De ziekte der geleerden

[p. 527]

De ziekte der geleerden.
Zesde zang.⁺

't Roemruchtig Arbela, dat Issus lauwerbladeren^1.

Met kronengoud doorvlocht, doorvlocht met purperaderen
Van Cyrus diadeem, en 's aardrijks koningsstaf^2-3.

+ Des Dichters stelregel, van in het begin des vorigen Zangs opgegeven, is, dat de Ziekte in haer wezen moet aengetast worden, ongeacht zwervende toevallen. Doch daer zyn ook byzondere ongemakken welke, by de algemeene genezing, soms byzondere middelen vorderen, als in de zeven laetste verzen van den vyfden Zang gewaerschouwd wordt. Die ongemakken maken dan het hoofdonderwerp uit van dezen zesden en laetsten Zang, waerin aenvankelyk de stelregel nog eens herhaeld wordt in eene gelykenis uit de oude Geschiedenis ontleend.

1. 't Roemruchtig Arbela. De stad, hier aengeduid, is het hedendaegsche Erbil in Asiatisch Turkeije, oudlyds tot Assyrië behoorende, en zeer berucht door de groote overwinning welke Alexander op Darius Codoman, koning van Persië, aldaer behaelde den 2^den October van het jaer 331 voor Christus geboorte. Zie Quintus Curtius, de Rebus gestis Alex. M. Lib. IV, cap. 15. Het woord komt by de Ouden voor als een neutrum plurale; doch later schreef men ook Arbela, ae, en van daer de dubbele fransche naem Arbelles en Arbèle. - Dat Issus lauwerbladeren. Namelyk de lauwerbladeren der victorie, door Alexander twee jaer te voren geplukt naby Issus, eene stad van Cilicië, beoosten het eiland Cyprus, alwaer hy den zelfden Darius overwonnen had. Zie Quint. Curt. L. III, c. 11.

2-3. Met kronengoud doorvlocht. Versta, niet dat soort van goud 36 dat kroonengoud genoemd wordt, in 't Fransch bas or; maer het eigentlyk gezegde aurum coronarium dat, in de oudheid, den overwinnaer by zynen triomf aengeboden en voor hem gedragen werd. Men kan daer het Lexicon Antiquitatum van Pitiscus over nazien, in voce Aurum. De Dichter zinspeelt op dat gebruik, en het is alsof hy zeide: hetgeen de lauwerkroon, te Issus behaeld, verhief tot eene gouden triomfkroon. - Doorvlocht met purperaderen van Cyrus diadeem. Zinspeling op het purpureum diadema, waer Quintus Curtius van gewaegt, Lib. VI, cap. 6, num. 4. Het was het hoofdtooisel der persische koningen, ook hunne cidaris genaemd, een soort van muts of tulband, bestaende uit purperen en blanke windsels, die door elkander speelden gelyk de aderen van veelkleurig marmer. Zie mede daerover Quint. Curt. Lib. III, cap. 3, num. 19. Het is dus weêr alsof de Dichter zeide: en dat den Issuschen lauwerkrans verrykte met den purperen koningswrong van Cyrus en zyne opvolgers. Te regt; want door de overwinning van Arbela onderwierp Alexander zich het ryk van Persië.
- En dat 's aardrijks koningsstaf, enz. Inderdaed, te Arbela moest beslist worden wie van twee, Darius of Alexander, den scepter voeren zou over den aerdbodem; want, gelyk de Macedoniër aen zyns vyands gezanten antwoordde, ‘De aerde kon zoo min twee meesters als de wereld twee zonnen dulden.’ Zie Justinus, Hist. Lib. X, cap. 12, num. 15.

[p. 528]

 

Ten roof aan 't Grieksche zwaard, ten spel aan 't krijgslot gaf:^4.

5

't Roemruchtig Arbela zag strijdbren Alexander^5.

 

Door de overmacht geklemd van Pers en Morgenlander,^6.

4. Ten roof aan 't Grieksche of het macedonisch zwaard, ten spel aan 't krijgslot gaf, hetwelk voor of tegen kon vallen, en waerby de scepter der aerde gewonnen of verspeeld zou worden.

5. Strijdbren Alexander. Het epitheton zegt zoo veel als het latynsche pugnax, en past byzonder op Alexander.

6. Door de overmacht geklemd, dat is, in 't nauw gezet. De magt van Darius was inderdaed ongelyk grooter dan die van zyn' mededinger, hebbende hy, volgens Justinus, Lib. XI, cap. 12, num. 5, 400,000 voetknechten en 100,000 ruiters onder zyn bevel, welk getal door Diodorus, Biblioth. Hist. Lib. XVII, cap. 33, nog verdubbeld wordt; terwyl Alexander daer slechts 36,500 man tegen had te stellen. Zie Justinus, Lib. XI, cap. 12, num. 2. - Van Pers en Morgenlander. Het leger van Darius bestond niet alleen uit eigentlyk gezegde Persiërs, maer uit allerlei morgenlandsche of oostersche volkeren. Zie Quint. Curt. Lib. IV, cap. 12, num. 6, sqq.

[p. 529]

 

En, daar hy 't talrijkst heir op 't stalen pantser stuit,^7.

 

Zijn goud en legertent aan 't Schytsch geweld ten buit.^8.

 

Een felle kreet gaat op, die door zijne ooren dondert^9.

10

En weêrgalmt over 't veld: ‘Ons leger wordt geplonderd!’^10.

 

Zijn heirspits schokt er van, en 't oogenblik genaakt,^11.

 

Dat Griekens Heldenjeugd heur' eersten roem verzaakt.^12.

7. En daar, of terwyl hy (Alexander) 't talrijkst, het ontelbaer heir van Darius op 't stalen pantser, vooral van zyne onverbreekbare phalanx, stuit, tegenhoudt, keert. Het woord pantser of pantsier zegt zoo veel als harnas, volgens Bilderdijk, buikharnas.

8. Zijn goud en koninklyke legertent. Men kan het echter ook in eenen collectieven zin opvatten, voor de tenten van Alexanders kamp. Beide naemwoorden zyn nog regimina directa van het verbum zag van vers 5. - Aan 't Schytsch geweld ten buit. De Schytsche krygers maekten de beste ruitery van Darius uit. Zie Quintus Curtius, Lib. IV, cap. 12, num. 11, en cap. 13, num. 5. Een duizendtal dier ruiters was door de gelederen van Alexanders linker vleugel, waer Parmenio het bevel over had, heen gedrongen, en tot in het kamp der Macedoniërs geraekt. Zie Quint Curt. cap. 15, num. 6 en 18.

9. Een felle kreet. Het epitheton beteekent hier hard, sterk, hevig, luidruchtig. - Gaat op, verheft zich, laet zich hooren. - Die door zijne (Alexanders) ooren dondert. Volgens Curtius, loc. cit. zond Parmenio zyn' vriend. Polydamas tot Alexander, om hem te verwittigen, en raed te vragen.

10. En weêrgalmt over 't veld, door den mond der krygsknechten die den noodkreet herhalen. - Ons leger. Versta legerveld, castra; want de beteekenis van krygsmenigte heeft het woord slechts by metonymische toepassing.

11. Zijn heirspits. Het woord staet gelyk met het latynsche acies. De Franschen drukken het uit door front de bataille. - Schokt er van, wordt door dien kreet, door die nare tyding ontroerd, verschrikt. De Franschen gebruiken daervoor être ébranlé. - En 't oogenblik genaakt, is naby.

12. Dat Griekens, in stede van Griekenlands, waervoor het door anderen nog gebruikt is, en onberispelyk. - Heur' eersten roem, te Issus en elders verworven, verzaakt, of verloochent, laet varen. Vglk. I, vers 36 en de aenteekening.

[p. 530]

 

Wat doet hy? Laat zijn arm om nietige belangen^13.

 

Den zegepraal der aard één uur in twijfel hangen?^14.

15

Neen, zegt hy! Hier is 't veld, hier roept ons plicht en eer:^15.

 

Wat daar verloren ga, hier wint men 't dubbeld weêr!^16.

 

Zoo spreekt hy, zwijgt en vecht, en Perzië is verwonnen.^17.

 

 

 

Gy ook, terwijl gy 't kwaad tot in zijne eerste bronnen^18.

13. Laat zijn arm, waermede hy de victorie moet bevechten. - Om nietige, dat is onbeduidende belangen, als die van zyn goud en legertuig, in vergelyking van de groote belangen der overwinning.

14. Den zegepraal der aard. Versta de victorie, waerdoor hy over heel de aerde moet zegevieren, volgens het boven aengemerkte op vers 3. - Één uur. Het woord is gebruikt in den zin van een deel tyds in het algemeen, waervoor het by Grieken en Latynen mede geldt. Zie Horatius, I Epist. IV, v. 14. - In twijfel, in 't onzeker hangen? Laet hy de krygskans wanken; houdt hy een oogenblik op alle kracht in te spannen om haer naer zyne zyde te doen overstaen?

15. Hier is 't veld, het ware slagveld, waer ieder vechten moet en zyn best doen.

16. Wat daar, namelyk in het legerveld, verloren ga, hoe groot of hoe veel het ook wezen moge. - Hier wint men 't dubbeld weêr. 't Is de dichterlyke vertolking van 't geen Alexander aen Polydamas, by Curtius antwoordt: ‘Abi, nuncia Parmenioni, si acie vicerimus, non nostra solum nos recuperaturos, sed etiam quae hostium sunt occupaturos.’ Zie Quint. Curt. Lib. IV, cap. 15, num. 7.

17. Zwijgt. Versta, hy voegt er niets anders by. - En vecht, dat is, hy gaet voort met vechten. - En Perzië is verwonnen. Dit laetste is synoniem van overwonnen; maer eenigzins sterker, gelyk het latynsche devincere meer zegt dan vincere.
Hiermede is het voorbeeld voltooid. De Lezer zal zeggen dat het schoon is en ryk in gedachten. Hy mag er byvoegen dat de kennis der Geschiedenis, zoo min als eenige andere wetenschap, overbodig is voor den waren dichter.

18. Gy ook. De vergelyking wordt toegepast, en de rede gerigt tot den arts, dien de Dichter noemt in vers 21: of eerder tot de artsen, als blykt uit den imperativus pluralis van vers 20. - Terwijl gy 't kwaad, de ziekte, tot in zijne eerste bronnen, in zyne oorzaek of oorsprong. Vglk. V, vers 13.

[p. 531]

 

Vervolgt, en 't weêrstand biedt, en uitroeit, en betemt,^19.

20

Draagt zorg, dat ge uw' triomf om geen bagaadje stremt.^20.

 

Geen Arts, wien 't lijdend hart voor ware redding dankte,^21.

 

Die immer in 't bestek van zijn genezing wankte!^22.

19. Vervolgt, opzoekt, nagaet, met de meening namelyk van het te bestryden. - En 't weêrstand biedt. De Lezer bemerke dat hetzelfde woord 't kwaad van den vorigen regel hier, kunstig genoeg, tot regimen indirectum van dit verbum dient, en tot regimen directum der dry andere. - En uitroeit en betemt, dat is bedwingt, intoomt of overmant; maer hier heeft eene hysterologia plaets (want betemmen gaet voor uitroeijen) even als in dit vers van Virgilius, Aen. III, 662:

Postquam altos tetigit fluctus, et ad aequora venit.

20. Dat ge uw' triomf over de ziekte, om, of ter oorzake van, in 't Latyn propter, welke beteekenis het voorzetsel in vers 13 hierboven ook heeft. - Geen bagaadje stremt, verhindert, stuit, belet. Vglk. II, vers 347 en de aenteek. De Dichter verstaet door bagaadje alle bykomende dingen of accidentia; maer het woord, zoo wel als triomf, is byzonder schoon wegens zyne allegorieke beteekenis, welke uit de voorgaende vergelyking licht ontvangt.

21. Geen Arts. Versta: is of was er. - Wien 't lijdend hart, of het hart eens lyders, voor ware redding dankte, dat is, voor opregte genezing door hem bewerkt, tegenovergesteld aen oogenblikkelyk verzachten des kwaeds, maer 't welk dat kwaed niet wegneemt, en dus niet redt. De Dichter wil eigentlyk zeggen: geen waerlyk kundige en voorzigtige arts is of was er.

22. Die immer, of ooit, in 't bestek, het ontwerp, het plan van zijn genezing, van zyne kuer of medendi ratio, wankle, onbestendig, twyfelmoedig was. De Franschen gebruiken daervoor hun balancer, hésiter. Vglk. V, vers 493 en de aenteek. - ‘Bestek, zegt Bilderdijk in zyne Geslachtlijst, komt van besteken, dat is, een tuin afpalen door de stekken te zetten, welke men omvlechten zal, en zoo dient het ook algemeener voor ontwerp of plan als men 't noemt.’
In zyne Aanteekeningen achter dit Dichtstuk voegt Bilderdijk het volgende by.
‘Zie daar wat het zij, 't geen de ware Geneeskunst de indicatie noemt. - Doch, waar ik in mijne omwandeling rondgedwaald heb, nergens byna heb ik buitenstands Artsen gevonden die niet

in 't bestek van hun genezing wankten.

In tegendeel, daaglijks nieuwe voorschriften, telkens van tegenstrijdigen aart en werking, naar mate de toevallen, door 't eene middel verwekt, tot het andere schenen te noodzaken; daaglijks een ander symptoma waar men tegen arbeidde, enz. enz. (een waarachtig Geneeskundige kan het overige licht raden,) zie daar wat ik zag. En dus werd alle geregeld beloop in de ziekte, alle crisis, alle prognosticatie, verloren, verstoord, en onmogelyk gemaakt; en de Natuur bezweek onder de gewelddadigheden die men haar aandeed, tot zy, overmeesterd, niet door de ziekte (die somwijlen niet veel te beduiden had, en, aan zich-zelve overgelaten, in weinige dagen haar oorsprong had weggenomen) maar door de geneesmiddelen, het eindelijk na lang tegenworstelens opgaf. - En zoodanige Artsen waren in den smaak, werden gezocht en toegejuicht! Dit droeg in het byzonder den naam van Brownianismus in Duitschland, en won meer en meer veld. - Wat heb ik my somwijlen moeten schamen over de Consultatien van eerste Koninklijke en Vorstelijke Leibmedici, zoo zy heeten en deels waren! - En, hoe vele jongelingen van hoop heb ik niet op deze wijze zien omkomen! Hoe vele aanzienlijke geslachten van afkomst beroofd! Mijn hart bloedt by de herinnering.’

[p. 532]

 

Hy slaat de teekens van de ziekte gaâ, besluit,^23.

 

Bestormt haar legering, en drijft hare oorzaak uit.^24.

25

Geen toeval leidt hem af: bykomstige ongemakken^25.

23. Hy slaat de teekens, of symptomen van de ziekte gaâ. Het werkwoord gadeslaan zegt zoo veel als acht geven op. Vglk. I, vers 250. - Besluit. Versta: besluit, namelyk uit zyne waernemingen, wat de ziekte is en waer zy haren zetel heeft. Vervolgens

24. Bestormt hy haar legering. Hy rigt zyne werking naer dien zetel, gelyk de krygsman het leger des vyands met volle geweld aenrandt, om daer meester van te worden, en aldus 's vyands magt te breken. - En drijft hare oorzaak uit. Hy verjaegt het beginsel des kwaeds, waer de ziekte uit ontsproten is.

25. Geen toeval. Het woord beteekent letterlyk zoo veel als het latynsche accidens. - Leidt hem af, namelyk van het doel waer hy naer streven en dat hy bereiken moet. Het fransche détourner heeft denzelfden zin. - Bykomstige ongemakken: versta pynen of andere zwarigheden; want het woord heeft geene bepaelde beteekenis, en de rede vraegt dat hier niet. Bykomstig, hetgeen de Woordenboeken niet opgeven, stemt overeen met het fransche accessoire. Men gebruikt daer gewoonelyk bykomend voor; doch de adjectivale vorm komstig drukt, beter dan het participium, den toevalligen aert der ongemakken uit.

[p. 533]

 

Doen ('t groot ontwerp ter spijt') zijn' aanval niet verzwakken,^26.

 

Zijn kracht verdeelen om een' lichaamloozen schijn,^27.

 

En, in 't gevolg der kwaal, der ziekte speeltuig zijn.^28.

26. 't Groot ontwerp, het geheele plan der genezing, of het vervolgen der hoofdzaek. - Ter spijt'. Eigentlyk en dépit; maer eerder hier aux dépens, waervoor in dit geval geen goed nederduitsch woord voor te vinden zou zyn. Versta tot nadeel of tot schade. Het woord spyt, by ons veelal onzydig, by Hooft soms mannelyk, wordt thans algemeen in Noordnederland gebruikt als een femininum. - In vers 356 van den eersten Zang hebben wy onbedacht ten geschreven. - Ter spijt', voor ter spijte is een dativus, even als 't groot ontwerp, dat mede door een' dativus moet verklaerd worden. Zoo zegt men: my, hem, ons ter spyt. Die dubbele dativus mag gelden voor eene latynsche wending, als in dit voorbeeld van Cicero, de Oratore, I, 8: ‘Pergite, ut facitis, adolescentes; atque in id studium, in quo estis, incumbite, ut et vobis honori, et amicis utilitati, et reipublicae emolumento esse possitis.’ - Zijn' aanval. Het woord staet in accusativo, als regimen directum van doen. - Niet verzwakken. Versta niet zwakker worden; want het verbum is neutrael gebruikt.

27. Zijn kracht verdeelen. Het werkwoord doen, en de negatie die er meê samenhangt, worden nog byverstaen in dit en het volgend vers. Hier is daerenboven het regimen directum verzwegen, namelyk hem van vers 25; want kracht is het regimen van verdeelen, dat active gebruikt is. Versta derhalve: doen hem zyne kracht niet verdeelen, gelyk een veldheer die verschillende legerscharen te gelyk bevechten wil. - Om een lichaamloozen schijn, dat is, iets hetwelk geen eigen wezen of geene realiteit heeft, en dat, even als een enkele schyn, verdwynen zal, zoo haest men de wezentlyke kwael meester zal wezen, uitgeroeid hebben. De prepositie om heeft hier dezelfde beteekenis van propter, als in vers 20.

28. En, in 't gevolg der kwaal. Versta, in datgene wat slechts een gevolg is van de kwael, geene oorzaek of kwael op haer zelve. - Der ziekte speeltuig zijn. Versta, het speeltuig der ziekte, welke hem bedriegt en van zyn stuk helpt, met hem krachten te doen verspillen tegen bykomstige ongemakken, als wilde zy aldus zyne aendacht afwenden en zynen aenval ontduiken. De rede, wederom geheel elliptisch, is op te vatten in dezer voege: En die bykomstige ongemakken doen hem het speeltuig niet zyn van de ziekte, in de gevolgen die zy voortbrengt.

[p. 534]

 

Steeds dwaalt hy, die, de pijn afzondrend van 't ontsteken,^29.

30

Het eene heelen wil door 't andere aan te kweken.^30.

 

Vergeefs de vlam getracht te dempen onder 't stroo!^31.

 

Zoo zalft de honig in de kinkhoestkwelling! zoo,^32.

29. Steeds dwaalt hy, de Arts die, de pijn afzonderend, of afscheidende van 't ontsteken, alsof die pyn een afzonderlyk iets en geen uitwerksel was van de ontsteking, welke het derhalve genoeg is te overwinnen, om de pyn te doen zwichten.

30. Het eene, namelyk de pyn, heelen of genezen wil, te weten met narcotica of pynstillende middelen. - Door 't andere, namelyk de ontsteking of inflammatie, aan te kweken. Te regt, want narcotieke middelen vermeerderen de ontsteking. Zie, voor de spelling, onze aenteekening op vers 509 van den vierden Zang.
De hier voorgedragen waerheid wordt opgeluisterd door dichterlyke gelykenissen.

31. Vergeefs. Zie onze aenteek. op vers 408 van den eersten, en vers 3 van den vyfden Zang. - Te dempen. Vglk. V, vers 19 en de aenteek. - Onder 't stroo, waer de vlam juist altyd voedsel in vindt, en des te heviger wordt hoe meer men er op werpt om haer te smooren. De spraekkundige orde is eenigerwyze omgekeerd. In onrym zou men zeggen: vergeefs getracht de vlam te dempen.

32. Zoo zalft de honig. Vglk. II, vers 122 en de aenteek. alsmede V, vers 125. - In de kinkhoestkwelling. Versta, de honig balsemt wel de keel, maer hy laet de oorzaek der ziekte bestaen, welke door andere, gepaster middelen, bevochten moet worden, en eerder aengroeit dan vermindert als men er enkel honig tegen gebruikt. Het woord is afkomstig van kinken of kichen, by Kiliaen vertaeld door anhelare, singultire. Ook schryft hy kinckhoest, kichhoest, en tevens kieckhoest, kindhoest. In 't Latyn heet het tussis convulsiva. De Duitschers noemen 't Keuchhusten, met ons kuch, kuchen verwant.

[p. 535]

 

Het heulsap in den brand van long of ingewanden!^33.

 

Zoo stort men de aspis gift, en scherpt des evers tanden!^34.

35

Neen, 't broeinest zij verstoord, het addrenbroed verplet,^35.

 

En de ever opgejaagd, het landvolk is gered!^36.

 

 

 

Dan, dikwerv' perst het leed, dat in byzondre deelen

 

Zich opheft, de aandacht af by 't algemeene heelen.^37-38.

33. Zoo zalft het heulsap in den brand, of by de ontsteking, de inflammatie van long of ingewanden: namelyk het is olie in 't vuer, volgens onze aenmerking op vers 30.

34. Zoo stort men de aspis gift. Versta: het is even alsof men de aspis nieuw gift instortte, in stede van haer het moorddadig byten te beletten, met ze onder den voet te vertreden. De Aspis, in 't Fransch Aspic, is eene kleine venynige adder, waer Cleopatra en Demetrius Phalereus zich den dood meê gegeven hebben. Zie Horatius, I Carm. XXXVII, v. 25-28, en Cicero, Orat. pro Rabirio Postumo, cap. 9. - En zoo scherpt men des evers tanden, om nog meer kwaed te doen.

35. Neen, zoo dient men niet te werk te gaen; maer 't broeinest der ziekte zij verstoord, even als boven, vers 24, het leger waer de vyand in schuilt. Vglk. III, vers 243, en IV, vers 126. - Het adderenbroed zelf (zie onze aenteek. op vers 358 van den tweeden Zang) zy verplet. Vglk. III, vers 254 en de aenteek.

36. En de ever zy opgejaagd, uit zyn hol namelyk, opdat hy door de brakken in 's jagers bereik gebragt, door hem moge getroffen en neêrgeveld worden. - En 't landvolk is gered. Versta: gelyk dan het landvolk, zoo is ook de zieke, gered, wanneer men het kwaed in zyne oorzaek heeft uitgeroeid.

37-38. Dan. Met dit voegwoord maekt de Dichter zyne transitie tot de beschouwing, of liever de opnoeming der byzondere toevallen, welke men te hulp moet komen. Vglk. II, vers 471, IV, vers 9, en V, vers 393. - Dikwerv'. Vglk. V, vers 395 en de aenteek. - Perst het leed, dat in byzondere deelen van het lichaem zich opheft, ontstaet, of eerder opryst, te weten met het bykomend denkbeeld van hevigheid, als in opheffen ligt. - De aandacht af. Het verbum is afpersen, namelyk door zyne hevigheid den Arts dwingen om er acht op te geven en het niet te verwaerloozen. - By 't algemeene heelen, of by de algemeene behandeling der ziekte.
Dry voorbeelden dier toevallen worden vervolgens bygebragt: hartvang, krampen en zware hoofdpynen.

[p. 536]

 

Het hart bezwijkt somwijl, en dreigt het uiterst kwaad:^39.

40

Ondraagbre kramp verwringt d' ontstelden vezeldraad:^40.

 

De slagaâr beukt het hoofd te bersten: 't bloed in de aâren^41.

 

Ontvlamt: de pols slaat brand: de brekende oogen staren:^42.

 

De schedel kneust zich-zelv' te pletter op den muur;^43.

39. Het hart bezwijkt somwijl, by de dusgenaemde syncope of het animi deliquium. Men schryft gewoonelyk somwylen, en zulks is spraekkundig nauwkeuriger, doch somwyl daerom niet af te keuren. - En dreigt het uiterst kwaad, dat is, de dood zelf, welke er uit volgen kan, als later, vers 215 en vlgg. nader zal geleerd worden.

