eventueel naar het buitenland te vertrekken. Vooral het reizen naar Nederland is een van de grote wensdromen geworden van vele Surinamers, ook die vanuit het binnenland naar de stad komen.

In de nieuwe setting vinden we artistieke expressies die beïnvloed zijn door uit meer kosmopolitische centra afkomstige normen en criteria. Op westerse leest geschoeide artistieke gedrags- en organisatiepatronen worden aangewend om de veelheid van bestaande traditionele kunstuitingen in nieuwe vormen te gieten.

Hoewel de vitale en veelbelovende traditie waarbinnen beeldende kunstenaars werken in wezen ‘westers’ gefundeerd is, maken zij ook vruchtbaar gebruik van lokale thema's en experimenten met nieuwe esthetische benaderingen en concepten. De schrijvers schommelen tussen een conventioneel-Nederlandse en een experimenteel-Surinaamse wijze van communiceren met een publiek dat nog maar heel beperkt in een literaire traditie is meegegroeid. Dit staat in groot contrast met de verbale virtuositeit van verhalenvertellers, dramatische kunstenaars en musici die op meer traditioneel niveau functioneren. Ook in het theatergebeuren zoekt men nieuwe wegen. Aan de ene kant de diverse vormen van dramatisch spel die bij al de etnische groepen te vinden zijn en die een eigen ontwikkeling blijven doormaken. Aan de andere kant de Europese toneeltraditie van geschreven rollen en scènes die nog voldoende aftrek vinden. De ontwikkeling van een experimenteel theater, waarin nieuwe expressievormen gezocht en ontwikkeld worden, komt echter met moeite op gang. In de stad ontstane populaire muziek maakt een dynamische ontwikkeling door. Een goed voorbeeld is de creoolse kaseko-muziek, die enerzijds gevoed wordt door de rijke methodiek en ritmiek van de plantage- en bosnegermuziek uit het binnenland en anderzijds door de Caribische populaire muziek waarmee zij, muzikaal gezien en qua performance, een grote affiniteit heeft.

Suriname is op elk gebied een natie in wording. Een natie waarin een enorm arsenaal van vaak sterk contrasterende culturele waarden, leefwijzen en expressievormen naast elkaar bestaan en met elkaar in een creatieve wisselwerking worden geconfronteerd.

Afhankelijk van deze creativiteit, de culturele flexibiliteit en tolerantie die aan de dag worden gelegd, zullen nieuwe patronen van samenleven ontstaan. Er zal een bewustzijn tot stand moeten komen waarmee de Surinamer zich zo gunstig mogelijk kan ontplooien, zonder druk van scherpe vooroordelen, en waarmee hij weerstand kan bieden aan elke negatieve vorm van racistische en culturele discriminatie. Mede hiervan hangt af op welke wijze Suriname zich als natie cultureel zal handhaven in de veelheid van dynamische gebeurtenissen die zich rondom haar afspelen.

Terry Agerkop