40. Ondraagbre, of onverdragelyke, onuitstaenbare kramp. Zie de dichterlyke beschryving daervan in den vyfden Zang, vers 200, vlgg. - Verwringt den ontstelden vezeldraad. Het is juist in dat wringen en verwringen der vezelen dat de kramppyn bestaet: het woord is een onomato-poëticum en hier hoogst gepast. Maer geheel het vers is imitatief, uitdrukkende door zyn klanken 't geen de woorden beteekenen. Vglk. I, vers 146 en de aenteek. alsmede II, vers 372.
De vier hier volgende verzen beschryven de zware hoofdpyn.

41. De slagaâr. In 't Fransch artêre. De singularis is gebruikt voor den pluralis, te verstaen van de slagaderen des hoofds in 't algemeen. - Beukt het hoofd. Het werkwoord beuken is synoniem van stooten, kloppen, slaen, doch met merkelyk versterkte beteekenis. De Ouden beukten met den stormram de muren aen stukken, en de Cyclopen smeedden met hunne beukhamers. - Te bersten, dat is tot berstens toe. In den vyfden Zang, vers 205, heet het: De zwellende aders kloppen met mokerslagen. Het is nagenoeg de zelfde gedachte, maer anders uitgedrukt.

42. Ontvlamt. In 't Fransch s'enflamme. Uit die ontvlamming des bloeds, en zyn ryzen naer het hoofd, ontstaet de koorts. - De pols slaat brand, dat is, duidt door zyne zware et herhaelde slagen, het verregaend kwaed, het groot gevaer aen. De beeldspraek, aen de alarm of brandklok ontleend, is byzonder dichterlyk. - De brekende oogen staren, dat is, staen styf; doch hier moest de Dichter, had het rym zulks toegelaten, starren gebruikt hebben, volgens het aengemerkte op vers 417 van den derden Zang.

43. De schedel. Het woord staet synecdochisch voor het hoofd. Vglk. III, vers 151 en de aenteek. - Kneust zichzelven, als vervoerd door de hevigheid der pyn. Het werkwoord kneuzen, oudtyds knosen, beteekent door drukking of stooting kwetsen, blutsen, by Kiliaen quassare, frangere. Vglk. III, vers 275. - Te pletter, of te pletteren, wat even goed is, volgens Bilderdijks verklaring in zyne Geslachtlijst, op de woorden pletter en mortel. Vglk. III, vers 254 en de aenteek.

[p. 537]

 

En Rede ontglipt de toom van 't hachlijk zelfbestuur.^44.

45

Zoo klemt de geessel der onlijdbre folterpijnen!^45.

 

Hier eischt Natuur in nood de hulp der medicijnen!^46.

 

Hier eischt ze een' bystand die haar steune en onderschraag,^47.

 

Dat ze, en haar leed verdure, en 't heelen-zelf verdraag!^48.

 

Welaan dan! Moge ook hier uw invloed niet ontbreken,^49.

44. En Rede. Het woord, dat in dativo staet, is gepersonnificeerd, daerom met een hoofdletter et zonder artikel geschreven. - Ontglipt de toom. Dit laetste is het subject des verbums, hier overeenkomende met het fransch échapper. - Van 't hachlijk, dat is hier zoo veel zorg vragend. Vglk. V, vers 361 en de aenteek. - Zelfbestuur. Zy kan hare eigen werkingen niet meer bestieren, zoo min als de bewegingen des lichaems. Vglk. V, vers 391.

45. Zoo. Dat is, zoodanig, zoo zeer. - Klemt, of nypt, de geessel der onlijdbre, onverduerbare folterpijnen. Versta, dat de zieke er buiten zich zelven, en zyn verstand van aen 't walen raekt. Het eerste lid der samenstelling dient om de pynen te caracteriseeren, en er den geduchten aert van uit te drukken. Het vers slaet op de krampen en het hoofdwee, in de vorige aengeduid.

46. In nood. Versta, Natuer in nood zynde, dat is, in het hooge gevaer waer zy in verkeert.

47. Die haar steune en onderschrage; want zonder dat zou zy bezwyken. Beide werkwoorden zyn synonyma; maer het tweede zegt meer dan 't eerste. Vglk. I, vers 351.

48. Dat, of opdat ze. Vglk. V, vers 292 en de aenteek. - En haar leed, de smarten die zy te lyden heeft, verdure, bekwaem zy uit te staen. Vglk. II, vers 208 en de aenteek. - En 't heelen-zelf. Versta de middelen die gebruikt worden ter genezing van de hoofd- of voorname ziekte. - Verdrage, de kracht hebbe om die middelen te laten aenwenden, waer zy, indien men haer niet haestig te hulp komt, misschien zal te zwak voor wezen. Dit vers is byzonder ryk en vol nadruk.

49. Uw invloed. Namelyk op des Dichters geest of Zangster, ten einde hem in staet te stellen om zyn werk te volvoeren, en de hulpmiddelen aen te wyzen welke, in dien nood, redding kunnen verschaffen.

[p. 538]

50

ô Schrandre Heelkunst, en gy Dichtkunst, die wy smeken!^50.

 

Dus verr' geleidde uw hand ons 't steile bergpad op;^51.

 

Vervolgt! de lauwer lacht en wenkt ons van den top.^52.

50. ô Schrandere Heelkunst. Het woord is gebruikt in den zin van Geneeskunst, waervoor het goed dienen kan, volgens onze aenmerkingen op vers 91 en 358 van den eersten Zang. Vglk. V, vers 96, 353 en 408. De heel- of geneeskunst wordt hier schrander genoemd; te regt, want zy heeft door het onderzoek en door de waerneming vele geheimen der Natuer ontdekt, en groote vorderingen gemaekt zoo wel in de kennis als in de behandeling der ziekten. - En gy Dichtkunst, die wy smeken, om voortdurend ons uwen invloed te laten gevoelen! In den tweeden Zang, vers 40, schryft onze Dichter smeekend, met de scherplange en dus dubbele ee, volgens het algemeen gebruik.

51. Dus verr', dat is, tot dus verre, of tot hier toe. - Geleidde uw hand ons 't steile bergpad op. Men behoeft hierby aen den Helicon noch den Parnassus te denken. De Dichter zinspeelt slechts op de groote moeijelykheid welke zyn onderwerp meêbragt, dat nog nooit door iemand bezongen werd, en zoo weinig geschikt was om in poëzy verhandeld te worden. Hy mag van het steile bergpad spreken, dat hy tot dus verre, aen de hand der Heel- en Dichtkunst, heeft beklommen: en wie zou durven zeggen dat hy in de vyf eerste Zangen van dit Leerdicht eenen enkelen keer heeft gestrunkeld? Zulks zal hy even min doen in dezen laetsten Zang die, in dichterlyke schoonheden, by geen' der vorige zal afsteken.

52. Vervolgt! Gaet voort met my uwen dienst te bewyzen. De rede slaet op beide, Heel- en Dichtkunst, deze om den Dichter te begeesteren, gene om hem te bestieren. Zie den derden Zang, vers 359-64. - De lauwer lacht. Lacht ons toe, is de gewoone spreekwyze; maer het enkel werkwoord zegt hier genoeg. - En wenkt ons van den top, dien wy moeten bereiken en reeds genaken. Eene gelyke zinspeling hebben wy reeds aengetroffen in vers 68 en 496 van den vyfden Zang; maer onze Dichter munt boven allen uit in de kunst van de zelfde dingen meermaels, ja, doch telkens nieuw en altyd even schoon, voor te dragen. Wat is er zin en levendigheid in dat lachen en dat wenken des lauwers van op den bergtop!
Deze twee en vyftig eerste verzen zyn enkel inleiding, of toebereiding der stof welke in den zesden Zang staet verhandeld te worden, en waer de Dichter thans meê aenvangt.

[p. 539]

 

Doch vreest niet, gy die 't oor gewaardigt aen mijn klanken,^53.

 

Dat u mijn zang aan 't bed der afgepijnde kranken^54.

55

Doe deelen in hun wee, of 't ingewand ontbloot',^55.

 

Bezwangerd met dien damp, die angsten van de dood,^56.

 

Die krampen, die in 't bloed tot in de hersens boren,^57.

 

Den gorgel nijpen, en het stikkend hart versmooren.^58.

53. Gy, die 't oor gewaardigt aan mijn klanken. Vglk. I, vers 20 en de aenteek. Gewaardigen en verwaardigen, met het fransch daigner ontleend van het latynsche dignari, worden veelal gebruikt als wederkeerige werkwoorden: gewaerdig of verwaerdig u my te antwoorden. Men zegt mede iemand met iets verwaerdigen, dat is, hem zulks waerdig achten, als in 't Latyn dignari aliquem aliqua re. Zoo by Ovidius, III Tristium, Eleg. 14, v. 51: Qualemcumque igitur veniâ dignare libellum. Hier is gewaardigen aengewend als een gewoon verbum activum, met den accusativus rei en den dativus personae, in stede van: die u gewaardigt het oor te verleenen aen. Deze wending is allenzins te wettigen en mag van ieder nagevolgd worden.

54. Dat. Versta, vreest niet dat, enz. - Der afgepijnde kranken. Het voorzetsel af heeft, in deze en dergelyke samenstellingen, de kracht van ten uiterste of ten hoogste, even als in afkwijnen, afmatten en aftobben van I, vers 297, 373 en 387; in afteren van II, vers 339, en in affoolen van V, vers 377, met welk laetste afpynen nagenoeg eensluidend is.

55. Of dat hy het ingewand ontbloote, namelyk in anatomische beschryvingen, als welke de Dichter reeds afgewezen heeft in vers 65 en volgende van den tweeden Zang.

56. Bezwangerd, bevracht, beladen of bezwaerd. Het participium wordt gezegd van ingewand. Vglk. I, vers 196, en II, vers 319. - Met dien damp, die de krampen voortbrengt, - met die angsten van de dood, die de krampen vergezellen, in 't volgend vers eerst genoemd.

57. Die in. Versta, die met en door het bloed tot in de hersens boren. Zie onze aenteek. op vers 442 van den tweeden Zang, en Vglk. IV, vers 386.

58. Den gorgel nijpen, tot wurgens toe. - En het stikkend hart versmooren, in schyn althans en oogenblikkelyk, door het afsnyden van den adem, en het stremmen van den bloedloop, zoodat de lyder meent dat hy stikken of versmachten zal. Vglk. I, vers 262 en de aenteek. Alsmede II, vers 246 en de aenteek.

[p. 540]

 

Neen, 't is te veel alreeds uw teêr gevoel getergd,^59.

60

Te veel verbeelding, die zich uitput, afgevergd;^60.

 

Neen, zij de voorhang voor dat schriktooneel geschoven!^61.

 

Neen, voeren we u veeleer in de aangename hoven^62.

 

Van Ceres en Pomone, in Ennaas lustvallei;^63.

59. Uw teêr gevoel getergd of gaende gemaekt, in de vorige Zangen, namelyk door akelige tafereelen of beschryvingen die dat gevoel kwetsen, althans pynelyk vallen. Tergen, zegt Weiland, is zoo veel als door geplaag in beweging brengen. Vglk. I, vers 364, en II, vers 258.

60. Het is te veel verbeelding, als by zulke beschryvingen noodig is om de zaken te verstaen. - Die zich uitput of, op den duer, uitgeput, vermoeid wordt, dusdanig dat zy niet meer werken kan. - Afgevergd of afgevorderd. Het voorvoegsel af versterkt de beteekenis, als in het Fransch exiger voor demander.

61. Zij de voorhang, of de gordyn, voor dat schriktooneel geschoven! Vglk. II, vers 105, en IV, vers 262.

62. Veeleer, dat is, liever. - In de aangename hoven. Hof, oorspronkelyk even zoo veel als hoef, hoeve, wordt door de Noord-nederlanders veelal vervangen door tuin; doch dit brengt het denkbeeld van omheining meê, dat in hof niet ligt, en hier ongepast zou zyn.

63. Van Ceres, de godin der velden en des oogstes. - En Pomone, de godin der tuinen en der boomvruchten. Zie hare beeldtenis by Ovidius, Metam. XIV, 625, sqq. - In Ennaas lustvallei. Hiermede noemt en bepaelt de Dichter de hoven van Ceres en Pomone, waer hy zyne lezers of aenhoorders wil naertoe voeren. Enna of Henna was eene stad in het hart van Sicilië, vermaerd om haer bygelegen plein, waer Proserpina, de dochter van Ceres, geschaekt werd, als Cicero verhaelt in Verrem, Act. II, Lib. IV, cap. 48. Zie mede Titus Livius, Historiar. Lib. XXIV, cap. 38. Onze Dichter verhaelt het feit zelf in de volgende schoone verzen, Ovidius (Metam. V, 385, sqq.) nagezongen:

Naby aan Ennaas wal, maar strekkende in de verte,
Stroomt helder bronnat, waar Kaïsters zwanenstoet
By 't kabblend golfgespeel, in zang voor wijken moet:
Een bosch bewelft den stroom als met tapeetgordijnen,
En weert het oog der zon van 't weefsel door te schijnen.
Het loof geeft luwte, en 't veld biedt bloem en kruidery
In nooit gestoorde Lent', daar 't eenigst jaargetij'.
Daar was 't dat Prozerpijn met maagdlijk speelsch genoegen
Viool en lely plukte om ruikers saam te voegen,
En naauwlijks was gezien of tevens ook geschaakt.
Zoo driftig is de liefde als ze eens in vlam geraakt!

Zie Bilderdijks Gedaanteverwisselingen, bl. 183-84. En vergelyk Claudianus, de Raptu Proserpinae, II, 100, sqq.

[p. 541]

 

Waar 't herdersdeuntjen kweelt door ruispijp en schalmei;^64.

65

De Veldgod, door 't geboomt', en Nimf en Bronnajaden^65.

 

Met vonklend oog beloert, en, midden onder 't baden,^66.

64. Waar 't herdersdeuntjen. Het naemwoord deun, oudtyds done, is 't zelfde als toon, by Kiliaen tonus, modulus. Het Fransch zegt air; maer ons woord, by uitbreiding der beteekenis, geldt mede voor lied, chanson. - Kweelt, of galmt. ‘Alschoon kwelen, zegt Bilderdijk (in zyne Aanmerkingen op Huydecopers Proeve, bl. 113), oorspronklijk kwijnen, en zoo ook klaaglijk neuriën beteekent, is het thans meer voor zingen (ook in 't algemeen, vrolyk of droef,) gebruiklijk.’ - Door ruispijp of doedelfluit, als het in den vyfden Zang heet, vers 188. Zie daer onze aenteek. - En schalmei. Het woord is, met het fransch chalumeau, afkomstig van 't grieksch-latynsche calamus, niet, als Weiland voorgeeft, samengesteld uit schal, geluid, en mei, meije, een afgehouwen boomtak. Zulks strydt tegen de analogie (behalve dat het al te gezocht is); want in dat geval zou 't woord den klemtoon op de eerste lettergreep moeten voeren.

65. Waer de Veldgod. Pan namelyk. - Door 't geboomte. Het voorzetsel heeft de beteekenis van het fransche à travers. Vglk. V, vers 196 en de aenteek. - En Nimf. De Dichter spreekt in 't algemeen, maer zinspeelt in 't byzonder op de dusgenaemde Syrinx, wier fabel by Ovidius verhaeld wordt, Metam. I, vers 689, sqq. - En Bronnajaden. Vglk. I, vers 232 en de aenteek.

66. Met vonkelend oog. Vglk. II, vers 160 en 254, alsmede V, vers 78 en de aenteekeningen. - Beloert. Zoo veel als bespiedt, doch hier eigener en gepaster, daer men bespiedt met het oogmerk van te zien wat er gedaen wordt, en beloert met dat van het geziene te bemagtigen. Zoo bespiedt de krygsman 's vyands aenleg, en beloert de tyger zyne prooi. - En, midden onder 't baden. Dit wordt gezegd van de Nimf en de Bronnajaden.

[p. 542]

 

Met eenen sprong verschalkt; doch, duikende in den vliet,^67.

 

Zich voor de ontglipte maagd omkronkeld vindt in 't riet;^68.

 

Waar minlijke Arethuze, aan Alfeus arm ontschoten,^69.

70

Zich onder de aard verschuilt, den minnaar afgesloten;^70.

67. Met eenen sprong verschalkt. Zoo veel als verrast, doch met het bykomend denkbeeld van verrassing door een loozen trek. Het vers begint, kunstig genoeg, met dry korte lettergrepen; want eenen blyft zonder klemtoon. - Doch, duikende. Vglk. III, vers 37 en de aenteek. - In den vliet. Dit naemwoord zegt zoo veel als vloeijend water. Bilderdijk gebruikt het mannelyk als wortelsylbe van vlieten. Zoo doet ook Vondel; maer by Hooft vindt men 't vrouwelyk, en daer wordt het in Zuidnederland meest voor gehouden.

68. Zich voor, dat is, in de plaets van, pro in 't Latyn. - De ontglipte maagd. Vglk. boven, vers 44. - Omkronkeld vindt in 't riet. By Ovidius, vers 705, luidt het:

Panaque, quum prensam sibi jam Syringa putaret,
Corpore pro Nymphae calamos tenuisse palustres.

Deze twee verzen vertaelt onze Dichter in zyne Gedaanteverwisselingen, bl. 39, door:

Waar (in Ladons vloed) Pan haar nastreeft, en reeds aangrijpt als zijn
Maar voor de schoone maagd een rietbosch grijpt in de armen, [buit,

69. Waar minlijke Arethuze. Naem eener bron of waterbeek in het kleine eiland Ortygia, naby de stad Syracusa in Sicilië. Volgens de oude fabelleer was zy eerst eene nimf, uit Diana's stoet, welke, daer zy van de jagt vermoeid zich baedde in den Arcadischen bergstroom Alpheus, door den god diens vloeds vervolgd, maer, op hare bede, van Diana veranderd werd in eene bron die, door het toedoen van de zelfde godin, eenen doortogt vond onder de aerde, om, aen den overkant van het Iönisch meir, in Ortygia te ontspringen. Het verdichtsel, in zyn volle ontwikkeling, staet by Ovidius, Metam. V, 575-641. Zie Bilderdijks Gedaanteverwisselingen, bl. 193-96. - Aan Alfeus arm ontschoten zynde, of ontschietende. Het woord is wederom hoogst gepast, veel sterker van beteekenis dan ontvlieden of ontkomen.

70. Zich onder de aard verschuilt, verbergt; doch insgelyks beter gekozen, dewyl het met schuwen, vlugten verwant is, en dat denkbeeld meêbrengt, wat etymologisch in verbergen niet ligt. Zie Bilderdijks Geslachtlijst, op het woord schuur. - Den minnaar afgesloten. Versta, welke den minnaer, of Alfeus, afgesloten en voor hem ontoegankelyk is.

[p. 543]

 

Dianaas dartle stoet de hooggegorde kniên^71.

 

In 't spieglend waterglas den Vlietgoôn laat bespiên,^72.

 

En de oogen tergt door 't blank der elpenbeenen voeten,^73.

 

Die 't kabblend beekjen lekt, en (mocht het!) door zou wroeten.^74.

71. Dianaas dartle stoet. Vglk. III, vers 70 en de aenteek. In het begin van dit vers, zoo wel als voor vers 65, moet het bywoord waar verstaen worden. De stoet van Diana heet hier dartel, eerder in den zin van speelziek, dan in een anderen. Zie vers 52 van den vierden Zang. - De hoog- of op-gegorde kniên. Gelyk Diana en hare gezellinnen door de dichters der oudheid ons verbeeld worden, namelyk met bloote beenen, en het kleed tot boven de knien opgeschort. Nuda genu, vestem ritu succincta Dianae, zegt Ovidius, Metam. IX, v. 89, en X, v. 536. Vglk. Virgilius, Aeneidos, I, v. 320. Het is dat epitheton succincta, aen Diana eigen, 't welk onze Dichter in het woord hooggegord weêrgeeft. In zyne vertaling der Lofzangen van Kallimachus, bl. 26, vraegt de jagtgodin aen haren vader:

Vergun my, 't franjekleed ten kniën op te haken.

72. In 't spiegelend, dat is, de lichtstralen terugkaetsend, als de spiegel doet, en mede het water, 't welk hier derhalve zoo nauwkeurig als dichterlyk waterglas genoemd wordt. - Den Vlietgoôn. Het woord staet in dativo plurali. - Laat bespiên. Hier is het woord volkomen gepast, en zou beloeren geenszins deugen.

73. En de oogen tergt. Vglk. I, vers 319 en de aenteek. - Door 't blank, of de blankheid. Vglk. II, vers 266 en de aenteek. - Der elpenbeenen, of ivooren voeten. Vglk. IV, vers 479 en de aenteek. Men kan over het woord elpenbeen Bilderdijk nazien in zyn werkje van het Letterschrift, bl. 167.

74. Die 't kabbelend beekjen lekt. Het verbum kabbelen, een klanknabootsend woord, drukt den zachten slag des waters uit, wanneer dit bewogen wordt: het is dus hier zoo eigen, dat het door geen ander te vervangen ware. - En (mocht het!), dat is, kon het zulks; maer mocht is beter, omdat het het beekje als 't ware bezielt. Zie, voor de spelling, het aengemerkte op vers 331 van den tweeden Zang. - Door zou wroeten. welk een rykdom van denkbeelden, en wat een levendig schildery in een enkel vers! Vglk. II, vers 42.

[p. 544]

75

Waar Liefde, en Lust, en Vrede, en Theokriet met haar,^75.

 

Omtuimlen in 't gestoei der wulpsche vrijsterschaar!^76.

 

Hier durven we in den schaâuw der breedgetopte beuken,^77.

 

Op 't fulpen veldtapijt viool en sneeuwbloem kreuken,^78.

75. Waar Liefde, en Lust, en Vrede. Alle dry gepersonnificeerd, en daerom met hoofdletters geschreven. - En Theokriet met haar. Te regt, ja, en tevens met zoo veel smaek als kunst wordt de Idyllendichter by uitmuntendheid hier bygebragt, in een tafereel dat hem ontleend schynt en een model van Idyllentoon oplevert, hoewel een weinig al te Theokrietisch misschien, indien het door kinderen moest of kon gelezen worden.

76. Omtuimelen in 't gestoei. Het werkwoord stoeijen beteekent worstelen uit enkel speelzucht en jokkerny. - Der wulpsche vrijsterschaar, zoo veel als meisjensschaer; want het woord vryster geldt in Noord-Nederland, onbescheiden genoeg, voor het latynsche puella.

77. Hier durven we. Het werkwoord is eerder op zyn Hoogduitsch gebruikt, in den zin van mogen of kunnen, dan in den meer gewoonen van zich verstouten of onderstaen. - In den schaâuw. Het woord is verkort uit schaduwe; doch waerom Bilderdijk er het mannelyk geslacht aen geeft, valt zwaer te zeggen. Ik vermoede dat hy 't enkelyk doet opdat het, by de luidop-lezing van dit vers, niet verward zou worden met het genoegzaem eensluidend schouw, 't welk geheel verschillende beteekenissen heeft. Of dacht hy misschien aen het hoogduitsch Schatten, dat mannelyk is? Hoe 't zy, het woord wordt van allen met het vrouwelyk geslacht gebruikt, en Bilderdijk zelf, in zyne Lijst, geeft de reden waerom er dat genus eigen aen is. - Der breedgetopte beuken. Het epitheton herinnert den fagus patula en diens umbrosa cacumina by Virgilius, Eclog. I, v. 1, en II, v. 3. In België heet de boom veelal buek, buken; doch beuk schynt verkieslyk.

78. Op 't fulpen, of fluweelen, dat is, zachte veldtapijt. Volgens Bilderdijk, in zyne Geslachtlijst, is de eerste beteekenis van felp of fulp zoo veel als vlokkig of hairig. - Viool. Van 't latynsche viola. Vglk. II, vers 331 en de aenteek. - En sneeuwbloem. Of er in onze Kruidboeken eene bloem van dien naem voorkomt, weet ik niet; maer de Hoogduitschers spreken van eene Schnee-blume, en verstaen een slag van Narcissen, by Kiliaen Tyloos of Tydeloos. Dat er zulke in de velden van Enna wassen, blykt uit Claudianus, de Raptu Proserpinae, II, v. 132. - Kreuken of kroken, in 't Fr. froisser. Versta, met er ons op neêr te zetten.

[p. 545]

 

En luistren naar het lied der schelle Filomeel.^79.

80

Maar hoe, mijn Vrienden, hoe! Is dit haar zuivre keel,^80.

 

Haar zoete gorgelstem? Of hoore ik 't aaklig donderen^81.

 

Van de onderaardsche kluft, die ons begrimt van onderen?^82.

 

Zoo is 't. Natuur voedt hier haar romm'lend ingewand^83.

 

Met ijzerschorie en gedempten zwavelbrand.^84.

79. Der schelle Filomeel. Vglk. III, vers 51 en de aenteek. Het naemwoord heeft zyn genus van 't Grieksch bewaerd.

80. Maar hoe, mijn Vrienden, enz. De Dichter wil zeggen: Neen, die verwachting wordt deerlyk te leur gesteld: het is de stem des nachtegaels niet welke men hoort in de anders zoo liefelyke velden van Enna; het is de onderaerdsche en geduchte stem van den nabygelegen Etna. Zoo moet zyne gedachte opgevat worden, niet, alsof hy eene vergelyking liet onderstellen tusschen het lied der Filomeel en 't gerommel des bergs, wat ongerymd en hardstootend wezen zou.

81. Haar zoete gorgelstem. Het is inderdaed door de oneindige buigzaemheid zyns gorgels, dat de nachtegael al de verscheidenheid in zynen zang brengt. - Of hoore ik 't akelig donderen. Vglk. II, vers 103 en de aenteek.

82. Van de onderaardsche kluft. Het naemwoord kluft of kloft, van klieven afkomstig, beteekent spleet, en door uitbreiding van het denkbeeld, hol, kuil, by Kiliaen crypta, specus, antrum. - Die ons begrimt. Vglk. V, vers 76 en de aenteek. - Van onderen. Vglk. III, vers 61 en de aenteek.

83. Haar rommelend ingewand. Het frequentatief rommelen is klanknabootsend, en heeft geen anderen oorsprong, zoo min als rammelen, 't geen slechts een helderder geluid aenduidt.

84. Met ijzerschorie, of, gelyk de Schryver het elders noemt, yzerroest - inhoudende vuersteenen, anders gezegd pyriten, Het Grieksch-latynsche scoria (van σκώρ excrementum) beteekent de vuiligheid of het schuim dat de metalen, by hunne smelting, opwerpen en laten boven dryven. Quae e catino jactatur spurcitia in omni metallo scoria appellatur, zegt Plinius, Nat. Hist. Lib. XXXIII, cap. 21, num. 4. Onze Dichter schynt de theorie aen te kleven van Lémery, Homberg, De Luc en anderen, die de volkanieke verschynselen uitleggen door de werking op elkander van het yzer, het solfer en 't water, welke theorie thans algemeen verworpen wordt. Zie Bilderdijks aenteekeningen op zyn Buitenleven, bl. 184-85. - En gedempten zwavelbrand. Versta solfer die niet brandt, maer die, met de pyriten, slechts den toevloed van het water behoeft om in vlam te geraken, gelyk de Schryver het verklaert in de aenteekeningen op zyn Buitenleven, ter aengehaelde plaets. Vglk. V, vers 19 en de aenteek.

[p. 546]

85

't Is de Etna: hy, wiens buik in ontoegangbre kuilen^85.

 

De dampen toebereidt, wier hol en dompig huilen^86.

 

Des helhonds schor gebas, der doemelingen kreet,^87.

 

In 't licht begoocheld oor der Oudheid joelen deed!^88.

 

Hier giet de hand des tijds op lichtontvlambare aarde^89.

85. 't Is de Etna. Beruchte volkaen van Sicilië, naby de oostelyke zeekust des eilands gelegen, en niet verre van Enna, tot waer hy dan ook zyne uitwerkselen laet gevoelen. - In ontoegangbre kuilen, diepten, holen. Vglk. III, vers 90 en de aenteek.

86. Wier hol en dompig huilen. Het laetste epitheton is hier, even als in vers 10 van den derden Zang, gebruikt in den zin van dof, tegenovergesteld aen hel of helder. Vglk. I, vers 134 en 219, alsmede de aenteekeningen. Wat hol aengaet, hier niet op de gedaente (als beneden, vers 94 en 96), maer op den klank toegepast, zulks wordt dagelyks gehoord in holle stem.

87. Des helhonds schor gebas. Namelyk het gebas van Cerberus. Vglk. I, vers 68 en de aenteek. - Der doemelingen kreet, of de kreten, het gejammer, het geschreeuw der verdoemden. Z. Virg. Aen. VI, 557, 58.

88. In 't licht begoocheld oor der Oudheid. Versta, het oor der Oudheid, 't geen zich zoo gemakkelyk liet begoochelen, of 't geen zoo ligt te begoochelen, dat is te bedriegen was. Het epitheton is byzonder keurig en zinryk, toegepast op de heidensche oudheid vol van bygeloof, en die al de droomen harer dichters gereedelyk aennam. Vglk. I, vers 397 en de aenteek. - Joelen deed. Het verbum finitum slaet op het huilen van vers 86. Joelen wordt veelal gebruikt voor vrolyk geraes maken; doch onze Dichter wil dat het met huilen van éénen oorsprong is, en mag het derhalve in een anderen zin aenwenden. Wat de Oudheid over den Etna gebeuzeld heeft, kan men nagaen in het gedicht van Lucilius Junior, getiteld Aetna, v. 29, sqq.

89. Op lichtontvlambare aarde. Versta, op zwavelachtige vuersteenen, gelyk Bilderdijk ze noemt in de aenteekeningen op zyn Buitenleven.

[p. 547]

90

De waatren die Natuur uit sijplende erts vergaârde,^90.

 

En heel het aardrijk spant, en davert, en verschrikt,^91.

 

Van d' opgezetten wind, waar van zijn binnenst stikt.^92.

 

Dees rommelt, als een trom, als duizend oorlogstrommen,^93.

 

Die, onder 't hol verdek, verderf en onweêr brommen,^94.

95

En zoekt eene uitkomst, tot de schors des bodems splijt,^95.

90. Uit sijplende erts vergaârde, of verzamelde. Door sijplende erts verstaet de Dichter allen berg- of rotsgrond, waer het water doorheen dringt, of liever allengskens doorzijpt, in 't Fransch suinter, filtrer. Sijpelen, gewoonlyk zypelen of zyperen is hetzelfde woord met den frequentatieven vorm. Vglk. II, vers 319 en de aenteek.

91. En heel het aardrijk spant. Men ziet hoe de Dichter de phenomenen der volkanen uitlegt volgens het aengemerkte op vers 84. Het aerdryk staet hier in een hyperbolieken zin, en spant is neutrael gebruikt, als in vers 412 van den eersten Zang. - En davert. Het woord drukt door zynen klank zelf de zaek uit. Vglk. IV, vers 238 en de aenteek.

92. Van d'opgezetten wind. Wy hebben het woord opgezet, in vers 164 van den tweeden, en in vers 163 van den derden Zang, verklaerd door onstuimig, woedend. Hier beteekent het eerder opgepakt of besloten, waer het even zoo wel voor gelden kan. Door dezen wind verstaet de Dichter de luchten (in 't Fransch les gaz) welke door de ontbranding of de ontbinding der volkanieke stoffen voortgebragt worden, altyd volgens de theorie die hy aenkleeft. - Waar van zijn binnenst. Namelyk het binnenste of de buik des Etna's. - Stikt. Vglk. boven, vers 58 en de aenteek.

93. Dees. Versta, deze opgezette wind. - Rommelt als een trom, enz. Het geheele vers is een doorgaend onomatopoioumenon.

94. Onder 't hol verdek. Het woord dek of verdek, in 't Fransch pont, tillac, eigentlyk tot de scheepstael behoorende, is hier overdragtelyk gebruikt, maer toch volgens zyne etymologische beteekenis. - Verderf en onweêr brommen. Dit laetste, even als rommelen, van den klank gevormd, beteekent hier al brommende aenduiden, of verkondigen, of dreigen. Vglk. III, vers 153 en de aenteek.

95. En zoekt. Het subject des werkwoords is nog altyd de wind van vers 92. - Eene uitkomst. In 't Fransch une issue. - Tot. Versta, tot dat. - De schors, of het buitenste, de korst des bodems, of der aerde, splijt, opscheurt, barst.

[p. 548]

 

En bergen van elkaâr en bosschen nederrijt,^96.

 

Of, in de lucht ontvlamd, door Etnaas holle kaken^97.

 

Een' nieuwen doortocht vormt met vlam- en steenrotsbraken,^98.

 

En 't lieflijklachend dat in woesteny verkeert^99.

100

Door gloênde stroom aan stroom die langs 't gebergt' spanceert,^100.

 

En voortweidt als een vloed, die, uit zijn kruik ontsproten,^101.

96. En, in die opscheuring namelyk, bergen van elkaâr en bosschen, die den rug der bergen bedekken, nederrijt. Het werkwoord ware hier beter in tweeën geschreven; want het voorzetsel dat er aen hangt slaet eigentlyk alleen op bosschen, niet op bergen, die van elkander ja, maer niet neder gereten worden. Vglk. III, vers 273 en de aenteek. Men kan over dat scheuren der bergen, by aerdbevingen of volkanieke werkingen, Bilderdijk nagaen in zyne Geologie, bl. 46, vlgg.

97. Of, in de lucht ontvlamd zynde, of ontvlammende, alsnog gezegd van den opgezetten wind dien de volkaen in zich besluit. - Door Etnaas holle kaken. Versta, de wanden welke zynen dusgenoemden mond omringen. Het voorzetsel heeft hier weder de beteekenis van à travers.

98. Een nieuwen doortocht vormt, eene nieuwe opening maekt, gelyk werkelyk de Etna niet zelden doet. - Met vlam en steenrotsbraken. Versta, met braking van vlammen en gloeijende steenen, waer het vormen van nieuwe monden altyd meê vergezeld gaet.

99. En 't, een oogenblik vroeger, lieflijklachend dal, dat aen den voet des bergs ligt, in woesteny verkeert of verandert.

100. Door gloênde stroom aan stroom. Versta, door stroomen van gloeijende lava, die, de een naest of achter den ander, langs het gebergte spanceert, dat is wandelt. Het woord komt van 't Latyn spatiari, en was, zegt Bilderdijk in zyne Aanteekeningen op Antonides, bl. 18, oudtyds zeer geliefd. Het Hoogduitsch gebruikt nog bykans uitsluitelyk spazieren.

101. En voortweidt als een vloed. Men vindt in de Woordenboeken uitweiden, maer voortweiden niet. Echter is het laetste van even goed gehalte: en gelyk uitweiden eigentlyk de extensie in de breedte te verstaen geeft, zoo drukt voortweiden die zelfde extensie in de lengte uit, en zulks is volkomen toepasselyk op den loop des lavastrooms, die soms mylen ver voortweidt. Het verbum simplex is ontleend van het weidend vee. Zie Bilderdijks aenteekeningen op Antonides, bl. 49. - Die, uit zijn kruik ontsproten, leder weet dat de bron of de oorsprong der stroomen by de Dichters verbeeld wordt door eene kruik, die eene of andere godheid of waternimf in den arm houdt.

[p. 549]

 

Een veld dooradert; of, ten steilten afgeschoten

 

Gelijk een waterval, en schuimend neêrgestort,^102-103.

 

In vonkenregenen en rook vernietigd wordt.^104.

105

Dan zucht, dan kermt Natuur; dan lijdt zy doodsche krampen!^105.

102-103. Een veld dooradert. Versta, in onderscheidene beken, als zoo vele aders, doorloopt, tot dat, op lageren grond, deze zich vereenigen en zeewaerl vlieten, llet woord is zoo nauwkeurig als dichterlyk. - Of, ten steilten afgeschoten. Dit wordt nog gezegd van vloed, doch van eenen vloed die niet, als de vorige, aen den voet des bergs ontspruit en in de vlakte voortweidt; maer van de hoogte neêrstort, gelijk een waterval of cataract, als in 't volgend vers gezegd wordt. Ten steilten af vertoont zich als een ablativus pluralis; maer het is een solecismus, volgens de spraekkunst niet te wettigen, zoo min als ten aderen uit, van V, vers 28; want ten is te den, gelyk ter. te der, en kan met geen af of uit stroken, daer het twee tegenstrydige betrekkingen zyn. Zie Bilderdijks vroegere Verscheidenheden, III, bl. 12, en zyne Aanteek. op Hooft, bl. 47. Zie mede De Jager, Taalkundig Magazijn, I, bl. 26. Echter moet men bekennen dat de gemeende spreekwyze niet zelden by andere dichters voorkomt, als blykt uit de voorbeelden bygebragt door De Bosch, in het tweede Deel der oude Werken van de Maatschappij van Leyden, bl. 26, 27. Vglk. vers 221 van den eersten Zang. - En schuimend, of al schuimende, neêrgestort, in stede van neérstortende, gelyk in het voorgaend vers afschietende.

104. In vonkenregenen. Het woord is allenzins zonderling, en niet te wettigen. Men moet het houden voor een' pluralis van vonkenregen (pluie de feu, pluie d'étincelles), even toepasselyk op den vurigen regen der volkanen, als op de watervallen waer hy meê vergeleken wordt, en die werkelyk in een' regen van glinsterende vonken naer beneden komen. - En rook. Dit past insgelyks op beide, ofschoon de watervallen eerder in stof dan in rook vergaen, en uit dien hoofde soms den duitschen naem van Staubbach aennemen. - Vernietigd wordt, dat is, vergaet, of te niet gaet. Alles is even nauwkeurig, en het tafereel waerlyk voltooid, gelyk 't alleen voltooid worden kan van een' dichter die gezien heeft wat hy beschryft.

105. Dan lijdt zy doodsche, dat is (ofschoon zeer oneigen), doodelyke of hoogst gevaerlyke krampen.

[p. 550]

 

Dan schokt, dan bonst haar 't hart, beklommen van de dampen!^106.

 

Dan...! Maar, mijn Zangster, zwijg, en voer dit beeld niet uit!^107.

 

Ziedaar wat damp vermag, die 's lichaams hol besluit!^108.

 

 

 

Wat middel dan, ô Gy, weldadige behoedster,^109.

106. Dan schokt. Vglk. I, vers 327 en de aenteek. - Dan bonst haar 't hart. Beide verba zyn neutrael gebruikt, en het tweede, dat synoniem is van slaen, stooten, versterkt hier slechts de beteekenis van het eerste. - Beklommen, of dat beklommen, aengerand, overvallen wordt van de dampen. De twee laetste verzen, in den samenhang der rede gezegd van de uitwerkselen der volkanieke onstuimigheden op de aerde, zinspelen tevens op de effecten van besloten winden in het menschelyk lichaem.

107. Dan...! Maar, mijn Zangster, zwijg. De correctio is gepast, en toont dat de Dichter weet wat de goede smaek toelaet en verbiedt. - En voer dit beeld niet uit, namelyk in zyne toepassing op het lichaem; want dat van de werking en het geweld der onderaerdsche winden is volkomen uitgevoerd, en kan alle ander genoegzaem vervangen.

108. Zie daar wat damp vermag, enz. Door dit epiphonema brengt de Dichter al het vorige op het lichaem t'huis, en maekt de toepassing duidelyk. - Die 's lichaams hol, of holte, dat is, zyn binnenste, besluit. Versta, vervult en besloten houdt.
In zyne aenteekeningen achter het Gedicht haelt Bilderdijk de volgende verzen van Petronius by, op deze plaets toepasselyk:

Sic et membra solent auras includere venis,
Quae penitus mersae, cum rursus abire laborant,
Verberibus rimantur iter.

Zie, onder de Fragmenta van Petronius, het 31^ste in de uitgave van Petrus Burmannus. Bilderdijk meent dat men, in stede van Verberibus, beter Murmuribus lezen zou. Wy meenen dat niet.
Zie daer dan de dichterlyke beschryving der krampen veroorzaekt door opzettingen van winden, en een der hoofdonderwerpen van dezen zesden Zang. Thans volgen de middelen, daertegen aen te wenden; en wel vooreerst de natuerlyke, vervolgens de scheikunstige, daerna de uitwendige middelen en, in den uitersten nood, de Opium. Men bewondere met hoe veel overleg of, gelyk men zegt, met wat economie de schryver zyne stof verhandelt.

109. Wat middel dan. Namelyk, wanneer de lyder met zulke krampen gekweld wordt. - ô Gy. Versta de Natuer, tot wie de rede hier gerigt wordt. - Weldadige behoedster der menschheid, gelyk zy in geheel den loop van dit Gedicht voorkomt.

[p. 551]

110

Der krankten weêrparty, des levens teedre voedster!^110.

 

Heeft, heeft uw voorzorg niet een plantjen voor dit leed,^111.

 

Geen windbedarend kruid, geen' wortel, toegereed?^112.

 

Of wist de schrandre kunst geen’ vluggen geest te kweken,^113.

 

Geen sapbereiding, om hun stormgeblaas te breken?^114.

115

Zou Heelkunst of zoo arm, of zoo wreedaartig zijn;^115.

110. Der krankten weêrparty. Versta, gy die de tegenparty of de bevechtster der ziekten zyt, als de Dichter in zynen eersten Zang, vers 341 en volgende, breedvoerig leert. - Des levens tedere voedster, of onderhoudster des levens.

111. Heeft, heeft uw voorzorg. De herhaling van het werkwoord geeft alleenelyk klem aen de rede. Niemand heeft ooit beter gebruik weten te maken van die figuer dan Bilderdijk.

112. Geen windbedarend kruid, geen' windbedarenden wortel. Versta Simplicia, welke de kunst aenduidt onder den gemeenen naem van carminantia of carminativa. - Toegereed, dat is, toebereid, even zoo wettig in de tael als uitgereed, dat meer gebruikt wordt.

113. Geen vluggen geest te kweken, voort te brengen; maer het woord is des te gepaster, daer het met kwik, levendig, verwant is, als aengemerkt werd op vers 278 van den tweeden Zang. Zie daer ook over de spelling van het woord. De geest, hier gemeend, is wat in de tael der kunst spiritus heet, en het bygevoegde vlug beantwoordt aen 't fransche volatil, vervliegend.

114. Geen sapbereiding. In de grammaticale orde hangt dit nog af van kweken; maer in de gedachte des Dichters keert het tot wist, en het is als of hy vroeg: wist zy geen sap te bereiden. - Om hun stormgeblaas te breken. Namelyk het stormgeblaes der winden, die wel nergens uitgedrukt, maer door vers 112 in 's lezers geest genoegzaem verwekt zyn.

115. Zou Heelkunst. Versta, zou de Geneeskunst. - Of zoo arm zijn aen middelen, geschikt om het kwaed te bevechten, - of zoo wreedaartig, dat zy verzuimd zou hebben er te zoeken, of te bereiden. Veelal schryft men wreedaerdig; maer Bilderdijk heeft meer dan eens reden gegeven van deze zyne spelling. Zie onze aenteekening op vers 279 van den tweeden Zang.

[p. 552]

 

En schenkt ze ons niet een' drop van Ledaas kruiderwijn^116.

 

Die 't lijdend hart geneest of 't leed verbiedt te voelen;^117.

 

Die (zoo, als reden heerscht op 't woeste driftkrioelen,^118.

 

Of als een sterker drift de mindere overwint)^119.

116. En schenkt ze. Men mag het werkwoord opvatten in den zin van geven, of in dien van fundere, het fransche verser. - Een drop. Versta een' druppel. - Van Ledaas kruiderwijn. Bilderdijk had zelf dienen dit gezegde te verklaren, want zyne vernoeming is al te gewaegd. Hy meent ongetwyfeld het dusgenaemde Laudanum liquidum, een by uitstek pynstillend geneesmiddel, waer de opium de basis van is, opgelost in spaenschen wyn, met byvoeging van eenige speceryen. Deze gekruidde wyn schynt zynen naem ontleend te hebben (Scheller, in zyn Latynsch-Duitsch Woordenboek, zegt het uitdrukkelyk, en Blancardus raedt het) van het Ladanum der Ouden, dat, even als de Opium, een gomachtig en verdikt sap is, voortkomende uit het dusgezegde Ledon of Ledum (λεῖδον), den Cistus creticus van Linnaeus, heden nog gemeen in Cyprus en Creta. Men kan er Plinius over nagaen, Nat. Hist. Lib. XXVI, cap. 30. Dat de plant ook Leda, en zyn voortbrengsel Ledanum geheeten werd, blykt uit denzelfden schryver, Lib. XII, cap. 37, num. 3. De geleerdheid van onzen Dichter is ontzettend; maer hy mogt er zoo veel niet onderstellen in den lezer, wiens lust vergaet wanneer hy, om eene plaets te begrypen, nazoekingen doen moet, waer hem noch wenk noch leiddraed voor gegeven wordt.

117. Die 't lijdend hart geneest. Namelyk met de pyn te stillen: en dewyl het hier op inwendige pynen aenkomt, wordt het hart genoemd, ofschoon dit eigentlyk niet gemeend is. - Of 't leed verbiedt te voelen, met het gevoel der zenuwen te verstompen, gelyk de opium doet, door zyne narcotieke kracht.

118. Die (zoo, of gelyk als reden heerscht). Zie onze aenmerking op vers 49 van den tweeden Zang. - Op 't woeste, het ongebonden, het onstuimig driftkrioelen, of het dooreenwarren der driften, hun ongeregeld gewoel. Vglk. IV, vers 299. Versta: zoo heerscht de kracht des kruiderwyns op het geweld der pynen, en verbiedt haer dat geweld tegen het lydend hart te gebruiken.

119. Of als een sterker drift de mindere driften overwint, en dier krachten neutraliseert, gelyk Ledaas kruiderwyn doet in het volgend vers.

[p. 553]

120

't Gevoel dier pijnen door zijn ongevoel verslindt?^120.

 

Gewis, zy heeft ze, ô ja. Natuur heeft eedle kruiden;^121.

 

En, dierbaar Vaderland, geen afgelegen Zuiden,^122.

 

Geen Oost, geen waterplas, die 't Westen van ons deelt,^123.

 

Onthoudt ze u. 't Is uw schoot die deze weldaad teelt.^124.

125

Zie ginds de scherpe anijs in uwe hoven tieren;^125.

120. 't Gevoel dier pijnen door zijn ongevoel. Versta, door het ongevoel, de insensibiliteit, welke hy, even als al de narcotica, voortbrengt. - Verslindt, dat is, doet verdwynen, wegneemt, niet door ter zyde stelling, maer als 't ware door absorptie.

121. Gewis, zy heeft ze. Dit zy ziet eigentlyk op de Heelkunst van vers 115; maer door het werkwoord heeft keert de zin tevens terug op hetgeen boven, in vers 111, gemeend is, en hiermede gaet de Dichter voort. - Natuur heeft edele, kostbare kruiden.

122. En, dierbaar Vaderland. Wat is die aenspraek schoon, en wat geeft zy waerde aen al de kruiden die in de volgende verzen opgenoemd worden! Hoe klaer toont zy tevens dat de Dichter uit zucht tot weldoen, uit liefde voor zyne landgenoten zingt! En eindelyk, wat brengt zy, juist van pas, afwisseling in de rede en in de gedachten! - Geen afgelegen Zuiden. Geen Afrika. Het epitheton slaet tevens op het Oosten en 't Westen van het volgend vers.

123. Geen Oost. Geen Indië. - Geen waterplas. Versta, geen Oceaen. - Die 't Westen. Namelyk de landen van het westelyk halfrond, of de twee Amerikas. Zie onze aenteek. op vers 280 van den vyfden Zang. - Van ons deelt, dat is, afscheidt. Of nog iemand het werkwoord deelen in dien zin gebruikt heeft, weet ik niet; maer wie zou durven beweren dat het er niet goed voor dienen kan, en hier niet zoo duidelyk is als men wenschen mag?

124. Onthoudt ze u. Het werkwoord is hier oneindig beter dan ontzegt (hetwelk anders dezelfde maet heeft), omdat het Oosten en 't Westen hunne voortbrengsels gewillig, ja in overvloed geven; maer het kost veel moeite om ze daer te gaen halen, en dat denkbeeld wordt door het woord onthoudt verwekt. - 't Is uw schoot, uw eigen bodem, de vaderlandsche grond, die deze weldaad teelt, of voortbrengt.

125. Zie ginds, in ieders bereik. - De scherpe anijs. De Pimpinella Anisum van Linnaeus, een werkzaem carminatief, hier scherp genoemd, om zynen scherpen smaek. - In uwe hoven of tuinen. Te regt, want in het wild groeit de anys niet, ten zy in andere wereldstreken. - Tieren. Vglk. I, vers 396 en de aenteek. alsmede II, vers 334, en IV, vers 326.

[p. 554]

 

De fraaie venkel, trots, op hooge stelen zwieren;^126.

 

De geurige karwei; het korianderzaad;^127.

 

De speerkruidwortel, steun van zwakken zenuwdraad;^128.

 

En, dien wy vroeger reeds verdiende glorie gaven,^129.

126. De fraaie venkel. Een andere aromatieke hofplant, het Anethum foeniculum van Linnaeus, zyn epitheton verdienend. - Trots. Het woord staet adverbialiter, in den zin van op eene trotsche wyze. Maer het woord diende toch trotsch geschreven te zyn, gelyk het gewoonlyk gedaen wordt, om het te onderscheiden van 't substantief trots, superbia. Het comma, dat op het woord volgt, verbiedt te verstaen dat de venkel hooveerdig is op hare hooge stelen, wat hier geenszins te pas zou komen. - Op hooge stelen zwieren. De stelen der venkel zyn werkelyk van vyf tot zes voeten hoog. Beide, anys en venkel zyn vrouwelyk, omdat men er plant by verstaet, ofschoon zy in den mond des volks ook wel als mannelyk klinken.

127. De geurige karwei. Het Carum Carvi van Linnaeus, welks zaed onder de vier Semina calida majora gerekend, en voor een windverdryvend middel gehouden wordt. - Het Korianderzaad, of Coriandrum sativum, by Virgilius vermeld, in zyn Moretum, v. 90, en geroemd van Plinius, Nat. Hist. Lib. XX, cap. 82. Het komt van zelf in de zuidelyke landstreken.

128. De speerkruidwortel. Het woord, als men ziet, staet in den eersten naemval, alhoewel het eigentlyk het regimen is van zie, waer vers 125 meê begint. Men mag het houden voor een Latinismus, als wordende het ecce der Latynen, waer ons zie voor dient, vervoegd met den nominativus, zoo wel als met den accusativus. Men geeft den naem van speerkruid aen onderscheidene planten, inzonderheid aen de Aristolochia Serpentaria; doch die is hier niet inlandsch. De Dichter meent de dusgeheeten Valeriana phu of major, in onze tuinen gebouwd, maer doorgaens vervangen door de Valeriana officinalis, die in 't wild groeit. - Steun van zwakken zenuwdraad. De werking van den Valerianawortel op de zenuwen is inderdaed nog van allen erkend.

129. En, dien. Versta, en zy aen welke; want het pronomen is een dativus plur. - Vroeger. Namelyk in vers 452 van den V^den Zang, waer de Kroeze- en de Pepermunt geroemd en aenbevolen worden.

[p. 555]

130

De munte en marjolein: uw eigendom, Bataven!^130.

 

Of, zoo u 't onwijs hart naar afgelegen kust,^131.

 

Naar vreemden hemelstreek, uitheemsche vruchten, lust,^132.

 

Welaan! de Gember laat uw vordring niets ontbreken,^133.

 

Met eedle Zedoar, uit Morgenlandsche streken,^134.

130. En marjolein. De origanum majoranoïdes van Linnaeus, de Amaracus der Ouden, van welk woord Bilderdijk het onze afleidt in zyne Geslachtlijst. - Uw eigendom, Bataven! Omdat alle tot dus verre aenbevolen kruiden in hun land groeijen.
In de volgende verzen geldt het de voortbrengsels der warme landen; want deze mogen hier ook niet vergeten worden van eenen Dichter die nimmer van een onderwerp afziet, zonder het voltooid te hebben.

131. Zoo u 't onwijs hart. Het epitheton is gekozen, een verwyt in zich besluitende, maer een zacht verwyt, dat niet beleedigen kan.

132. Naar vreemden hemelstreek. Het woord is vrouwelyk, ook in Bilderdijks Geslachtlijst; maer hy offert hier het genus op aen de welluidendheid van 't vers, dat er zeker by wint. - Naer uitheemsche vruchten. Zoo veel als buitenlandsche, van het by ons verouderde heim, huis, woonplaets, dat in menigvuldige namen van steden en dorpen, op hem of ham uitgaende, is behouden gebleven. Zie Graff's Sprachschatz, IV, col. 946, vlgg. De Duitschers gebruiken 't nog als adverbium. Zoo zeggen wy ook nog heimwee, en vindt men by Hooft heimwaart. - Lust. Het gebruik van dit werkwoord als verbum neutrum, en met een dubbel regimen, het hart lust my naar, is ongewoon, doch geenszins af te keuren: verre van daer!

133. De Gember. Versta, de wortels van den Amomum Zingiber van Linnaeus, welke ons uit de Oostindiën toekomen. - Laat uw vordering, uwen eisch, niets ontbreken, voldoet geheel aen uwen wensch.

134. Met edele Zedoar. In zyne Geslachtlijst heet Bilderdijk Zedoar, wat in de volkstael gewoonlyk zeverzaad genoemd wordt, zynde het product van eene oostersche plant, de Artemisia judaica of contra van Linnaeus. Van daer ook zyn naem van semen contra, te weten contra vermes. De Dichter meent hier een ander Zedoar, en wel de wortels van de dusgenaemde Koempferia rotunda, dat veel gemeens heeft met den gember, en insgelyks van oostersche afkomst is. - Uit Morgenlandsche streken. Vglk. III, vers 157 en de aenteek.

[p. 556]

135

De vurige Muskaat (ach! al te sterk van gloed),^135.

 

En 't olierijke blad, doorbalsemd van haar zoet.^136.

 

Doch veiliger dan dees is 't ooft der Hesperieden,^137.

 

Die in hun geele schel een bijtende olie bieden,^138.

 

Min tergend, meer geschikt tot prikkling van de maag^139.

140

En dampontlasting, die zich opzet van omlaag.^140.

135. De vurige Muskaatnoot, of de vrucht van den Myristica moschata of aromatica, een' heester die mede in Oostindië t' huis behoort. - Al te sterk van gloed. Versta, te zeer verhittend.

136. En 't olierijke blad. De Dichter meent het dusgeheeten macis, by ons foulie genaemd, zynde de huid (de Franschen zeggen arille) waermede de noot in de vrucht omgeven is, en welke een bladerachtig voorkomen heeft. - Doorbalsemd van haar zoet, en niet zoo sterk, zoo verhittend.

137. Doch veiliger. De reden van dit epitheton volgt in vers 139. - Dan dees. Het pronomen ziet bepaeldelyk terug op het olierijke blad van het vorige vers. - Is 't ooft. Vglk. I, vers 399 en de aenteek. Der Hesperieden. Naem der dry dochters van Hesperus, bezitsters van eenen hof in Afrika, waer boomen in groeiden die gouden appelen droegen, en door eenen draek bewaerd werden. Onze Dichter meent de Oranje- of Sinas-appelen, by Virgilius, Eclog. VI, v. 61, ook mala Hesperidum genoemd.

138. Die in hun geele schel. De Dichter spreekt van het ooft; maer hy meent de Oranje-appels, waer, in dit vers, per syllepsin, het die en het hun op slaen, zoo wel als het verbum dat den regel eindigt.

139. Min tergend, dan die van 't olieryke blad van vers 136.

140. En dampontlasting. Versta, en tot ontlasting van damp; want op dit laetste alleen past het volgend die - zich opheft van omlaag. Met andere woorden, die naer omhoog dringt.
Hier eindigt de opnoeming der natuerlyke middelen, dienstig by opzettingen van winden. Wy onderzoeken niet of de hedendaegsche kunst nog juist in allen de kracht erkent, welke de Dichter hun toeschryft: het is genoeg dat zy voor pynstillende middelen in Bilderdijks tyd doorgingen, 't zy als enkel excitantia, 't zy als ware carminativa.
Thans volgen de middelen door de kunst voortgebragt, en waer boven, vers 113 op zinspeelt.

[p. 557]

 

By dezen voegt de kunst het prikkelend vermogen^141.

 

Des vochts, door lenig vuur uit d'amber opgetogen,^142.

 

Of d'opgeheven geest van dierlijk hoofdgebeent'.^143.

 

Gelukkigst wordt hun kracht met zuivringkracht vereend^144.

145

Die ongevoelig werkt en deel heeft aan 't ontspannen.^145.

 

Één drop somwijlen, kan dier winden storm verbannen,^146.

 

Gelijk een gisting, die ter neêr slaat door het nat^147.

141. By dezen. Dit slaet op al de simplicia tot dus verre aengeduid. Vglk. III, vers 23 en de aenteek.

142. Door lenig, dat is, zacht vuur uit d'amber opgetogen, opgetrokken, opgehaeld, namelyk by middel der sublimatie of eerder, dewyl het op vocht aenkomt, der distillatie. Het werkwoord togen, met het Hoogduitsch ziehen van éénen oorsprong, is eenigzins verouderd; maer zyn participium is nog van dagelyksch gebruik, ofschoon meestal in eenen overdragtelyken zin, ingetogen, opgetogen. Vglk. III, vers 325. De Dichter verstaet hier het dusgenoemde oleum volatile of den spiritus Succini, welke uit den geelen amber getrokken worden. Vglk. V, vers 214 en de aenteek.

143. Of d'opgeheven geest. Het epitheton heeft dezelfde beteekenis als opgetogen van 't vorige vers, en duidt insgelyks aen het gedistilleerde vocht van dierlijk hoofdgebeent'. Versta, van den hertshoorn, door de kunst genoemd spiritus Cornu Cervi, eertyds veel gebruikt, thans zoo goed als verlaten. Vglk. V, vers 215 en de aenteek.

144. Gelukkigst. Versta, met den besten uitslag, of voordeeligst van al. - Met zuivringkracht, of met dusgenaemde purgantia, doch lenige purgantia, als in 't volgend vers aengeduid wordt.

145. Die ongevoelig, dat is, zachtjens werkt, en deel heeft, of medewerkt aan 't ontspannen. Versta aen of tot de ontspanning van buik en ingewanden.

146. Een enkele drop somwijlen van de opgenoemde vochten, of van de verschillende ethers. - Kan dier winden storm verbannen, verdryven, doen ophouden.

147. Gelijk een gisting, of fermentatie, waer inderdaed de gemeende winden zeer goed meê vergeleken kunnen worden. - Die ter neêr slaat. Het verbum is neutrael gebruikt, in den zin van neêrgeslagen wordt. - Door het nat. Versta het water. - De adverbiale uitdrukking ter neêr vindt hare verklaring in het vrouwelyk substantivum neer, neere, vlakte, laegte, by Kiliaen, area, pavimentum. Men zegt nog overdragtelyk hy is in de neer, van iemand die door tegenspoed gedrukt is. Ter neêr is derhalve regelmatig, maer de accentus circonflexus mag er af blyven.

[p. 558]

 

Dat uit de koude bron in 't werkend mengsel spat.^148.

 

Somwijlen baat er niets, om 't groeiend leed te stuiten,^149.

150

Ten zij de spierkracht-zelv' zich samentrekk' van buiten;^150.

 

't Zij zachte stroking met de levenwarme hand^151.

 

Haar opwekke, en den huid uit d'onbeweegbren stand^152.

148. Dat uit de koude bron. Dichterlyke omschryving van hetgeen men anders noemen zou koud water. - In 't werkend of gistend mengsel spat. Het gieten van eenig koud water in een fermenteerend vocht of mengsel, is werkelyk genoeg om de gisting in eens te doen ophouden: de vergelyking is dus volkomen gepast. Vglk. III, vers 64 en de aenteek.
In de volgende verzen geldt het de uitwendige middelen.

149. Om 't groeiend, het gedurig aengroeijend of vermeerderend leed te stuiten. Vglk. boven, vers 7, en II, vers 236.

150. Ten zij de spierkracht-zelve. Versta de dusgenaemde contractiliteit, aen de vezelen der spieren eigen. Vglk. III, vers 331, waer het zelfde woord gebruikt is. - Zich samentrekke. Het is juist in dat samentrekken dat de spierkracht bestaet; derhalve moet men het gezegde opvatten alsof er stond: ten zy de spierkracht zelve in werking trede of werkzaem worde. - Van buiten, dat is, in de uitwendige deelen des lichaems, ten einde aldus het inwendig kwaed meester te worden.

151. 't Zij zachte stroking. Het woord zegt zoo veel als streeling; maer hier beteekent het stryking, wryving. Vglk. I, vers 186 en de aenteek. In de uitgave van 1807 staet stoking; doch de schryver heeft het verbeterd in zyne Aanteekeningen, en stroking gesteld in de tweede uitgave van dit werk. - Met de levenwarme hand. Dat is, met de hand, zoo warm als die natuerlyk is, of in hare levenswarmte, gewoonelyk geschat op 29 graden Réaumur. ‘In 't byzonder (zegt Bilderdijk, in zyne Aenteekeningen) heb ik in Duitschland eene buitengewoone handigheid waargenomen in het wrijven en tot rimpeling brengen van het gespannen lendendeel van de buik, vooral in kinderen, die van opzetting van winden leden.’

152. Haar, de spierkracht, opwekke, gaende make, in werking brenge. - En den huid. Zie, voor het genus dat de Dichter aen dit woord geeft, onze aenteekening op vers 507 van den tweeden Zang. -Uit d'onbeweegbren stand. Versta, uit den staet van onbeweegbaerheid, waer hy zich in bevindt.

[p. 559]

 

Verwrikke en rimpel', of, met wol en lamrenvachten,^153.

 

Den vochten omloop geev, en, door dien omloop, krachten.^154.

155

Somwijlen grijpt hier drooge of vochte stoving stand,^155.

 

Of zachte spoeling van het lijdende ingewand.^156.

 

Men zag, daar niets verlichtte in 't gruwzaamst windbeklemmen,^157.

 

Een luchtkop op de buik den kramp der spanning temmen;^158.

153. Verwrikke. Vglk. II, vers 174 en de aenteek. - En rimpele, dat is, doe rimpelen of tot rimpeling brenge. Het verbum wordt even zoo wel actief als onzydig gebruikt. - Of. De zin is: of 't zy dat zachte stroking met wol en lammeren-vachten. Versta, wollen lappen of lamsvellen, veelal by zulke wryvingen gebezigd. Het woord vacht, genoegzaem alleen op de huid van schapen of lammeren toegepast, komt, volgens Bilderdijk, van va-en, vatten, omvangen. Zie 's mans Geslachtlijst.

154. Den vochten omloop geve. Versta, de circulatie herstelle of bevordere, niet slechts van het bloed, maer van al de vochten des lichaems. - En, door dien omloop der vochten, krachten om de winden uit te dryven, om de krampen te overwinnen.

155. Somwijlen grijpt hier drooge of vochte stoving. De kunst drukt het uit door het woord fomentum (in 't Fransch fomentation) en onderscheidt het fomentum aridum et humidum. Het eerste bestaet in de aenwending van warm zand of linnen; by het tweede bezigt men doeken gedoopt in warm water of in eenig afkooksel. Vocht, voor vochtig, is verklaerd op vers 419 van den tweeden, en 349 van den vierden Zang. - Stand. De uitdrukking stand grijpen geldt hier voor plaets hebben, te pas komen.

156. Of zachte spoeling, zuivering, ontlasting, namelyk door de klisteer. Vglk. V, vers 306 en 325.

157. Men zag, daar. Versta: daer, waer, en zie onze aenteek. op vers 165 van den derden Zang. - Niets verlichtte, of baet deed. Zie, voor de spelling, het aengemerkte op vers 331 van den tweeden Zang.

158. Een luchtkop, of wat men in 't Fransch ventouse heet, veelal een glazen kop, waer men de lucht uit gehaeld heeft met er vlas of iets anders onder te branden, en welke alsdan op het vel gehecht wordt. - Op de buik. Zie voor het genus, hier verkozen, onze aenteekening op vers 326 van den vyfden Zang. - Den kramp. Nog eene afwyking van het gewoon gebruik. In vers 151 van den vierden Zang eigent de schryver ook het mannelyk geslacht aen dit woord toe, alhoewel hy in zyne Lijst het voor vrouwelyk opgeeft, met de reden er by. - Der spanning. Het gezegde is op te vatten met den genitivus causae, alsof er stond: de kramp, veroorzaekt door de spanning.

[p. 560]

 

Ja, 't bladertrekken van 't Iberisch paardinsekt.^159.

160

't Zij dat dit prikklend vuur de spierkracht feller wekt;^160.

 

't Zij dat verlies van vocht in de uitgerekte vaten^161.

 

Der veezlen stijfheid breekt om werking toe te laten^162.

 

('k Beslis hier niet voor 't een of 't ander samenstel):^163.

159. Ja, 't bladertrekken. De beteekenis van blader of blaer is verklaerd op vers 165 van den eersten Zang. - Van 't Iberisch paardinsekt. De Dichter meent de dusgenaemde Spaensche vlieg, of Cantharis vesicatoria, welke ons voornamelyk uit Spanje of het Iberisch schier-eiland toekomt. Het insekt heeft veel gelyks met de eigentlyk gezegde paerdenvlieg in 't Fransch taon, by Kiliaen ook cantharis: weshalve de uitdrukking paardinsekt niet te misduiden is.

160. 't Zij dat dit prikklend vuur. Versta, de ontstekende prikkeling der spaensche vlieg, waerdoor zy de huid optrekt. - De spierkracht. Zie boven, vers 150 en de aenteek. - Feller wekt, dat is, gaende maekt en aenzet, vermeerdert. Vglk. I, vers 321.

161. 't Zij dat verlies, of vermindering, wegneming van vocht, door de vesicatorie, in de uitgerekte, de gespannen vaten. Versta, bloed- en andere vaten.

162. Der veezlen stijfheid. Versta, de spanning der vezelen, in 't Fransch tension. - Breekt, doet ophouden. - Om werking toe te laten. Om te maken dat zy hare beweging weêrkrygen en aen 't werken gaen.

163. 'k Beslis hier niet voor, dat is, ten voordeele van, enz. Het woord samenstel is gebruikt in den zin van het grieksch-latynsche systema, waer het etymologisch meê overeenkomt. De Dichter wil zeggen: ik beslis niet aen welke van twee men het uitwerksel der vesicatorie te wyten hebbe, aen de prikkeling of aen de ontlating. ‘Het een en ander (voegt hy er by, in zyne Aenteekeningen) koomthier ongetwijfeld samen, en ik wenschte geen van beide uit te sluiten, doch het afleiden van vocht is zekerlijk (bedrieg ik my niet) in dit geval het eerste dat in aanmerking koomt, en de grond van het andere.

[p. 561]

 

Genoeg! de spanning wijkt en 't vreeslijk spiergeknel.^164.

 

 

165

Dan, dikwerv' staat de kunst by 't jammerbed verslagen,^165.

 

En moet aan doodlijk gif de hulp der kruiden vragen.^166.

 

Hoe, hemel! 't heulsap, dat bedwelmend moordvenijn,^167.

 

Zal, in des Artsen hand, des levens heiland zijn!^168.

164. Genoeg! Versta: het is genoeg dat het uitwerksel volgt, namelyk dat - de spanning wijkt, ophoudt, en tevens het vreeslijk spiergeknel, of de kramp, door die spanning veroorzaekt.
Zie daer dan de middelen, by opzettingen van winden gebruikelyk, wydloopig voorgesteld in eene lange reeks van verzen welke, ondanks de dorheid der stof, toch hunnen dichterlyken toon behouden, en ten overvloede bewyzen dat er voor Bilderdijk niets moeijelyk is.
In de volgende verzen geldt het den Opium, in den uitersten nood aen te wenden, als boven, op vers 108, gewaerschuwd is.

165. Dan. Vglk. II, vers 471 en de aenteek. alsmede V, vers 393. - Dikwerv'. Zie onze aenmerking over dat woord op vers 395 van den vyfden Zang. - Staat de kunst by 't jammerbed verslagen, wegens hare onmagt, en omdat zy al hare poogingen verydeld ziet. Het deelwoord is byzonder zinryk, eensluidend met het fransch abattu, consterné.

166. En moet aan doodlijk gif. Vglk. I, vers 164 en de aenteek. - De hulp der kruiden. Versta, de hulp welke de kruiden van natuer meêbrengen, doch hier, tegen alle hoop en verwachting, weigeren. Die hulp moet de Arts vragen aen vergif, ja aen doodelyk vergif. Het contrast is treffend, en wettigt volkomen de uitroepingen der volgende verzen.

167. Het heulsap. Anders gezegd de Opium, het verdikt sap der vruchten van den papaver somniferum. Zie onze aenteek. op vers 116 hiervoren. - Dat bedwelmend moordvenijn. Vglk. IV, vers 103 en de aenteekening.

168. Des levens heiland, dat is, redder zijn. Het woord is een waer, ofschoon verouderd participium praesens van heilen, heelen. Kiliaen vertaelt het door salvans, sanans. Het wordt antonomasticè, ja zoo goed als uitsluitelyk gebruikt van den Zaligmaker des werelds, en dan ook altyd met eene hoofdletter geschreven; maer hier, gezegd van het moordend heulsap, is het byzonder schoon, zoo wel door het contrast der denkbeelden dat het verwekt, als door zyne hooge zinspeling.

[p. 562]

 

Beeft, kranken, beeft vrij! - Ja, die vijandin van 't leven^169.

170

Zal hulp, verzachting, troost, zal zielsverkwikking geven.^170.

 

Ja, wat den roem verwierf van stuipontspanningkracht,^171.

 

De heilrijke Opium wordt nooit naar eisch geacht!^172.

 

Wee echter, die 't misbruikt! dit middel, zoo ontzettend^173.

169. Beeft, kranken, beeft vrij! Versta: want uwe dood of uw leven hangt aen het gebruik dat de Arts er van maken zal. Dusdanig is 's Dichters meening in dit half-vers, hetwelk anders, na het gezegde in den vorigen regel, niet meer passen zou. Wat volgt is de lof des Opiums, gelyk de Dichter zelf het noemt in zyne Synopsis. - Ja, die vijandin van 't leven. Waerom niet vyand? Omdat dit woord in zynen adjectivalen uitgang (want het is even een participium gelyk heiland), zoo wel niet personnificeert als het vrouwelyke vyandin, hetgeen derhalve hier veel krachtiger is. Daernaest moet men opmerken dat Bilderdijk, in zyne Verhandeling, bl. 72-73, het woord Opium opgeeft voor vrouwelyk, omdat er gom of harst by verstaen wordt. Men mag het echter ook, als stof, onzydig gebruiken, en zelfs mannelyk, in navolging van de Franschen.

170. Zal zielsverkwikking geven, omdat het den moed des lyders opbeuren zal door de haestige wering zyner pynen. Zie onze aenteek. op vers 124 van den eersten Zang, en vglk. daer vers 284, 351 en 426.

171. Ja, wat ooit, onder al de artsenyen, den roem verwierf van stuipontspanningkracht. Versta, van de kracht te bezitten om de stuipen te ontspannen; maer het woord is te lang, en uit al te vreemde deelen samengesteld, om aenbeveling te verdienen. Stuip, zegt Bilderdijk, in zyne Geslachtlijst, beteekent verwringing, hier van vezels en spieren, als in de kramp het geval is: derhalve strookt er het denkbeeld van ontspannen meê, en zoo laet zich de uitdrukking van onzen Dichter verklaren.

172. De heilrijke Opium. Het epitheton zegt meer dan heilzaem. - Wordt nooit naar eisch, of volgens hare verdiensten geacht, geschat.

173. Wee echter hem, die 't misbruikt! dit middel. Dees laetste woord, met heel het volgend vers, is appositie van het regimen des verbums. - Zoo ontzettend

[p. 563]

 

In werking, zoo geducht, zoo kracht- en geestverplettend!^174.

175

Die aan zijn streelingkracht 't begoocheld brein gewent!^175.

 

De onnoozle minn' die troost; hy siddre, die ze kent!^176.

 

Bedrukten, ach! wat raad indien de ontsteking woedde,^177.

 

En 't werkzaam zwijmelgift de bloedverhitting voedde,^178.

 

De dood in de aders bracht, het vuur in 't ingewand,^179.

174. In werking. Vglk. II, vers 125 en de aenteek. - Zoo geducht. Vglk. I, vers 325 en de aenteek. - Zoo kracht- en geestverplettend. Dit alles, gelyk ieder weet, past volkomen op de by uitstek narcotieke kracht des Opiums. Vglk. V, vers 248.

175. Die. Versta, wee hem die, aan zijn streelingkracht. Zoo veel als streelende kracht. - 't Begoocheld brein. Het is inderdaed vooral op de hersenen dat de opium werkt. - Gewent. Als de oostersche volkeren doen, de dronkenschap daer in zoekende, welke de noordsche volkeren aen sterke dranken vragen.

176. De onnoozele, die niet weet hoe gevaerlyk de opium is, minne die troost. Namelyk de troost welke zyn valsch gestreel meêbrengt. De naemwoorden op st eindigende zyn vrouwelyk, als Bilderdijk leert in zyne Verhandeling, bl. 86, vlgg. en die regel wordt thans in Noordnederland vry algemeen gevolgd. Maer onze Dichter vergeet het somtyds zelf, als I, vers 5, en II, vers 49. By ons zyn dienst, lust, angst, last, troost en anderen nog altyd mannelyk, even als zy 't vroeger ook in Holland waren. - Hy, in tegendeel, siddere, die ze kent, en weet wat geduchte uitwerkselen zy voortbrengen kan, namelyk het vuer of de mortificatie in de ingewanden, en de uitdooving van 't verstand in de hersenen. Beide worden ontwikkeld in de volgende verzen.

177. Bedrukten, ach! wat raad. Vglk. III, vers 2 en de aenteek. - Indien de ontsteking woedde, indien reeds de inflammatie van binnen bestond.

178. En dat het werkzaam zwijmelgift. In vers 104 van den vierden Zang spreekt de Dichter van zwymelwyn. De samenstelling is de zelfde. Hier heeft het epitheton de beteekenis van krachtig, in 't Fransch actif, énergique. - De bloedverhitting voedde, onderhield, aenzette, vermeerderde.

179. Indien het aldus de dood in de aders bracht, namelyk door de hevige ontsteking des bloeds. - En vervolgens het vuur, of wat de kunst gangrena heet, in 't ingewand.

[p. 564]

180

Gemaald met vlek by vlek, in 't purper zwart gebrand?^180.

 

Wat, zoo 't verslapte brein, dier werking prijs gegeven,^181.

 

De vatbaarheid verloor voor 't meer dan dierlijk leven,^182.

 

En oordeel, redenlicht, verdonkerd voor altijd,^183.

 

Gods edelst schepsel tot een ondier had ontwijd?^184.

185

Ach! dikwerv' zag ik dit. Te dikwerv', deze ellenden^185.

180. Gemaald met vlek by vlek. Het participium wordt gezegd van het ingewand, dat als met vlekken beschilderd is, de eene naest de andere, en welke in 't purper zwart gebrand zyn, dat is, zwarte vlekken in de purpere inflammatie laten zien, daerdoor zelf het vuer of de gangrena verradende. ‘Deze uitwerksels van de Opium (zegt de Dichter in zyne aenteekeningen) in ontsteking der ingewanden zijn by de opening der lijken te dikwijls waargenomen, en Sydenham heeft daar reeds voor gewaarschouwd. - Doch leest men dien nog?’

181. Wat raed, zoo 't verslapte of 't verzwakte brein, dier schadelyke, verwoestende werking prijs gegeven wordende of zynde. Zie onze aenmerking op het woord prijs geven, III^de Zang, vers 393.

182. De vatbaarheid verloor voor 't meer dan dierlijk leven, dat is te zeggen voor het verstandelyk leven, voor het leven van den geest, onderscheiden van het werktuigelyk leven, dat wy met de dieren gemeen hebben.

183. En oordeel, redenlicht. Versta, het licht der rede. Zie onze aenteek. over de spelling van het woord reden, op vers 49 van den tweeden Zang. - Verdonkerd voor altijd. Dit vers, hetwelk met het volgend zin maekt, moet opgevat worden alsof er stond: en dat de eindelyke, de onherstelbare verduistering der rede, het volstrekt verlies van het oordeel of 't verstand.

184. Gods edelst schepsel, den mensch, en hier in 't byzonder de misbruiker van den opium. - Tot een ondier had ontwijd, of ontheiligd? Het voorvoegsel on heeft, in samenstellingen, tweederlei beteekenis. Somtyds is het enkel negatie, overeenkomende met het latynsche in: als nut, onnut; geleerd, ongeleerd; bepaeld, onbepaeld, enz. Somtyds drukt het alleenlyk een denkbeeld van verkeerdheid uit, even als het prepositief wan, waer het dikwyls door vervangen wordt. Die kracht heeft het in ontuig, onraed, ondienst, onverstand, ongunst, onzin, onheil en meer anderen, als hier ook in ondier. Zoo gebruikt Bilderdijk elders ongeur, ongeest, ongenot, onvoeg, enz.

185. Ach! dikwerv' zag ik dit. Te dikwerv', zag ik deze ellenden. Waerom die herhaling? De Dichter heeft twee dingen gezien: het ongeluk diergenen die door 't misbruik van den opium zich zelven de hersenen gekrenkt hebben, - en het onverstand van Artsen die hunne zieken vergaven door denzelfden opium kwalyk toegediend. Op deze laetste verkeerdheid slaet het tweede halfvers, en de partikel te geeft te verstaen dat zulke rampzalige onkunde, in 's Dichters meening, zoo zeldzaem niet is, althans in zynen tyd niet was.

[p. 565]

 

Hervoortgesleept met kracht en jammerlijk volenden.^186.

 

ô Welk een wroeging dan voor de onbedreven hand^187.

 

Die dood, en meer dan dood, in 't argloos lichaam plant!^188.

 

Vergeefs, misdadige Arts, zal de aarde uw feil bedekken,^189.

190

Of 't voorbeeld van een' naam tot schuldverschooning strekken;^190.

 

Natuur, uw eigen hart, geheel de menschlijkheid,^191.

186. Hervoortgesleept, of voortgebragt, maer nadrukkelyker. Her, by preposities of adverbia voorgevoegd, versterkt hunne beteekenis, en is afkomstig uit het Hoogduitsch, waer het in menigvuldige samenstellingen gebruikt wordt. - Met kracht. Dat is, met geweld, namelyk door het onverstandig en aenhoudend gebruik dat de Arts gemaekt had van den opium. - En jammerlijk volenden. Versta, met den betreurenswaerdigsten uitslag.

187. ô Welk een wroeging dan. Vglk. V, vers 139 en de aenteek. - Voor de onbedreven hand. Versta, voor den onbedreven arts, die met eigen hand het kwaed verrigt, het venyn toegediend heeft.

188. Die dood. Versta, die, in stede van genezing de dood geeft. - En meer dan dood. Namelyk de pynen die haer voorafgaen, en, in zekeren zin, erger zyn dan de dood zelf. Of liever en bepaeldelyker nog, de krenking der hersenen, waerdoor het leven van den geest uitgedoofd wordt, een grooter kwaed dan de lichamelyke dood. - In 't argloos lichaam plant. In het lichaem des lyders, die zich aen den arts zonder argwaen overgeeft. Vglk. I, vers 123 en de aenteek.

189. Zal de aarde, of het graf, waer gy uwen zieke in gestort hebt, uw feil bedekken.

190. Of 't voorbeeld van een' naam. Versta, het voorbeeld van een' of anderen arts die een grooten naem heeft of achterliet, maer 't welk gy verkeerdelyk en met onbescheid hebt nagevolgd. - Tot schuldverschooning, of ontschuldiging, strekken by uwe tydgenooten.

191. De Natuur, uw eigen hart, uw eigen gevoel of geweten. - Geheel de menschelijkheid, of de maetschappy in 't algemeen.

[p. 566]

 

Die elken misgreep, dien ge u schuldig maakt, beschreit,^192.

 

't Eischt alles rekening, 't eischt wraak van zulk vergrijpen!^193.

 

My dunkt, ik zie uw ziel met gloênde tangen nijpen^194.

195

Op 't bloote denkbeeld van de mooglijkheid. - En gy,^195.

 

ô Jongelingen, die u wijdt aan d'artseny,^196.

 

ô Geeft u aan den wind van ijdle nieuwigheden^197.

192. Die elken misgreep. Het woord is, volgens Bilderdijk, mannelyk als wortel van grypen; doch vrouwelyk, voegt hy er by, als praeteritum van dat verbum. Het laetste geslacht wordt er doorgaens aen toegepast, ofschoon men ook voorbeelden van 't eerste vindt by Vondel en Hooft, waer Ten Kate het eens meê is in zyne Aenleiding, enz. I, bl. 405. - Dien ge u schuldig maakt. Het demonstratief-relatief staet in den derden naemval, als regimen indirectum; het personale u in den vierden, als regimen directum. - Beschreit, betreurt, of liever hier bezuert.

193. 't Eischt alles rekening, ja meer, 't eischt wraak van zulk vergrijpen, namelyk van zulk een vergryp dat gy myden kondet en moest, maer door uwe onwetendheid of onvoorzigtigheid niet hebt gemeden. Vglk. III, vers 349 en de aenteek.

194. Met gloênde, dat is, gloeijende tangen nijpen. Versta, genepen worden, als de zin meêbrengt. Maer geheel het vers heeft iets triviaels, dat my mishaegt.

195. Op 't bloote of het enkel denkbeeld van de mogelijkheid. Versta, de gedachte, de onderstelling, het enkel vermoeden dat gy u aen dusdanig een vergryp zoudt kunnen schuldig hebben gemaekt, moet u doodelyk grieven.
Wat volgt is schooner en dichterlyker, eene welgemeende vermaning aen de jonge Artsen.

196. Die u wijdt, toewydt, aan de artseny. Versta, aen de geneeskunst, in welken zin de Franschen ook hun woord médecine gebruiken.

197. Aan den wind, aen de onbestendigheid van ijdele nieuwigheden, als er in het vak der geneeskunst maer al te dikwyls opgeworpen worden. Het overdragtelyk gebruik van het woord wind, in dezen zin, schynt zynen oorsprong verschuldigd te wezen aen de spreuk van den Apostel ad Ephes. IV, v. 14: et circumferamur omni vento doctrinae, enz.

[p. 567]

 

Niet achteloos ten roof! Beproeft! en hoort de reden!^198.

 

Zegt eens, aan d'eindpaal van uw glorierijke baan:^199.

200

'k Heb - niet, mijn licht gevolgd (dat licht was mooglijk waan;^200.

 

Misleidend flikkren van de Eubeesche strandslottoren,^201.

 

Gericht om 't Grieksche bloed in 't vlotte zand te smooren,^202.

198. Niet achteloos of roekeloos ten roof! Vglk. IV, vers 499 en de aenteek. alsmede hiervoren, vers 4. - Beproeft! Gaet de ondervinding te rade. - En hoort, of luistert naer de reden, namelyk die zich grondt op vaste beginselen.

199. Van uw glorierijke baan, loopbaen, in 't Fransch carrière.

200. 'k Heb - niet. De negatie heeft den vollen klemtoon, en even zoo het volgend possessivum. - Mijn licht. Versta, myn eigen licht, myn eigen goeddunken. - Dat licht was mooglijk waan, ydele meening, valsche inbeelding. Vglk. II, vers 13 en de aenteek. De gedachte wordt opgeluisterd door twee dichterlyke vergelykenissen, die tevens de eentoonigheid van het onderwerp afbreken.

201. Even als, of gelyk aen het misleidend, het valsch en bedriegelyk flikkeren van de Eubeesche strandslottoren. Versta, den toren van het strandslot, of van het slot dat op 't strand gebouwd is; maer Bilderdijk wil dat het naemwoord toren door zynen uitgang vrouwelyk is: nogtans erkent hy dat de Ouden zelf het voor mannelyk hielden, en zulks is het by alle nederduitsche schryvers gebleven. Onze Dichter zinspeelt hier op het werk van Nauplius, koning van het eiland Euboca (thans Negrepont, in de Egeïsche zee of den Archipel), die, om de dood te wreken van zynen zoon Palamedes, by Troje omgebragt door den list van Ulysses, wanneer de Grieken, op hunne terugreis des nachts door eenen storm overvallen zynde, niet verre van het eiland omzwierven, eene brandende fakkel deed opsteken te midden der Caphareesche klippen, om zyne vyanden in hun verderf te lokken. Het feit wordt verhaeld by Hyginus, Fab. 116. In zyne Aanteekeningen brengt de Dichter, uit Vondels Palamedes, een twintigtal verzen by, hetzelfde feit voorstellende, en geeft er den verdienden lof aen. Maer zyn eigen vers, aen 't hoofd der aenteekening beroepen, eindigt daer met het woord strandrotstoren, hetwelk naer alle waerschynlykheid in het oorspronkelyk handschrift voorkwam, doch onder het drukken van den tekst op het proefblad veranderd werd, terwyl het in de aenteekeningen is blyven staen.

202. Gericht, of bestemd om 't Grieksche bloed. Namelyk Ulysses en zyne togtgenooten. - In 't vlotte, dat is dryvende, heen en weêrgaende zand te smooren, of te versmooren, met hen daer schipbreuk te doen op lyden. By de Ouden zyn 't geen zandplaten, maer klippen. By hen is 't ook geen toren op de strandrots of het strandslot; maer de kaep of het promontorium aen het zuidelyk uiteind des eilands. Doch dit alles behoort tot die vryheden welke de dichters zich veroorloven, en waerdoor zy zich een onderwerp eigen maken; behalve dat het hier enkel een zinnespel is.

[p. 568]

 

Of weemlend dwaallicht, dat in zwarte nevels hangt,^203.

 

En, op den adem van den wind die 't ondervangt,^204.

205

Nu her- dan derwaart drijft, en eindlijk uitgeflonkerd,^205.

 

Te loor stelt, wie het volgt, in vale nacht verdonkerd.) [nooit;^206.

 

Maar - 'k zocht de waarheid steeds, en brak mijn trouw haar^207.

203. Of gelyk aen het wemelend dwaallicht, in 't Fransch feu follet. Kiliaen, by wien dwaes- en stallicht voorkomt, vertaelt het woord door ignis erraticus, viatorem à via recta abducens in errationem. Vglk. II, vers 15. Het epitheton is verklaerd op vers 14 van den derden Zang. - Dat in zwarte nevels hangt. Het is inderdaed boven moerassen en kerkhoven, waer de rottende planten of overblyfsels ontvlambare lucht uitgeven, dat de dusgenoemde dwaellichten zich vertoonen, en in den nevel schynen te hangen. Zie Kiliaen op Stallicht.

204. En, op den adem van den wind die 't ondervangt, die 't van onderen opvangt en er meê speelt. Vglk. I, vers 287 en de aenteek.

205. Nu her- dan derwaart drijft. Vglk. II, vers 478, alsmede III, vers 94 en de aenteek. - En dat eindelijk, uitgeflonkerd zynde. Het werkwoord flonkeren is synoniem van glinsteren, schitteren, flikkeren.

206. Te loor stelt, wie het volgt. Versta, dien te loor stelt, wie, enz. Het verbum is verklaerd op vers 435 van den tweeden Zang. - In vale nacht verdonkerd. Dit laetste wordt gezegd van den wandelaer die zich op eens in de duisternis bevindt en niet meer weet waer heen. Vaal zegt zoo veel als bleek. Vglk. III, vers 3 en de aenteek. Het naemwoord nacht schynt altyd gewankt te hebben tusschen de beide geslachten; nogtans is het by ons, zoo wel als by de meeste Noordnederlandsche schryvers, doorgaens mannelyk, en Bilderdijk is daer niet tegen. Zie 's mans Geslachtlijst, op het woord, alsmede Professor Bormans in zyne Aenteekeningen op het leven van Sinte Christina, bl. 428.

207. Maar. De conjonctie ziet terug op het gezegde van vers 200, waer de parenthesis den zin onderbroken heeft. - En brak mijn trouw haar nooit, in stede van: en brak haer nooit myne trouw. - Het Latyn zegt fidem frangere, en daer heeft onze Dichter zyne uitdrukking van ontleend, welke overigens duidelyk en onberispelyk is.

[p. 569]

 

'k Heb om geene ijdele eer, naar mode of smaak geplooid;^208.

 

'k Deed nooit een droef gezin, uit slechts vermijdbaar dwalen,^209.

210

Met 's Vaders vroegen dood mijne achtloosheid betalen;^210.

 

Maar 'k drage in 't stervensuur, en op mijn legersteê,^211.

 

De dankbre tranen van mijn tijdgenoten meê. -^212.

 

ó Zalig, wien zijn hart met zulk een troost mag laven!^213.

 

Geniet haar, dierbre jeugd! dat loon trotst gouden staven.^214.

208. Naar mode of smaak geplooid. Vglk. II, vers 281 en de aenteek. Ieder weet dat de geneeskunst inzonderheid onderworpen is aen nieuwe systemen, die op- en afgaen als de mode; die, met drift voorgestaen en met onbescheid gevolgd, soms veel kwaed doen aen de menschheid, eer zy vallen en door andere vervangen worden.

209. Uit slechts vermijdbaar dwalen. Versta, uit hoofde van dwaling of mistasting, die maer eenigerwyze te vermyden was. Te regt, want iedere arts, ook de wysste en de beste kan, by de behandeling der ziekten, missen; en voor onvermydbare dwaling is niemand verantwoordelyk.

210. Mijne achteloosheid betalen. Namelyk des artsen onachtzaemheid, zyne onvoorzigtigheid kost soms het ongeluk van geheel een huisgezin, dat zyn hoofd en zynen steun verliest, en door 's vaders vroegtydigen dood in de armoede valt. De gedachte is byzonder treffend.

211. En op mijn legersteê. Dit woord beteekent eigentlyk rustplaets, van liggen. Alleen in poëzy wordt het gebruikt voor bedstede, en hier voor doodsbed.

212. Van mijn tijdgenoten meê. Welligt had Bilderdijk hier het oog op Herman Boerhaave, gestorven in 1738, en die waerlyk de dankbare tranen zyner tydgenooten meê in 't graf droeg. Vglk. hierna, vers 305 en de aenteek.

213. ô Zalig hy, wien zijn hart. Het laetste is het subject, wien regimen van 't verbum. - Met zulk een troost mag laven, of verkwikken. Vglk. II, vers 255 en de aenteek.

214. Dat loon trotst gouden staven. Versta, is grooter, is meer weerd dan gouden staven. Het laetste zegt zoo Veel als 't Fransche barre, lingot.
Met deze allenzins gepaste waerschouwing eindigt de Dichter een der hoofdonderwerpen van dezen zesden Zang, de krampen, veroorzaekt door opzettingen van winden. In de volgende verzen geldt het den hartvang en diens gevaerlykheid.

[p. 570]

215

Maar wat, indien het hart, bezwemen in de borst,^215.

 

Het bloed doet stilstaan, als met schichtig ijs omschorst);^216.

 

Of dit, door d'enklen druk der slagaâr voortgedreven,^217.

 

In grooter vaten stikt, onmachtig door te streven,^218.

 

Het uiterlijk der leên met doodzweet overdaauwt,^219.

215. Maar wat. Versta, wal gedaen, wat middel, of wat raed, als hiervoren in vers 177 en 181. - Indien het hart, bezwemen, of bezwymende, in de borst. Vglk II, vers 311 en de aenteek. Alsmede IV, vers 111.

216. Als met schichtig ijs omschorst. Dat is alsof het met schichtig ys omschorst was: anders gezegd, alsof het eensklaps bevroos, gelyk het in den hartvang schynt te doen. Het adjectief schichtig heeft hier de beteekenis van oogenblikkelyk of schielyk gevormd. In zyne Verspreide Gedichten, II, bl. 95, gebruikt onze Dichter het woord schichter nagenoeg in denzelfden zin. Men kan er zyne Verhandeliny over nagaen, bl. 306, en s'heeren De Jagers Proeve, bl. 29. Omschorst zegt zoo veel als met eene ysschors omgeven.

217. Of dat dit. Namelyk het bloed. - Door den enkelen druk der slagader voortgedreven wordende. Men weet dat het bloed, deels door de impulsie van het hart, deels door de veêrkracht eigen aen de slagaders (artères ) tot in de uiterste lidmaten des lichaems gevoerd wordt, om vervolgens door de aderen (veines) terug naer 't hart te keeren. Deze terugkeer wordt inzonderheid bewerkt door het hart en door de ademhaling, welke twee in de syncope werkeloos zyn.

218. In grooter vaten stikt. Het verbum heeft hier de beteekenis van blyven staen. Vglk. boven, vers 58 en 92. De Dichter bedoelt hetgeen de wetenschap noemt la stase du sang veineux, niet in de takken of capillaire aderkens, maer in de grootere vaten, of gros vaisseaux. Vglk. III, vers 329, 330 en de aenteekeningen. - Onmachtig zynde daer door te streven, omdat het niet meer opgestuwd wordt.

219. Het uiterlijk, of het uitwendige, namelyk de huid der leên. Versta, inzonderheid der uiterste of meest verwyderde deelen. - Met doodzweet overdaauwt. Versta, bedekt als met eenen dauw van koud zweet, gelyk men 't gewoonelyk noemt.

[p. 571]

220

Op de ingewanden perst, den levensgloed verlaauwt,^220.

 

En zelfs zijn eigen bron van laving doet versmachten?^221.

 

Wie zoude, in zulken staat, den jongsten snik verwachten,^222.

 

En redden 't lichaam niet door kracht van kruidery?^223.

 

Ach, de aakligheid des doods bedreigt dan van naby,^224.

225

En plant zijn vale vaan op de ondermijnde wallen.^225.

220. Op de ingewanden perst. Namelyk op al de inwendige deelen of viscera, en dit door de schorsing van den omloop. Vglk. III, vers 354 en de aenteek. - Den levensgloed verlaauwt, of verkoelt, vermindert. Vglk. II, vers 309 en de aenteek.

221. En zelfs zijn eigen bron van laving. Versta, de longen, waerin het naer 't hart terugkeerend bloed moet gelaefd worden, dat is nieuwe kracht en nieuwe warmte ontvangen, namelyk door de ademhaling. - Doet versmachten, te weten door het onderbreken zelf dier ademhaling, als by den hartvang altyd plaets heeft.
En hiermede zyn de phenomenen der syncope zoo nauwkeurig als dichterlyk beschreven.

222. Wie zoude, in zulken staat, den jongsten of laetsten snik verwachten. Vglk. I, vers 388.

223. Door kracht van kruidery? Versta, door gepaste en werkzame geneesmiddelen. Zie onze aenmerking op vers 91 van den eersten Zang.

224. Ach, de aakligheid. Vglk. II, vers 103 en de aenteek. - Des doods. Zie onze aenmerking op vers 80 van den vyfden Zang. - Bedreigt dan van naby. Inderdaed, de hartvang of syncope, niet bevochten, of wederstaende aen de hulpmiddelen, kan aenstonds de dood voortbrengen.

225. En plant zijn vale vaan. Zinspeling op de bleekte die den hartvang vergezelt. Vglk. boven, vers 206. Zyn vale vaan is zeker niet welluidend, maer bleek zou eenigzins buiten de figuer gaen en het dichterlyke van dit beeld wegnemen. Overigens wordt het werkwoord plant gezegd van akeligheid, maer verstaen van dood. - Op de ondermijnde wallen. Versta, het lichaem, dat, als de wallen eener vesting, ondermynd schynt te worden, omdat het kwaed van binnen en onzigtbaer werkt.

[p. 572]

 

Hun top buigt over, knikt. Mijn God! ik zie ze vallen,^226.

 

En alle hulp heeft uit! De God des levens vliedt^227.

 

Van 't outer dat hem rookt: de vuurvlam ging te niet:^228.

 

Zie daar den laatsten sprank! Zy tuimlen uit den hoogen!^229.

230

De puin vervult de lucht en stuift de zon in de oogen!^230.

 

In dees beroering was de vlijming van 't lancet^231.

226. Hun top. De top der wallen, doch versta het hoofd. - Buigt over, of voorover. - Knikt. De rede klimt; want knikken is ten val neigen, beginnen te vallen.

227. En alle hulp heeft uit. Houdt op dienstig te zyn, wordt nutteloos. Vglk. II, vers 124 en de aenteek. - De God des levens vliedt. Vglk. III, vers 443 en de aenteek.

228. Van 't outer dat hem rookt. Ja, en op hetwelk alles wordt ten offer gebragt; want wat spaert men om den God des levens te verbidden? De allegorie is hier zoo dichterlyk als nieuw, en dit laetste mag men ook zeggen van den dativus hem. - De vuurvlam ging te niet. Het levensvuer is uitgedoofd.

229. Zie daar den laatsten sprank, de laetste vonk, de laetste genster. Het woord komt by allen vrouwelyk voor, en Bilderdijk geeft het ook zoo op in zyne Geslachtlijst, als praeteritum van springen, overeenkomstig § 36 zyner Verhandeling. - Zy (de wallen van vers 225, waer het tafereel meê begint en voltooid wordt), tuimelen uit den hoogen. Alles stort neêr, heel het lichaem bezwykt. Tuimelen, frequentatief van het verouderde tuimen, komt in beteekenis overeen met omwentelen. Daer staet uit den hoogen, voor uit de hoogte of uit den hemel, in welks plaets de dichters dikwyls het woord hooge gebruiken, naer het voorbeeld der latynsche schryvers die, op dezelfde wyze, zeggen ex alto, in altum, enz. althans in de tael der Kerk. Spraekkundig gesproken zou het nogtans dienen te zyn uit den hooge; doch zie onze aenmerking op vers 178 van den vierden Zang.

230. De puin. Dit woord, vrouwelyk door den uitgang, zegt Bilderdijk, maer onzydig als collectivum, is ‘zichtbaar vermaagschapt met het Engelsche to pun, vermorzelen.’ Wy houden het daervoor dat de oorsprong van het woord in het duister ligt, en laten Bilderdijks bewering omtrent het engelsche to pun voor zyne rekening. - En stuift de zon in de oogen. Geheel dit vers is slechts een hoogstdichterlyk byvoegsel, het tafereel voltooijende, maer zonder toepassing.

231. In dees beroering. Versta, in deze groote ontsteltenis. Het Fransch zegt trouble, désordre. - Was de vlijming van 't lancet. Het woord is uit het Italiaensch en het Fransch overgenomen, eigentlyk een lansjen of spietsjen zegt Bilderdijk in zyne Geslachtlijst, Het verbum vlymen beteekent snyden of openen met een vlym, dat is, een by uitstek scherp tuig, gelyk het lancet is, hetwelk uit dien hoofde den naem van vlym draegt. Vglk. I, vers 386; III, vers 171, en IV, vers 106. Daer staet was, niet is; want de Dichter wil zeggen dat men oudtyds in dit toeval algemeen de aderlating ter hulp nam; doch keurt zulks af. Zie 's mans Synopsis aen het hoofd des Gedichts. Het volgend vers is slechts eene dichterlyke ontwikkeling der gedachte.

[p. 573]

 

De toevlucht; 't blinkend staal, de krijgsleus; bloed, de wet;^232.

 

Wanneer mijn vroege jeugd, der kindsheid naauw ontwassen,^233.

 

Zich-zelv' verdrinken zag in eigen purperplassen.^234.

255

Ach! purperplassen, die mijn ouderdom betreurt,^235.

232. Het blinkend staal, was de krijgsleus, door ieder erkend en gevolgd. Het woord leus, zegt Bilderdijk in zyne Geslachtlijst, is niets anders dan lesse, spreuk, en beteekent dus oorspronkelyk zoo wel het wapendevies als den wapenkreet, en ook het wachtwoord, van waer het by uitbreiding overgegaen is om alle teeken van herkenning aen te duiden. - Bloed, was de algemeene wet, die men niet te buiten ging.

233. Wanneer. Versta, in den tyd dat, enz. want de Dichter spreekt van het gebruik dat gedurende zynen jongen leeftyd bestond en algemeen gevolgd werd, toen men den hartvang voor eene ziekte op haer eigen aenzag en bevocht, terwyl men hem thans voor een enkel symptoma houdt en, na dit geweerd te hebben, de oorzaek aenrandt door andere middelen dan de aderlating, ten zy in geval van congestie of asphyxie. - Der kindsheid naauw ontwassen zynde, of toen zy pas de eerste kinderjaren te boven gekomen was. Vglk. IV, vers 445 en de aenteek.

234. In eigen purperplassen, of bloedplassen. De vernoeming is nieuw, maer duidelyk en dichterlyk. In zyne aenteekeningen op het Dichtstuk getiteld Uitzicht op mijn Dood, bl. 37, zegt de schryver dat men hem gedurig aderlatingen voorschreef, en bl. 47, dat hy aldus meer dan honderd pond bloeds verloor.

235. Die mijn ouderdom betreurt. ‘Niemand (voegt er de Dichter by in zyne aenteekeningen) is grooter voorstander, dan ik, van de aderlating. Maar wat haar misbruik zij, heb ik boven alle maat ondervonden, en zelfs is zy my tot eene doorgaande gewoonte en gedurige toevlucht in alle soort van lijden geworden.’

[p. 574]

 

Nu 's levens eedle stroom, verbasterd, en miskleurd,^236.

 

Aan geest verarmd, en raauw, met ongeregeld prangen,^237.

 

En - stoffen voortsleept die verbandloos samenhangen,^238.

 

En - 't leven met de dood in 't kwijnend lichaam mengt.^239.

240

Mijn vrienden! ô ziet toe, wanneer gy schatten plengt,^240.

 

Die Indie of Pactool u nooit weêr kan vergoeden,^241.

 

En doet geene ader, dan uit plicht en nooddwang bloeden!^242.

236. Nu 's levens edele stroom. De bloedstroom. - Verbasterd, als hy is door de menigvuldige aderlatingen. - En miskleurd. Versta, niet naer behooren gekleurd, als uit zyne natuerlyke en noodige bestanddeelen niet meer samengesteld zynde.

237. Aan geest verarmd. Dat is, arm geworden of gemaekt zynde aen levenskracht. Vglk. II, vers 315, en III, vers 327. - En raauw, dat is, onbereid, onbewerkt, ongekookt. Vglk. II, vers 314, en IV, vers 185. - Met ongeregeld prangen, drukken, aendryven. Vglk. II, vers 394 en 410.

238. En. Versta, tevens, of meteen. - Stoffen voortsleept, namelyk door de aderen, die verbandloos, dat is, stoffen die zonder verband, zonder innige vereeniging, samenhangen, dewyl zy bestaen uit ongelyke deelen, als in vers 324 van den derden Zang gezegd wordt.

239. En 't leven met de dood in 't kwijnend lichaam mengt. Te regt, want het bloed geeft en onderhoudt het leven in 't lichaem; maer ontaert bloed brengt er tevens een beginsel van dood in.

240. Wanneer gy schatten plengt. Het werkwoord plengen beteekent uitstorten, vergieten, en past hier volkomen op schatten, dewyl door die schatten het bloed gemeend is.

241. Die Indië of Pactool. De Pactolus is eene rivier in Lydië, die gezegd werd gouden zand te voeren. Zie Plinius, Nat. Hist. Lib. XXXIII, cap. 21, num. 1. - U nooit weêr kan vergoeden. Vglk. IV, vers 4.

242. Dan uit plicht en nooddwang, dat is, gedwongen door de uiterste noodwendigheid. Het naemwoord nood, in samenstellingen, dient soms enkel om de beteekenis van het volgende te versterken. Vglk. II, vers 420; III, vers 261 en 281; V, vers 248.
In de volgende verzen schryft de Dichter andere middelen voor.

[p. 575]

 

Neen, dient den zoeten geest, die uit salpeter stijgt,^243.

 

Aan 't nedervallend hart, dat naar den adem hijgt.^244.

245

Geeft schokken door den kil der frissche waterspranken.^245.

 

Beproeft de kracht der myrrhe in welbereide dranken^246.

 

(Zy troost, zy wekt de vreugde in 't afgepijnd gemoed):^247.

 

De onschatbare amber, die de kalmte geeft aan 't bloed:^248.

 

Het geurig kamferzout, die harst, vervuld met zegen!^249.

243. Neen, dient. Het verbum is gebruikt in den zin van het fransche administrer. Weiland heeft die beteekenis voorby gezien, alhoewel zy aen het woord volstrekt eigen is. - Den zoeten geest, die uit salpeter stijgt. Het heet in de tael der kunst Spiritus Nitri dulcis, heden nog veel gebruikt.

244. Aan 't nedervallend hart. Het epitheton komt overeen met het fransche défaillant. - Dat naar den adem hijgt, namelyk in de dusgenaemde flauwte, alledaegsch by kranke en uitgeputte gestellen, waer het hier, alsmede in vers 246 en volgende, eerder op aenkomt, dan op den eigentlyk gezegden hartvang of syncope.

245. Geeft schokken, aen 't lichaem, aen 't zenuwgestel, door den kil, de koude, der frissche waterspranken. Het sprenkelen van koud water vooral in 't aenzigt, by de bezwyming gebruikelyk, is zoo nauwkeurig als dichterlyk uitgedrukt. Men kan ook het gietbad verstaen, douche in 't Fr. Vglk. boven, vers 229 en de aenteek.

246. Beproeft de kracht der myrrhe. Deze artseny werd reeds aenbevolen in den vyfden Zang, vers 383. Zie daer onze aenteekening. - In welbereide dranken of mixturen. De dusgenaemde tinctura myrrhae werd eertyds veel gebruikt, vermengd by afkooksels, waters of dranken. In de beide uitgaven van dit Gedicht eindigt deze regel met een vraegteeken; maer dat het er geenszins te pas komt, is blykbaer.

247. Zy wekt de vreugde in 't afgepijnd gemoed. Uit dien hoofde, namelyk als opwekkend middel, gaf men oudtyds myrrhe-wyn te drinken aen de ter dood veroordeelden. Zie Marci, XV, v. 23. Vglk. boven, vers 54 en de aenteek.

248. Beproeft de onschatbare amber. De succinaten werden eertyds gerekend onder de beste cardiaca of hart versterkende middelen. Zie boven, vers 142.

249. Het geurig kamferzout. De dusgenaemde Kamfer wordt inzonderheid getrokken uit den Laurus camphora, een boom welke in Indië en Japonië t' huis behoort. - Die harst. De kamfer is werkelyk eerder een harst (résine) dan een zout, met welk laetste het echter voor het uitwendig iets gemeen heeft, en dan ook, in een wyden zin, zoo mag genoemd worden. - Vervuld met zegen. Men mag hier uit opmaken dat de gemeende harst in Bilderdijks tyd nog hoog geschat werd. Sedert heeft zy echter veel van haren goeden naem verloren, althans voor het inwendig gebruik.

[p. 576]

250

Zy steunt den vezel, drijft, en staat verrotting tegen.^250.

 

Ja, zelfs de zuivre wijn, die God en mensch verheugt,^251.

 

Doet in dat oogenblik de matte zenuw deugd,^252.

 

Wen hy, aan 't lijmig nat der eedle garst vereenigd,^253.

 

Het bloed doorwandelt, en zacht aanzet wat zy lenigt.^254.

255

Niet zelden doet het zuur ook voordeel in dien stand,^255.

 

Daar 't vuile gisting weert in 't stilstaande ingewand:^256.

250. Zy steunt den vezel, door hare tonieke kracht. - Dryft. Versta, zy zet aen, namelyk als stimulans. - En staat verroting tegen. Dat is, bevecht of belet die, door hare antiseptieke kracht. Deze dry eigenschappen worden nog heden de kamfer toegekend.

251. Die God en mensch verheugt. Deze spreuk, van alledaegsch gebruik, is ontleend aen de heilige Schrift: vinum quod laetificat Deum et homines. Judic. IX, v. 13. Zie mede Ps. 103, v. 15.

252. De matte zenuw deugd. Vglk. V, vers 435 en de aenteek. De matte zenuw staet in dativo, als de zin van zelf meêbrengt: weshalve het niet noodig is den naemval aen te duiden door een byzonderen vorm, gelyk onze hedendaegsche schryvers te dikwyls doen, en aldus in gemaektheid vallen. Zyne medeburgers dienst bewyzen, goed doen, hulp geven, enz. is even zoo wel gezegd als zynen medeburgeren, waer daerenboven het volk wars van is.

253. Aan 't lijmig, of slymerig vocht der eedle garst vereenigd. In de tael der kunst heet dat decoctum hordei, in de volkstael gerstewater, sedert de tyden van Hippocrates af en nog heden veel gebruikt in de medicynen.

254. Het bloed doorwandelt, en met het bloed het lichaem. - En zacht, dat is, zachtelyk aanzet, namelyk door zyne toon gevende kracht. - Wat zy (de garst) lenigt, verzacht, zalft. Vglk. V, vers 365 en 462.

255. In dien stand. In dien toestand, of in dien staet.

256. Daar, of dewyl, het vuile gisting. Versta, gistende stoffen of onraed. - Weert, verdryft, wegruimt. - In 't stilstaande of werkeloos ingewand.

[p. 577]

 

Doch zacht, geen hevig zuur, waar van de prikkelingen^257.

 

Of 't bloed verstijven, of de vaten samenwringen.^258.

 

Men mijd' de onbandigheid van 't delfzuur, en zoek baat^259.

260

In 't geen de gisting teelt, de boomgaard rijpen laat;^260.

 

Zoo echter 't ingewand, te teêr, te licht bewogen,^261.

 

Die zachte bijting duldt en strafloos mag gedogen:^262.

 

Hier baat geen voorschrift, neen; de juiste staat der kwaal,^263.

 

Zie daar uw richtsnoer, Arts, dat gift en maat bepaal'!^264.

257. Doch het zy zacht, geen hevig zuur, of wat de kunst aenduidt onder den algemeenen naem van styptica.

258. Of 't bloed verstijven, dat is, zyne vloeibaerheid verminderen. - Of de vaten samenwringen, door de astringerende kracht der hevige zuren.

259. Men mijde derhalve de onhandigheid. In vers 366 van den vierden Zang hiet het ongebondenheid, waer het woord, hier gebruikt, meê overeenkomt. Vglk. I, vers 253 en de aenteek. - Van 't delfzuur, of wat in 't Fransch aengeduid wordt door acides métalliques, allen hevig van aert.

260. In 't geen de gisting teelt. Versta, hetgeen door de fermentatie voortgebragt wordt, namelyk de azynen. - Of in het geen de boomgaard rijpen laat, anders gezegd les acides végétaux, welke men in bykans al de boomvruchten aentreft.

261. Te teêr, te licht bewogen. Versta, in zynen staet van tederheid en groote gevoeligheid.

262. Die zachte bijting, ook der vegetale zuren, duldt, lijdt. - En strafloos, ongestraft, in 't Fransch impunément. - Mag gedogen, of kan toelaten. Bilderdijk, in zyne Woordvorsching, bl. 59, maekt onderscheid tusschen gedogen en gedoogen, en wil dat het eerste lyden, het tweede goed zyn beteekent. Met deze verklaring komt niet goed overeen hetgeen hy van hetzelfde werkwoord zegt in zyne Verhandeling, bl. 152 en 53. Men gebruike liefst de dubbele oo, als alleman doet.

263. Hier baat, of geldt geen voorschrift; want alles hangt af van de omstandigheden en de byzondere gesteldheid des kranken, gelyk in het tweede hemistichion gezegd wordt.

264. Zie daar uw richtsnoer, uw regel en maetstaf. - Dat, of hetwelk, gift en maat bepale, of dient te bepalen. Versta, hetgeen u moet doen oordeelen welke artseny gy te geven hebt, en hoeveel daervan.

[p. 578]

265

Dan ach! mijn geest dwaalt af. Mijn vrienden, 'k zie u lijden,^265.

 

En zou uw snerpend wee my 't harte niet doorsnijden!^266.

 

Mijn borst niet aâmen tot uw redding! Ach, veeleer^267.

 

Zou 't licht van 's Hemels pool zich domplen in het meir,^268.

265. Dan ach! mijn geest dwaalt af. In de twee vorige verzen schynt de Dichter de belangen of de zorg des kranken aen de geneeskundigen op te geven en, gelyk men zegt, er zyne hand af te trekken. Zulks geeft hem gelegenheid tot deze correctio en tot de volgende betuiging van goeden wil, waermede hy dan ook zyne transitie maekt tot het derde hoofdonderwerp van dezen laetsten Zang, door eene reeks van schoone verzen, welke tevens verscheidenheid in het Gedicht brengen. De stof zelf vordert zulke kunstmiddelen, als uit hare natuer te droog, te afgetrokken, te wetenschappelyk zynde, om zonder tusschenkomende tafereelen, zonder afwisselende vertoogen behandeld te worden. - Mijn vrienden. Het woord zelf drukt des Dichters gevoel en belangstelling uit.

266. En zou uw snerpend wee. Het epitheton heeft de kracht van het fransche poignant. Vglk. I, vers 265 en de aenteek. alsmede II, vers 470. - My 't harte niet doorsnijden. Namelyk van medelyden; doch, let wel op, geen werkeloos, geen bespiegelend medelyden: neen,

267. Zou mijn borst niet ademen, niet zuchten, niet hygen tot of naer uw redding! Wat is alles hartelyk gezegd, en hoe wel drukt het de deernis uit welke de Zanger gevoelt! - Ach, veeleer. Het adverbium heeft hier zyn volle kracht en beteekenis.

268. Zou 't licht van 's Hemels pool. Versta, de poolstar (de immunis aequoris Arctos, als zy by Ovidius heet, Metam. XIII, 293), welke de zeevaerders van het noordelyk halfrond steeds aen het aspunt des hemels zien blinken, om er zich naer te rigten, en niet te verdolen. - Zich dompelen in het meir, of ondergaen in de zee, ophouden van boven den horizon te schitteren, en dus voor het oog der zeevaerders verdwynen. Dompelen, frequentatief van dompen, beteekent onder water steken. Derhalve is zich dompelen zoo veel als duikelen, en wordt gezegd van alle sterren die, in haren schynbaren loop, dagelyks beneden den gezigteinder dalen, en voor de bevaerders der zee in de golven schynen te duiken, even als de zon.
Men weet dat de redenaers en de dichters, om met nadruk te kennen te geven dat iets altyd of dat iets nooit zal geschieden, gewoon zyn voorbeelden of vergelykingen by te brengen, het zy uit de bestendigheden, het zy uit de onmogelykheden der Natuer. Deze wyze van bevestigen, veelal versterkt door de expolitio, klimt op tot de hoogste oudheid: men vindt er reeds een schoon voorbeeld van by Herodotus, Historiar. V, cap. 92, num. 1. Zoo zingt Virgilius, aendringende op het altyd, Aen. I, v. 607, sqq.:

In freta dum fluvii current, dum montibus umbrae
Lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet:
Semper honos, nomenque tuum, laudesque manebunt,
Quae me cumque vocant terrae.

Zoo ook dezelfde Dichter, aendringende op het nooit, Eclog. I, v. 60, sqq.:

Ante leves ergo pascentur in aethere cervi,
Et freta destituent nudos in littore pisces;
Ante, pererratis amborum finibus, exsul
Aut Ararim Parthus bibet, aut Germania Tigrim,
Quàm nostro illius labatur pectore vultus.

Zoo doet mede onze Dichter, steeds indachtig wat de Ouden voorgedaen hebben, maer toch altyd oorspronkelyk blyvende in zyne navolgingen.

[p. 579]

 

De woeste hemeldraak beerin en wagendrijver^269.

269. Veeleer zou de woeste hemeldraak. De Dichter verstaet het gestarnte dat tusschen de ursa minor en de ursa major in slingert, en bekend is onder den naem van Draco. Zoo zingt hy in het stuk getiteld Starrenhemel, voorkomende in het eerste deel der Najaarsbladen, bl. 57:

De schitterende Draak, met kronkeligen zwier,
Zwaait tusschen beiden, als een bochtige rivier,
En glinstert om den kop met vonkelende starren.

Zie het Poeticon astronomicon van Hyginus, Lib. III, cap. 2. - Beerin. In stede van de beerin, namelyk de ursa major, die door den steert des Draeks als bedreigd wordt. - En den wagendrijver. De Dichter meent het gestarnte in 't Latyn aengeduid onder den naem van Boötes, in 't Fransch onder dien van Bouvier, doch by ons anders geheeten, gelyk hy verklaert in het stuk Starrenkennis, gedrukt onder zyne Mengelpoëzy, I, bl. 7 (6, der kleine uitg.) alwaer hy zingt:

Meer zijdlings blinkt Boöot (by Neêrlands starrenkenners
Bestempeld met den naam des Grooten Wagenmenners).

Dit gestarnte schynt de Draek met zyne oogen aen te grimmen.

[p. 580]

270

Vervolgen door het nat, dan liefde zwichtte aan ijver!^270.

 

Eer groeide 't blozend ooft aan distels, de akoniet^271.

 

Aan d'eedlen wijnstok, en de nagelbloem aan 't riet.^272.

 

Vergeeft des, zoo mijn Nymf met loome en loden passen^273.

270. Vervolgen door het nat. Versta: eerder zou de Draek met die twee uit den hemel verdwynen en ze in zee vervolgen, even als hy boven schynt te doen. De ursa major staet voor ons altyd boven den gezigteinder; maer Boötes niet. - Dan. Het voegwoord slaet op veeleer van vers 267. - Liefde zwichtte aan ijver. Versta: eerder dan de liefde het zich aen yver zou laten ontbreken, of yver te kort zou hebben. Maer de uitdrukking is zonderling. Bilderdijk houdt het verbum zwichten voor een durend frequentatief van zwikken, en wil dat bezwyken er uit ontstaen is. Het is dan ook eenigerwyze in den zin van bezwyken dat hy het woord hier gebruikt, en zoo kan zyn aan verklaerd worden. Men zie 's mans Aanteekeningen op de Gedichten van Huygens, II, bl. 274; alsmede zyne Verhandeling, bl. 134.
Na deze twee voorbeelden, getrokken uit de onveranderlykheid van den loop der hemelsche lichamen, volgen er andere, ontleend aen de Natuer die nader by ons is, en uit dien hoofde des Dichters meening klaerder te verstaen gevende, terwyl zy meteen zynen altyd onuitputbaren rykdom aen den dag leggen.

271. Eer groeide 't blozend ooft. Versta den appel of eenige andere blozende boomvrucht. Vglk. I, vers 399. - De akoniet. Namelyk het by uitstek vergiftig kruid, de Aconitum ferox, gelyk de kunst hem noemt.

272. Aan d'eedlen wijnstok. Zie, over de beteekenis van wyngaerd en wynstok, onze aenteekening op vers 399 van den eersten Zang. - En de nagelbloem. In 't Fransch oeillet of giroflée, eene der liefelykste bloemen uit den tuin. - Aan 't riet, dat van allen bloei verstoken is.

273. Vergeeft des, of derhalve, daerom. Vglk. V, vers 262 en de aenteek. - Zoo, of indien, mijn Nymf, myne Zangster. In dezen zin hebben de Ouden het woord ook gebruikt. - Met loome en loden passen, dat is, schreden of voetstappen. Loom beteekent traeg, en loden staet metaphoricè voor zware. De Dichter zou, even als hierna in vers 455, looden met eene dubbele oo geschreven hebben, hadde hy hier geene afwisseling gezocht in de twee op elkander volgende adjectiva. Vglk. IV, vers 85.

[p. 581]

 

Zich voortsleepe op een pad, waar niet dan dorens wassen!^274.

275

Zy spoedt naar 't eind, maar moet haar dierste plicht voldoen.^275.

 

De lauwer faal haar 't hoofd, de deugd is haar festoen.^276.

 

 

 

Nog zwijge ik van het wreedst der ziektefolteringen.^277.

274. Zich voortsleepe op een pad, waar de bloemen der poëzy volstrekt ontbreken, en waer niets dan dorens wassen die den gang verhinderen en de Zangster doen struikelen. Zoo heet het, ja, in 's Dichters meening: en daerom vraegt hy vergiffenis indien hy zyn ontwerp durft volvoeren, zyne liefde gehoor geven en hare inspraek volgen.

275. Zy spoedt naar 't eind. En zulks is reeds eene reden van verschooning. - Maar moet haar dierste, haer heiligste plicht voldoen. Versta, hare pligt voltrekken, ten einde toe vervullen, hare taek afwerken, eer zy hare Luit neêrlegt.

276. De lauwer, de dichtkroon, faal haar 't hoofd. Versta, fale of ontbreke, worde geweigerd aen haer hoofd. Vglk. I, vers 49 en de aenteek. alsmede II, vers 403, en III, vers 197. - De deugd toch is zeker haar festoen. Dat loon zal haer in alle geval gegeven worden, namelyk de krans, het eereloof dat de deugd verdient, hier geoefend in het werk van liefde.
Deze nieuwe belydenis van zwakheid klinkt schoon in den mond van eenen Dichter die, op het dorre veld door hem verkozen, wat anders dan dorens heeft doen ontluiken, en, verre van zich met loome en looden schreden voort te sleepen, de hoogste vlugt heeft weten te nemen met een onderwerp dat weinig geschikt was tot zulke verheffing. Hy zal in het vervolg niets minder doen: nog zullen de rykste bloemen der Poëzy uit zyne verzen schitteren; nog zal hy de verhevenste toonen aenslaen, en maken dat ja het einde den Lezer nog sterker treffe dan het begin.
Thans gaet hy over tot het verhandelen der zware hoofdpynen.

277. Nog zwijge ik. Tot dus verre heb ik nog niet gesproken. De e van zwijge is enkel euphoniek, geen teeken van een' subjonctivus die hier niet te pas komt. - Van het wreedst der ziektefolteringen. Versta van het allerwreedste dat de folteringen der gemeende ziekte meêbrengen.

[p. 582]

 

Dat woeden van de pijn, waar van zich 't hoofd bespringen,^278.

 

De reden schudden voelt! Onlijdbaar boven al^279.

280

Wat zich verbeelding maalt van 't onderaardsche dal,^280.

 

Waar razernyen met haar zweepen, geeslen, gloeien^281.

 

En blaken, meer zich-zelf dan de ijdle schim vermoeien^282.

 

Die 't voorwerp is der straf. Onnoozele oudheid, ach!^283.

278. Bespringen, overvallen, aenranden. Vglk. II, vers 477.

279. De reden. Zie onze aenteek. op vers 49 van den tweeden Zang. - Zich schudden of ontstellen voelt, namelyk in haer werktuig. De woorden hoofd en reden zyn subject van voelt. - Onlijdbaar, onverduerbaer, onuitstaenbaer boven al, of meer dan alles, wat, enz.

280. Wat zich verbeelding maalt, wat de verbeelding zich voorstek, wat het heidensch bygeloof zich inbeeldt van of wegens het onderaardsche dal, de benedenwereld, waer de dichters den Tartarus plaetsten.

281. Waar razernyen, uitvoersters van de wraek der goden. Vglk. II, vers 489 en de aenteek. alsmede III, vers 129 en 245. - Met haar zweepen, geeslen, gloeien. Dry verba activa, in hunne onbepaelde wyze substantivè gebruikt. Zie omtrent het laetste der dry, onze aenmerking op vers 223 van den derden Zang.

282. En blaken. Vglk. I, vers 8 en de aenteek. - Meer zich-zelf. De Grammatici leeren dat men in 't meervoud moet schryven zich zelven; doch men mag met Bilderdijk, ofschoon hy zulks in zyne Spraakleer, bl. 401 eenigzins tegenspreekt, het bepalende zelf onveranderlyk gebruiken, even als een adjectief dat achter zyn substantivum komt, en zeggen hy, zy, hem, haer zelf, de vrouwen, de mannen zelf, enz. - Dan de ijdle schim. Het epitheton is keurig. Namelyk de heidensche oudheid waende dat, na de dood des lichaems, diens beeld of gelykenis, in de gedaente eener schaduwe of schim, naer de onderwereld verhuisde, om daer geloond of gestraft te worden. Zoo zegt Dido by Virgilius, Aen. IV, v. 654:

Et nunc magna mei sub terras ibit imago.

En zoo Tibullus, III, Eleg. II, v. 9:

... quum tenuem fuero mutatus in umbram.

283. Die 't voorwerp is der straf, te weten der verdichte straf, wil de schryver zeggen; want de zweep- en geesselslagen voelen, of er door afgemat worden, kan de schim niet, en de razernyen doen verloren arbeid. - Onnoozele, ligtgeloovige oudheid, ach! Deze uitroep geldt voor eene correctie. Wat zal ik, meent de Dichter, om een denkbeeld te geven van de ysselykheid der hoofdpyn, gelykenissen ophalen uit de tafereelen der oudheid! Ach! zy kende onze pynen niet. Deze gedachte ontwikkelt hy in de volgende verzen, en voegt er de reden by.

[p. 583]

 

Wat wist uw sterk gestel van 't geen de pijn vermag?^284.

285

Uw forsche vezelkracht, die stier en leeuw kon trotsen,^285.

 

Die eiken knakte als bies, en brokken spleet van rotsen,^286.

 

Bood weêrstand aan 't geweld van kneuzing, buil, en wond,^287.

284. Uw sterk gestel. Versta uw lichaemsgestel. Het woord geldt voor de algeheelheid der leden, beschouwd in hunne schikking en samenhang. Vglk. II, vers 385 en de aenteek. - Van 't geen de pijn vermag, tot hoe verre zy hare foltering dryven, en ons doen lyden kan.

285. Uw forsche vezelkracht. Het woord forsch is verklaerd op vers 25 van den eersten Zang; vezelkracht, op vers 295 van den zelfden Zang. - Die stier en leeuw kon trotsen, tergen, uittarten; ja, en dempen of meester worden, gelyk Athenaeus, Deipnos. Lib. X, in initio, getuigt van Milo van Crotone, en Pausanias, lib. VI, c. 5, van den worstelaer Polydamas.

286. Die eiken knakte. Dit werkwoord, van den klank gemaekt, geldt inzonderheid voor een dusdanig breken, waerby de deelen niet volstrekt gescheiden worden, maer nog eenigermate aen elkander blyven, als gebeurt in het breken van een groenen tak. Het woord is hier byzonder eigen en zinryk. - Als bies, als waren zy van bies, of eene bies gelyk. De bies kan zonder eenige moeite geknakt, maer niet gebroken worden. - En brokken spleet van rotsen. Niet minder schoon en vol nadruk. Splyten, verbum neutrum, beteekent op- of vaneen springen, namelyk in de lengte. Activè gebruikt, als hier, zegt het zoo veel als openscheuren, doen afbersten. De beide gezegden in dit vers zyn dichterlyke grootspraek, enkel dienende om het beeld te voltooijen, doch gewettigd door hetgeen de Ouden verhalen van sommige by uitstek sterke worstelaers of athleten. Zie, onder anderen, Plinius, Nat. Hist. Lib. VII, cap. 19, aliàs 20.

287. Bood weêrstand aan 't geweld, aen het kwaed, aen de schadelyke uitwerkselen, zoodanig dat de gezondheid er niet door gekrenkt werd. - Van kneuzing, of kwetsuer door drukking veroorzaekt, in 't Fransch meurtrissure, contusion. Vglk. III, vers 273 en de aenteek. alsmede hiervoren, vers 43. - Buil, of gezwel, in 't Fransch tumeur. - En wond. Dit laetste zegt meer dan de beide vorigen, en het tweede meer dan 't eerste. Vglk. I, vers 317 en de aenteek.

[p. 584]

 

En 't rijk en kernvol bloed liep onbelemmerd rond.^288.

 

Uw hersens leden niet van voet- of vingerkwetsen.^289.

290

Wat zoudt ge ons lichaamssmart in uw tafreelen schetsen!^290.

 

Wy voelen haar (helaas!) wy, wier vertederde aart^291.

 

't Lichaamlijk fijnst gevoel aan zwakke vezels paart!^292.

288. En 't rijk en kernvol bloed. De kern is eigentlyk het zaed of de pit eener vrucht, overdragtelyk het binnenste, het beste of edelste van iets, hier de substantie, de essentieele deelen van het bloed, en welke er den rykdom van uitmaken, dusdanig dat het bloed verarmt, gelyk de Dichter zegt in vers 315 van den tweeden Zang, naer mate het van die deelen verliest. - Liep onbelemmerd rond. Versta door al de aders en vaten, om de gezondheid des lichaems te onderhouden en te handhaven.

289. Uw hersens, uw hoofd, uw hersengestel. - Leden niet, gelyk de onze, wil de Dichter zeggen. - Van voet- of vingerkwetsen, van kwetsuren aen de uiterste of de geringste deelen.

290. Wat zoudt ge, enz. De zin en de gedachte is: wat, of hoe zoudt ge, in uwe tafereelen der pynen welke de schimmen der afgestorvenen in de onderwereld te lyden hebben, ons eene schets willen geven van de lichamelyke smart, die gy ter nauwernood kendet! Het gebruikte ons is geen possessivum, maer de dativus van het persoonlyk voornaemwoord. En lichaamssmart, gelyk het hier geschreven staet, met twee ss, geldt voor lichamelyke smart, volgens Bilderdijks theorie over den genitivus, voorgedragen in het tweede Deel zyner Nieuwe Verscheidenheden, bl. 30.

291. Wy voelen haar (helaas!), en kennen de lichamelyke pyn door ondervinding. - Wy, wier vertederde, dat is tederder, zwakker geworden aart of natuer.

292. 't Lichaamlijk fijnst gevoel. In 't Fransch sensibilité. Het epitheton bepaelt den zin van het woord zeer nauwkeurig. - Aan of met zwakke vezels paart. En het is juist die zwakheid, die tederheid der vezels die de oorzaek is harer fynheid van gevoel. Vglk. I, vers 109 en 135. Het gezegde in dit vers wordt in de volgende dichterlyk uitgebreid.

[p. 585]

 

Ons blaakt de ontsteking, ons de gloed der zenuwkoortsen,^293.

 

Met ijsselijker vlam dan uwe Alectoos toortsen!^294.

295

Ons scheurt een wreeder gier het lijdende ingewand^295.

 

Dan uw' Prometheus in zijn boei van diamant!^296.

 

En, wat is kerven, wat verscheuren, rijten, prangen,^297.

 

Wat vuurvlam, staal, of lood, of schroef, of gloênde tangen,^298.

293. Ons blaakt. Zie, voor de kracht van dit werkwoord, onze aenteekening op vers 8 van den eersten Zang. - De ontsteking, ons blaekt de gloed der zenuwkoortsen. Versta alsof er stond: ons blaekt de ontsteking, de gloed der zenuwkoortsen. Het regimen ons is enkel om de noodzakelykheid van het vers herhaeld. De zenuwkoortsen, of fièvres nerveuses, zyn inzonderheid gekenmerkt door de stoornis van het hersengestel, en daerom zyn zy zoo pynelyk, zoo bezwarend.

294. Dan uwe Alectoos toortsen. Versta, dan de toortsen van Alecto, gelyk gy die schildert. Vglk. I, vers 8, en II, vers 489.

295. Ons. Het pronomen staet in dativo, als regimen indirectum. - Scheurt, of verscheurt een wreeder gier het lijdend ingewand. Versta, het ingewand, wanneer dit lydt, of ziek is. Geheel het tweede hemistichion is regimen directum van scheurt.

296. Dan uw' Prometheus. Dit naemwoord bestaet uit dry lettergrepen, met den accent op de middelste. De zin is: dan hy uwen Prometheus het ingewand verscheurde. - In zijn boei van diamant. Namelyk Prometheus, de zoon van Japet, als onze Dichter hem noemt in vers 211 van den eersten Zang, werd, omdat hy het vuer uit den hemel gestolen had, door Mercurius of Vulkaen aen eene rots op den berg Caucasus met diamanten boeijen vastgeklonken, alwaer een gier hem de lever af moest vreten gedurende dertig duizend jaren. Zie het verdichtsel by Hyginus, Fab. 144, of by Hesiodus, Theog. v. 510, vlgg.

297. En, wat is kerven. Het woord is ongelyk sterker en gepaster dan snyden, dat op zich zelve geen denkbeeld van pyniging meêbrengt, terwyl kerven haest geen ander verwekt. - Wat is verscheuren, rijten. Zie onze aenmerking over die twee, op vers 273 van den derden Zang. - Prangen, benauwen, gelyk wanneer men iemand de keel toenypt. Vglk. II, vers 394 en 410.

298. Wat vuurvlam, enz. Dit en het voorgaend vers, zinspelen op de dusgenaemde pyn- of folterbank, in 't Fransch torture, maer al te veel gebruikt in de middeleeuwen.

[p. 586]

 

By 't wringend, scheurend, slaand, en teistrend hersenwoên^299.

300

Der hoofdpijn; waar geen smarte een' zweem van laat bevroên!^300.

 

ô Wee hare offers! hoop, hoop alle pijnen tevens^301.

 

Op één, eens aan de smart ten prooi gedoemden levens,^302.

299. Slaand. Zie hiervoren, vers 41, en vglk. V, vers 205, vlgg. - En teisterend. De beteekenis van dat woord is kwellen, vermoeijen, afmatten, met de kracht van het fransche harasser. Vglk. III, vers 184 en de aenteek. - Hersenwoên. Het woord hersenwoede is bekend, en gebruikelyk in den zin van het fransche frénésie. Men verstaet dus zeer wel wat onze Dichter met zyn hersenwoeden zeggen wil; doch als verbum is de uitdrukking niet goed te keuren, zoo min als zyn minnewoeden van vers 438 des derden Zangs. Zy behoort tot die al te groote stoutheden, welke Bilderdijk, in zyne zoo menigvuldige dichtwerken, zich soms heeft veroorlofd, doch waeromtrent hy niet nagevolgd dient te worden. Zie er andere in 's Heeren De Jagers Proeve, bl. 63, 64, en Vglk. onze aenteek. op vers 2 van den eersten Zang.

300. Der hoofdpijn. Het hersenwoeden, indien het aen te nemen was, zou niet kunnen beteekenen dan het woeden der hersenen; maer het hersenwoeden der hoofdpyn is zeker geene zuivere tael, hoe men 't neme. - Waar geen smarte een' zweem, eenen schyn, iets dat er naer lykt. Zie V, vers 410. - Laat bevroên, bevroeden, bevatten, beseffen. Het woord komt voort van het adjectief vroed, wys, nog overig in vroedvrouw, sage-femme, in vroedschap, wysheid, en, by toepassing, de raed der stedelyke wethouders uit wyze lieden bestaende. Het simplex vroeden, by Kiliaen sapere, is verouderd. Vóór het bywoord waar was slechts een comma vereischt; maer de Dichter, om de stemrust een weinig te vermeerderen, tot betere lezing van het vers, heeft er een hypocolon geplaetst.

301. ô Wee hare offers. Versta, de offers der hoofdpyn, in 't Fransch victimes. - Hoop. Van hoopen, ophoopen, in 't Fransch accumuler. - Tevens, te gelyk, in eens.

302. Op één. Het comma, dat achter dit laetste woord staet, dient wederom om de goede lezing van het vers te vergemakkelyken. - Eens aan de smart ten prooi gedoemden levens. Deze genitivus objecti, die van pijnen afhangt, moest, volgens de regels der spraekkunst, daer onmiddelyk op volgen. Maer Bilderdijk maekt niet zelden gebruik van dit hyperbaton, zelfs in prosa, en men mag hem dat nadoen, vooral wanneer, gelyk hier, de genitivus uit onderscheidene woorden bestaet, als zynde zulks wel eens het eenigste middel om zwier en val in eene periode te brengen.

[p. 587]

 

Één uur dier schrikpijn weegt een leven smarts te zwaar.^303.

 

ô Zalig, zoo haar wee voor schatten tembaar waar!^304.

 

 

305

Mijn leedgenoten! ach, wat zou mijn hart zich streelen,^305.

 

Mocht u mijn teedre zang zijn noodhulp aanbevelen!^306.

303. Weegt een leven smarts te zwaar. Dat is, weegt zwaerder dan een geheel leven van smart.

304. ô Zalig. Versta, ware hy die ze lydt. - Zoo, of indien haar wee voor schatten tembaar waar. Indien men voor schatten een middel kon koopen om haer wee te temmen, om hare kracht te breken.
De Lezer bemerke met welken aendrang, met wat krachtige woorden de Dichter de hoofdpyn beschryft; hoe hy zyne gelykenissen kiest uit de pynen der mythologische onderwereld, en de zwartste kleuren aenwendt om haer schrikbeeld te malen! De reden daervan is niet alleen dat de zware hoofdpynen een, en het laetste, der dry voorname onderwerpen zyn van dezen zesden Zang; maer tevens omdat die pyn in 't byzonder den Dichter levenslang gekweld en gefolterd heeft, gelyk hy 't zoo dikwerf klaegt in zyne schriften, vooral in zyne Brieven. Zie met wat ongeduld, in vers 427 van den IV^en Zang.
Thans volgen de dryderlei oorzaken der gemeende hoofdpynen. De middelen ter bevechting zullen later komen.

305. Mijn leedgenoten! Dit enkel woord bevestigt onze aenmerking. De Dichter mag van de gemeende schrikpyn spreken, want hy kent ze door eigen beproeving. In zyne Woordvorsching, bl. 59, pleit Bilderdijk voor de zachtlange o van genoot, gelyk hy ze hier in het woord gebruikt; doch in het laetste vers van den vierden Zang heeft hy de vokael verdubbeld, met Siegenbeek en anderen. Beide is goed. - Ach, wat zou mijn hart zich streelen, wat zou het er wellust in vinden. Ja, en hier en elders, en altyd even schoon en even aendoenlyk toont de Dichter dat hy zingt uit enkel christelyk medelyden.

306. Mocht u mijn teedre Zang. Te regt heet hy zynen zang teder, want hy wordt hem door het hart ingegeven. - Zijn noodhulp. Versta door dit laetste eene hulp die in den nood, en wel in een dringenden nood gegeven wordt. Onze Dichter houdt van het woord nood in samenstellingen, als II, vers 420, noodstorm; III, vers 103, noodgeluid; aldaer, vers 281, noodpest; hieronder, en III, vers 29, noodgetyde, enz. Dat by daermede telkens veel kracht aen zyne uitdrukkingen geeft, blykt op de aengehaelde plaetsen. In den bundel getiteld Verspreide Gedichten, I, bl. 112, gebruikt hy het woord noodstar, en verklaert dit op de volgende wyze, in het eerste Deel zyner Brieven, bl. 196: ‘Noodstar is een eigen benaming dier vaste starren, die op haar beurt in den jaarkring rijzende, een vast met haar weêromkomend weêr meê te brengen geloofd wierden. Zoo is de Hondstar een noodstar, en brengt hitte, de Pleiaden regen, Orions zwaardstar storm, etc. En van daar nog by ons Hollandsch gemeen de uitdrukking van noodweêr, dat is weêr, door een star, of als door een star verwekt en meêgebracht, en waar by gevolg geen bidden voor is, hetwelk men door moet staan, tot die star over 't hoofd is gegaan. Zie daar de eigenaartige beduiding van 't woord. Noodstar is als noodlot. en van ouds zoo gezegd.’ - Aanbevelen! Ongelyk beter en krachtiger dan aanbieden, door het bykomend denkbeeld van toegenegenheid en drang, dat het andere niet meêbrengt.

[p. 588]

 

Dan, neen! wat vleien we ons! Daar is geene artseny^307.

 

Behulpzaam in den brand van 't hevig noodgetij',^308.

 

Dat nu de wolken schokt, dan d' afgrond dreigt te ontbloten;^309.

307. Dan, neen! Vglk. II, vers 471 en de aenteek. - Wat vleien we ons met hulp, met geneesmiddel! Men schryft gewoonlyk vleijen, en zoo boven, vers 281, 82, vloeijen en vermoeijen; doch Bilderdijk wil van die spelling niet weten, om welke reden, kan men zien in 's mans Spraakleer, bl. 369 en 70, alwaer hy zich ook uit over zyne spelling van weën en zeën, door ons afgekeurd op vers 161-62 van den derden Zang.

308. Behulpzaam, dat is, hulp aenbrengende, of in staet hulp te verschaffen. - In den brand, in de barning, in 't gebruisch. Vglk. II, vers 164, alsmede III, vers 63 en de aenteekeningen. - Van 't hevig noodgetij! Dit vers is byzonder schoon, en de vergelyking der zware hoofdpyn met het stormweêr, hoogst dichterlyk.

309. Dat nu de wolken schokt, er tegen aenstoot, door de golven die 't naer boven jaegt. - Dan d'afgrond dreigt te ontbloten, met de zee als 't ware tot op haren bodem uit te holen. Men denke aen het fluctusque ad sidera tollit, enz. Van Virgilius, Aen. I, v. 103, en vergelyke vers 17-18 van onzen derden Zang, alwaer de Dichter dezelfde zaek onder verschillende, doch altyd even treffende beelden voordraegt. Wat de spelling van ontbloten raekt, zie onze aenteekening op vers 446 van den vierden Zang.

[p. 589]

310

Uit tegenstrijdigheên van oorzaak voortgesproten!^310.

 

Helaas! nu, is 't het bloed, dat met te groot geweld^311.

 

Zich opdringt, 't weeke brein in de adertakken knelt^312.

 

En kneedt en geesselt met verbijstrend uurwerktikken,^313.

 

En in den toevloed van zijn vochten dreigt te stikken.^314.

310. Uit tegenstrijdigheên van oorzaak. Ja strydigheden van dezelfde oorzaek, namelyk van den stormwind, die de verschillende uitwerkselen voortbrengt. Doch versta hier tevens uit tegenstrydige oorzaken voortgesproten, met betrekking tot de hoofdpyn, waer de Dichter in dit vers op terugkomt. Die oorzaken zyn dry: 1^o ophooping des bloeds; 2^o aendoening van de maeg, die krampen in de hersens verwekt; 3^o ledigheid van het hoofd. Deze dry worden achtervolgens verbeeld. Zie de Synopsis.

311. Helaas! nu, dat is, in het eene geval.

312. Zich opdringt, naer boven, naer 't hoofd dringt. - Het weeke brein. In 't Fransch la pulpe cérébrate. Vglk. I, vers 4 en de aenteek. alsmede II, vers 401. - In de adertakken, welke door de hersenen heen loopen, knelt, nypt, prangt. Vglk. I, vers 157, alsmede III, vers 426 en de aenteekeningen.

313. En kneedt, ineen drukt, vast werkt. De etymologische kracht van het woord, zoo wel als die van knellen, ligt in de kn. Beide verschillen hierdoor, dat knellen het denkbeeld meêbrengt van eene aenhoudende, en kneden die van eene herhaelde drukking. - En geesselt, slaet, maer met vinnige, scherpe slagen, als die van eene geessel of roede. Vglk. I, vers 3. Het is onloochenbaer dat de dry werkwoorden wel gekozen zyn, ofschoon men er de klimmende beteekenis beter van gevoelen dan verklaren kan. - Met verbijstrend uurwerktikken. De Dichter weet telkens iets uit te vinden om de werking van het kwaed te verzinnelyken. Versta hier dat geklop in de slapen, dat de lyder by iederen polsslag beproeft en, om zoo te zeggen, hoort, als had hy een tikkend uerwerk in het hoofd. De Franschen noemen het insgelyks tic-tac. Dit geklop mag verbysterend, dat is in verwarring brengend, heeten; want men wordt er op den duer als zinneloos van. Vglk. I, vers 342 en de aenteek. alsmede V, vers 205, vlgg.

314. En in den toevloed. Het Fransch zegt afflux. Vglk. II, vers 241 en de aenteek. - Dreigt te stikken. Het verbum is activè gebruikt: het heeft voor subject het bloed van vers 311, en tot regimen het weeke brein van vers 312.

[p. 590]

315

Dan, is 't de kramp der maag, die om den gorgel grijpt,^315.

 

Daar 't opgestegen bloed de hersens samennijpt.^316.

 

De zuisling, 't grof geknal, en 't ondoorstaanbaar kraken^317.

 

Verwisslen, paren zich met siddren, trillen, blaken,^318.

 

En de onmacht mengelt zich aan schrikbre spanningkracht.^319.

320

Dan, is 't de ledigheid, door 't spillen voortgebracht^320.

 

Der nutte geesten, met den minsten gloed vervlogen,^321.

315. Dan. Versta, in een ander geval. - Is 't de kramp der maag. Vglk. IV, vers 151 en de aenteek. alsmede V, vers 200. - Die om den gorgel grijpt, en hem prangt. Vglk. V, vers 46, vlgg. en vers 202.

316. Daar, of terwyl, 't opgestegen, of het opstygende, het naer omhoog dringende bloed, enz. Vergelyk de laetst beroepen plaets van den vyfden Zang.

317. De zuizeling. In 't Fransch le bourdonnement, in 't Latyn tinnitus. Vglk. II, vers 411 en de aenteek. alsmede V, vers 45. - 't Grof geknal. In vers 206 van den vyfden Zang heet het mokerslagen. Vglk. I, vers 161 en de aenteek. - En 't ondoorstaanbaar, onlydbaer, onverduerbaer kraken, in 't Fransch craquement, het gevoel dat men heeft alsof de hersenen gingen bersten.

318. Verwisselen, wisselen beurtelings af, of paren, vereenigen zich, met sidderen, of sidderingen, trillen, trillingen of sterke bevingen. Vglk. III, vers 449, alsmede IV, vers 239 en 341. - Blaken, hevige hitte in het hoofd.

319. En de onmacht. In 't Fransch faiblesse, of liever affaissement. - Mengelt zich aan, gaet gepaerd met schrikbre spanningkracht, met overspanning van het zenuwgestel, in schyn geheel strydig met magteloosheid.

320. Dan. In een derde geval. - Is de oorzaek der hoofdpyn de ledigheid. In 't Fransch le vide. - Door 't spillen, of verspillen, verkwisten. Vglk. V, vers 9 en de aenteek. alsmede vers24, vlgg. aldaer.

321. Der nutte, of nuttige geesten. Versta, fyne levensvochten, en Vglk. II, vers 76 en de aenteek. alsmede V, vers 18. Hier is de genitivus objecti insgelyks verplaetst, even als boven, vers 302, en niet minder kunstig. - Met den minsten gloed vervlogen. Versta, die met al de krachten, ja, tot met den minsten levensgloed zyn heen gegaen. Vglk. II, vers 70 en 309.

[p. 591]

 

En 't gantsche vochtgestel wordt regelloos bewogen.^322.

 

De ervaarne taste hier het kwaad in de oorzaak aan!^323.

 

Hier zal geen rozenkoek met edikzuur volstaan,^324.

325

Der vaadren toevlucht by verhitting; hier, geen geuren,^325.

 

Wier adem 't logge brein al schokkende op mocht beuren;^326.

322. En 't gantsche vochtgestel. Geheel het systeem der vochten. Vglk. II, vers 351 en de aenteek. - Wordt regelloos, dat is, zonder regelmaet, op eene ongeregelde wyze, bewogen, is gestoord in zynen behoorlyken loop.

323. De ervarene. Versta, de bedreven, de geoefende arts, die in zyne kunst ervaren is. Het Fransch zegt expérimenté. - In de oorzaak. Dat is, ga hier (namelyk in de zware hoofdpynen) te werk, en gebruike middelen om het kwaed te bevechten, volgens dat het door een der dry opgenoemde oorzaken is voortgebragt, met die oorzaek zelf te weren.

324. Hier. De Dichter schynt nog in 't algemeen te spreken; maer van dit vers tot vers 334 geldt het de eerste oorzaek der hoofdpyn, namelyk de ophooping des bloeds. - Zal geen rozenkoek. Waerschynlyk een dusgenaemd cataplasma van versch gekneusde of in 't water weekgemaekte roozenbladeren. Dat de vroegere kunst veel trouw had in de verkoelende kracht der roozen, blykt, onder anderen, uit Dodonaeus. - Met edikzuur, dat is, azyn, in 't Hoogduitsch Essig. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op het woord edik. Het besproeijen van de roozenpap met azyn, of met acetum rosaceum, was mede eertyds gebruikelyk tegen verhittingen. Zie, over de spelling van rozen, het aengemerkte op vers 49 van den vierden Zang. - Volstaan, toereikend wezen om het kwaed te dempen.

325. Der vaadren toevlucht by verhitting. Versta, tot welke onze ouderen gewoon waren hunnen toevlugt te nemen, in geval van verhitting, of wat de Franschen échauffement noemen, te weten als middel van afleiding of derivatief. - Hier volstaen geen geuren, als waervan in den vierden Zang, vers 287, en in den vyfden, vers 214, vlg. spraek was.

326. Wier adem. Het woord is hoogst dichterlyk om de lucht, den reuk dien zy afgeven, uit te drukken. - Het logge, het bezwaerde brein. Vglk. onze aenteek. op vers 316 van den vierden Zang. - Al schokkende op mocht beuren. Versta, met schokken te geven aen de hersenen, als boven, vers 245. Mocht heeft hier de kracht van zou kunnen, even als in vers 316 van den eersten Zang. Beuren is heffen, tillen; opbeuren, opheffen, regt helpen, overdragtelyk, kracht of moed byzetten.

[p. 592]

 

Maar de ongeregeldheid des omloops dient hersteld.^327.

 

't Is hier, dat prikkling op de buitendeelen geldt.^328.

 

De bladertrekking, die op nek of schouderbladen^329.

330

Het hoofd ontlasten kan, van vochten overladen;^330.

 

En de aftrek van het bloed, door 't warme waterbad,^331.

 

Naar voet of handen: ja, de ontspanning zelfs van 't vat^332.

 

Door aderoopning is het eenigst ter verlichting,^333.

 

Dat stuip of dolheid weert, of brein- en vliesbrandstichting.^334.

327. Maar de ongeregeldheid des omloops van het bloed, of van de circulatie, dient, behoort, hersteld te worden, namelyk tot eenen geregelden loop. By dienen en moeten mag men het hulpwoord worden niet zelden achterlaten. Zie onze aenmerking op vers 1 van den vyfden Zang.

328. 't Is hier, 't is in dit geval. - Dat prikkeling op de buitendeelen, of op hei uitwendige des lichaems, geldt, kracht heeft, behulpzaem is, te pas komt.

329. De bladertrekking. De vesicatorie. Zie boven, vers 159. - Die op den nek, in 't Fransch la nuque, het achterste van den hals. - Of op de schouderbladeren. Versta er by: aengewend zynde.

330. Het hoofd ontlasten kan, bekwaem is te ontlasten. - Van vochten overladen. Dit ziet terug op hoofd, dat van vochten overladen is.

331. En de aftrek, of aftrekking, in 't Fransch dérivation. - Door 't warme waterbad, Versta, hand- of voetbad, als blykt uit het volgend vers.

332. Ja, de ontspanning zelfs van 't vat, van het bloedvat.

333. Door aderopening, of aderlating. - Is het eenigst. Dit wordt gezegd van de dryderlei opgenoemde middelen; want de zin vangt aen met vers 329, en de bladertrekking is het eerste subject van het verbum substantivum, dat distributivè op alle dry slaet.

334. Dat stuip of dolheid weert. Versta, het eenigste middel om stuip of dolheid af te keeren, voor te komen. Stuip is hier wat men in 't Fransch convulsion noemt, en dolheid, délire. Beide kunnen werkelyk door ophooping van het bloed in de hersenen voortgebragt worden. Vglk. boven, vers 171 en de aenteek. - Of brein- en vliesbrandstichting. Versta, veroorzaking van doodelyke inflammatie in de hersenen en de hersenvliezen. Wie, buiten Bilderdijk, kan zulke dingen zeggen in schoone verzen?
In zyne Aanteekeningen brengt hy het volgende by: ‘Na 't geen ik, vooral in my-zelven (en ik kan er nog een enkel voorbeeld byvoegen), van het uitwerksel der voetbaden in zeer aendoenlijke gestellen ondervonden heb, durf ik byna deze plaats niet onaangeroerd voorbystappen. - Men leze, drie regels terug gaande:

't Is hier, dat prikklen op de buitendeelen geldt,
De bladertrekking, die op nek of schouderbladen
Het hoofd ontlasten kan, van vochten overladen;
Of 't warme handbad. Want het wonderbaar verband
Van 't vaatgestel des breins met dat van 't ingewand,
Te aandoenlijk voor 't gevoel der voetplantwarmte en koude,
Bedroog wie te onbepaald aan 't voetwed zich vertrouwde
(Dat mooglijk zuisling schiep, die tot verbijstring steeg),
Of hulp by d'omslag zocht van gistingwekkend deeg.
't Is hier geene ijdle vrees; ik zag uit kittelingen,
Te zwak om dienst te doen, het hevigst leed ontspringen;
Het slechts getergde kwaad, als ware 't, aangezet;
Ja, onder 't wicht des leeds verstand en geest verplet;
En de aderoopning dan het eenigst ter verlichting,
Dat stuip of dolheid weerde, of brein- en vliesbrandstichting.

Ik vermoede dat al deze verzen deel maekten van het oorspronkelyk opstel; maer dat de Dichter er eenige heeft onderdrukt, welke, hoe schoon ook in hun zelven, op détails nederkwamen, die hier ongepast of overbodig mogten schynen.

[p. 593]

335

Doch groot is 't voordeel, groot de werking op het bloed,^335.

 

Op brein en spiergestel, wanneer dit onheil woedt,^336.

335. Doch groot is 't voordeel, de nuttigheid, in 't Fransch l'avantage. Met dit vers begint de Dichter middelen voor te schryven voor de hoofdpyn, voortkomende uit ontsteltenis van de maeg, waer krampen in de hersenen het gevolg van zyn. Hy gaet voort met dit onderwerp tot vers 350. - Groot de werking. Versta derhalve, groot is de voordeelige werking.

336. Wanneer dit onheil, namelyk de zware hoofdpyn, woedt.

[p. 594]

 

Die 't lichaam wedervaart in zacht, weldadig koelen^337.

 

Van 't uiterste ingewand, door 't dikwerv' uit te spoelen.^338.

 

De krampontlatingkracht van 't riekend bevergeil^339.

340

Beveelt zich zeldzaam, als de smart dit hooge peil^340.

 

Besteeg, noch 't stinkend vocht der Libyaansche struiken,^341.

 

Den vrouwen dienstiger om 't moederwee te fnuiken.^342.

337. Die. Dit relativum wyst terug op voordeel en werking. - Wedervaart, beproeft, ondervindt. - In zacht, in weldadig koelen. Het Fransch zegt rafraichir.

338. Van 't uiterste ingewand, van de laetste wegen. - Door 't dikwerv' uit te spoelen. Versta, ofschoon het niet gezegd wordt, by middel van de klisteer. Zie, voor de spelling van het adverbium, onze aenteekening op vers 395 van den vyfden Zang.

339. De krampontlatingkracht. Het is zeker moeijelyk om in goed Nederduitsch uit te drukken wat de fransche kunst vertu antispasmodique noemt. Echter kunnen wy Bilderdijk die sesquipedalia niet toegeven, als strydig met de regels van samenstelling in onze tael; en wy houden het daervoor dat, in de lange reeks van dryledige composita, welke de heer De Jager uit Bilderdijks werken verzameld en in zyne Proeve, bl. 65-85 heeft medegedeeld, er vele zyn, die men als onnatuerlyk, als gedwongen, liever zal vermyden dan overnemen. Vglk. boven, vers 171 en de aenteek. - Van 't riekend bevergeil, of wat de kunst Castoreum heet, een byzonder sterk riekend medicyn. Vglk. I, vers 355 en de aenteek.

340. Beveelt zich zeldzaam. Is zelden aen te raden. - Als, of wanneer, de smart dit hooge peil, dien hoogen graed. Het peil is eigentlyk de stok waermede men de hoogte en de diepte van iets meet; by uitbreiding, die hoogte of die diepte zelf.

341. Besteeg. Tot die hoogte klom die hier gemeend wordt. - Noch het stinkend vocht der Libyaansche struiken. De Dichter verstaet het dusgenaemde Asa-foetida, in de wandeling duivelsdrek, een harstig sap, dat men uit de Ferula asa-foetida trekt en in de zon laet droogen. De plant groeit van zelf in Persië; doch eene zekere, en zelfs ryker soort, behoort in Libye t' huis.

342. Den vrouwen dienstiger. Versta, dat dienstiger is voor de vrouwen. - Om 't moederwee, de moederkwalen. Vglk. V, vers 49 en 55. - Te fnuiken, in te toomen, te stillen. Vglk. V, vers 10 en de aenteekening.

[p. 595]

 

'k Zag echter ook hun hulp niet nutloos aangewend,^343.

 

Met stillende opium en omgekroesde menth',^344.

345

Citroenkruid, en het vocht van frissche lindenknoppen,^345.

 

Bezwangerd met een tint van geestrijke olydroppen.^346.

 

Somwijlen dempt men 't zuur, en 't hevig letsel zwijgt,^347.

 

Door schelpstof, kreeftenschaal, waarin de scherpte zijgt,^348.

343. Hun hulp. De hulp der twee pasgemelde artsenyen.

344. Met stillende opium. Het epitheton beantwoordt aen het fransche calmant, by uitstek eigen aen den opium. Zie, over het genus van dit substantief, de aenmerking op vers 169 van dezen Zang. - En met omgekroesde menth'. De dusgenaemde mentha crispa. Vglk. V, vers 452 en de aenteek.

345. Met citroenkruid. Dit is de volksnaem van hetgeen men in 't Latyn Melissa heet. Zie onze aenmerking op vers 451 van den vyfden Zang. - En het vocht. Versta, het aftreksel of het overgehaeld water, dat by de twee vorige insgelyks gemeend is. - Van frissche lindenknoppen. Metonymisch voor lindenbloemen, wier water of aftreksel nog heden gehouden wordt voor een stillend en antispasmodiek geneesmiddel.

346. Bezwangerd, dat is, versterkt, aengezet door iets dat het werkzamer maekt. Bilderdijk gebruikt hetzelfde dichterlyk woord, maer in een kwaden zin, in vers 196 van den eersten Zang. Elders drukt hy het eigen denkbeeld uit door bezwaard, b.v. in vers 323 van den vierden Zang. - Met een tint, dat is met een kleurtje, versta eene kleine hoeveelheid. Hier is het woord onverbeterlyk; maer onze huidige romanschryvers misbruiken het deerlyk. - Van geestrijke olydroppen, of hetgeen men in 't Fransch noemt huiles essentielles, als daer zyn munt-, anys-, venkelolie, enz.

347. Somwijlen dempt men 't zuur. In 't Fransch heet men 't aigreurs. Zie daer meer van in den vierden Zang, vers 281, vlgg. Dempen is verklaerd op vers 19 van den vyfden Zang. - En 't hevig letsel, de zware hoofdpyn, zwijgt, bedaert, gaet over. Dit tweede hemistichion is een tusschenzin, en had mogen door streepjes afgescheiden worden.

348. Door schelpstof, als het os sepiae, gemeenlyk zeeschuim genaemd; als de oesterschelpen, de oculi cancri, eertyds veel gebruikt voor absorbentia, doch thans grootendeels vervangen door de Magnesia. - Kreeftenschaal, dat is, de schelp van kreeften. Het woord schael gaf aen de Franschen hun écaille. - Waarin de scherpte. In 't Fransch l'âcreté. Vglk. I, vers 316 en de aenteek. - Zijgt, zinkt, neêrzakt, doch eerder hier, intrekt. Vglk. I, vers 221.

[p. 596]

 

Zijn' prikkel aflegt, en een einde maakt van 't worgen,^349.

350

Verzadigd door het zout in slorpende aard verborgen.^350.

 

Doch zinkt het hersenmerg, als mat en uitgeput,^351.

 

Dan is de vlugge geest, de snelste voeding, nut,^352.

 

Dan kan de waassem-zelf van brood, van speceryen,^353.

 

Verkwikking schenken, meer dan de edelste artsenyen.

355

Dan geeft een enkle kop van Mokkaas tooverdrank^355.

 

Veraâming; dan behaalt de zuivre wijngeest dank.^356.

 

Doch wacht u, kranke, van zulke uitersten te tarten!^357.

349. Zijn' prikkel aflegt, zynen prikkelenden, bytenden aert verliest. - En een einde maakt van 't worgen, dat is, ophoudt van naer 't hoofd te werken en de hersenen te prangen.

350. Verzadigd zynde. In 't Fransch saturé, of liever hier neutralisé. - Door het zout in slorpende aard verborgen. Versta, door de zoute, de alkaline deelen, welke in de slorpende, de absorbeerende aerde, waer die schelpstoffen uit bestaen, verborgen zyn.

351. Doch. Hiermede vangt de Dichter aen van de derde oorzaek der gemeende pynen te spreken, de ledigheid van het hoofd. - Zinkt, bezwykt, het hersenmerg, als mat en uitgeput. Versta, door matheid en uitgeputheid.

352. Dan is de vlugge geest. Versta ether, of andere volatilia. Vglk. V, vers 214 en 247. - Dan is de snelste voeding, het nemen, zonder uitstel, van eenig voedsel.

353. Dan kan de waassem, de reuk, zelf, enz. - Van speceryen. Zie het woord verklaerd op vers 91 van den eersten Zang.

355. Een enkele kop. In 't Fransch tasse. - Van Mokkaas tooverdrank. Vglk. V, vers 227 en de aenteekening.

356. Verademing. Geen genezing, maer oogenblikkelyke verligting, die den lyder opbeurt en, als 't ware, adem laet scheppen. - De zuivere wijngeest. In 't Fransch esprit de vin, eau de vie. Daer staet zuiver, dat is, onvermengd.

357. Van zulke uitersten te tarten, van het zoo ver te laten komen, van het kwaed tot die hoogte te laten ryzen. Door uitersten verstaet de Dichter de dryderlei zware hoofdpynen tot dus verre geschetst. Tarten is zoo veel als het fransche braver of provoquer.

[p. 597]

 

Voorkom 't gevaar daar van, voorkom den neep dier smarten!^358.

 

Ontzie het gene 't bloed naar hoofd en hersens jaagt;^359.

360

Vermijd de voedsels, die uw koking niet verdraagt;^360.

 

En doe geen lichaam, dat, vervallen van zijn krachten,^361.

 

Steeds nieuwe steunsels eischt, naar chijlvernieuwing wachten.^362.

 

Één oogenblik, en ('k weet, 'k beproef het t' elker stond)^363.

 

Het oog wordt duister; 't vocht loopt taplings uit den mond^364.

358. Voorkom 't gevaar daar van. Versta, het gevaer dier uitersten, dier zware hoofdpynen. - Den neep, het nypen, dier smarten. Bilderdijk gebruikt het woord neep mannelyk, als wortel van het verbum nypen; maer hy voegt in zyne Geslachtlijst by dat het ook vrouwelyk is, als praeteritum van ik nyp. Dit laetste geslacht heeft het by de meeste hollandsche schryvers; de belgische daerentegen verkiezen het mannelyke, met Ten Kate, II, bl. 241. Vglk. V, vers 127 en de aenteek.

359. Ontzie, vrees. Zie onze aenteekening op vers 133 van den derden Zang. - Het gene 't bloed, enz. Deze dry verzen zinspelen achtervolgens op de dry onderscheidene oorzaken der zware hoofdpynen. Onze Dichter blyft altyd even methodiek.

360. Uw koking, uwe digestie. Het woord staet metonymisch voor maeg.

361. Dat, vervallen zynde van zijn krachten, of, in den staet van verval, van uitgeputheid waer gy 't hebt laten toe komen.

362. Nieuwe steunsels, nieuwen onderstand, nieuw voedsel. Zie boven, vers 352. - Naar chijlvernieuwing, naer nieuwen chyl, het voedend element der spyzen. Zie onze aenteekening op vers 67 van den tweeden Zang. - Wachten. Zie de Synopsis, alwaer het luidt: Behoefte tijdig te voldoen. Het gevolg van zulk verzuim wordt aengeduid in de naestkomende verzen.

363. Één oogenblik. Versta, één oogenblik te lang gewacht, of te laet, gelyk het beneden, in vers 371, verklaerd wordt. - 'k Weet het; ja, door eigen ondervinding, want 'k beproef het t' elker stond, iederen oogenblik, dat is, gedurig. De Dichter beschryft in de volgende verzen den dusgenaemden geeuwhonger, waer in 't Fransch geen eigen woord voor is; want faim canine, boulimie, cynorexie, malefaim, welke men er voor geeft, beteekenen allen iets anders. Ons woord verklaert zich zelven.

364. 't Vocht, het water, loopt taplings uit den mond, dat is, met stroomen, gelyk wyn of bier uit het vat loopt door den tap, welk laetste niet alleen de beteekenis heeft van kraen of stopsel, maer ook die van opening, meatus cujusvis rei exstans, qui aperiri et occludi potest, zegt Kiliaen. Tappelings is een adverbium, naer ons inzien gevormd van het substantief tap, en het zelfde zeggende als tapswyze of met vollen tap, zoo veel als de opening geven kan. Tappeling zou ook goed zyn, even als blindeling, korteling, welke twee echter ook de s aennemen, tot adverbiael kenteeken, gelyk mede ruggelings, kruiselings, zydelings, enz. Men zie, over den uitgang ling, Bilderdijk in zyne Aanteekeningen op Huygens, I, bl. 216, vlg. Wonder is het dat Weiland het woord niet heeft opgenomen, daer het in de gesproken tael dagelyks voorkomt.

[p. 598]

365

Die optrekt; 't hart verflaauwt; de hemel schijnt betogen;^365.

 

De geest, beneveld, zucht; zijn vreugd is weggevlogen,^366.

 

Hy walgt van 't licht, en wenscht naar de ijzren rust van 't graf.^367.

 

Helaas! wat brak op eens dien hoogen zetel af,^368.

 

Waarop hy, met zich-zelv' en 't gantsch Heelal te vreden,^369.

365. Die optrekt, dat is opentrekt, of geeuwt, het eigen kenmerk der gemeende kwael, die er zelfs haren naem van ontleent. - De hemel schijnt betogen, betrokken, bedekt, namelyk voor het verduisterd oog des lyders. Vglk. III, vers 234, alsmede IV, vers 60, en de aenteekeningen.

366. De geest, beneveld, zucht. Versta, de geest wordt beneveld, verliest zyne helderheid, en zucht, dat is, klaegt zyn leed door eenen diepen zacht, als wederom byzonder eigen blykt te zyn aen de hier gemeende krankte. - Zijn vreugd, de vreugd welke hy, eenen stond te voren nog, beproefde, is weggevlogen, op het onverwacht verdwenen, zonder voorteeken of schynbare oorzaek.

367. Hy. Het pronomen wordt gezegd van geest, doch verstaen van den mensch of den lyder, ook in de volgende verzen. - Walgt van 't licht, dat hem hindert, en waer hy derhalve de oogen voor sluit. - En wenscht naar de ijzren rust van 't graf. Hy kan staen noch zitten, maer zoekt te rusten, en blyft liggen zonder eenige beweging. Het tafereel is weêr geheel voltooid, als al de vorige.

368. Dien hoogen zetel. Versta den zetel des verstands, waerop hy als wysgeer, als dichter, als geleerde zynen geest oefende met de verhevenste bespiegelingen.

369. Met zich-zelv' en 't gantsch Heelal, met alles wat hy in en buiten zich zelven ontwaert, te vreden, gelyk men is in vollen welstand.

[p. 599]

370

Het noodlot buigen dorst en naar zijn wenschen kneden? -^370.

 

Één oogenblik te laat van 't afgepast ontbijt,^371.

 

Maakt hem zich-zelv', zijn kracht, een' dag des levens, kwijt!^372.

 

 

 

ô Christen, hebt ge een hart, dat lust schept meê te deelen,^373.

 

ô Laat u 't oogenblik der weldaad niet ontstelen!^374.

375

Geef daadlijk, geef terstond, waar de armoê brood begeer':^375.

 

Één oogwenk slechts te laat, en 't is geen weldaad meer!^376.

370. Het noodlot buigen dorst. Die moed genoeg had om het onverzettelyk noodlot, het insuperabile fatum, aen zynen wil te onderwerpen, er zich boven te stellen, en naar zijne wenschen te kneden, of te wyzigen, te schikken. Vglk. II, vers 384 en 393.

371. Van 't afgepast ontbijt. Versta afgepast zoo wel voor den tyd als voor de hoeveelheid van het ontbyt.

372. Maakt hem... kwijt. In vers 331 van den derden Zang heet het kwyt gaen, voor kwyt worden; hier geldt het activum kwyt maken voor berooven. Beide is onberispelyk en door het gebruik gewettigd.
De Dichter heeft getoond dat de behoefte aen voedsel, vooral in den staet van zwakheid hier ondersteld, haestiglyk moet voldaen worden. In de vier volgende verzen vermaent hy zynen Lezer om zulks ook omtrent den arme in acht te nemen en, als ieder raden kan, om dezelfde reden. Deze vermaning getuigt van het christelyk gevoel des Dichters die, van zynen kant, zich ook wendt tot het christelyk hart des Lezers.

373. ô Christen. Het woord is hoogst gepast, volgens 't geen wy daer aenstonds deden opmerken. - Dat lust schept meê te deelen. Versta, in meê te deelen, namelyk van het uwe aen den behoeftige, aen den honger lydende.

374. Niet ontstelen, door aerzeling, door traegheid.

375. Geef dadelijk, dat is met der daed, actu et facto. Versta, niet het middel om brood te verkrygen, maer brood zelf. - Geef terstond, dat is, zonder uitstel.

376. En 't is geen weldaad meer. Namelyk wanneer de behoeftige aen den honger bezwykt; dewyl alsdan zyn lyden door geene aelmoes, door geen brood meer kan verholpen worden, en hy ten prooi blyft aen de gevolgen van het kwaed, dat men diende voor te komen.
Hiermede zyn dan de voorname toevallen, krampen, hartvang en zware hoofdpynen, welke, by de algemeene genezing van de kwael der Letterzwoegeren, byzondere hulpmiddelen vorderen, afgehandeld. Daer blyft den Dichter niet meer over te bezingen dan het laetste, het noodlottigste gevolg der Ziekte, de slapeloosheid of Agrypnia, door geene kunst te herstellen, en eindelyk uitleidende op Beroerte, op Dolheid of Kindschheid. Aen dit onderwerp, en de episode welke er meê verbonden is, besteedt de Dichter nog twee honderd verzen, tot slot van zyn uitgebreid Leerdicht. Dit slot zal nieuwe blyken opleveren van Bilderdijks onuitputtelyk genie; want verre van adem te verliezen, verre van de zware taek, die hy heeft durven opladen, met moeite te vervullen, zal de rykdom zyner denkbeelden, de schitter zyner tafereelen, de verhevenheid zyner poëzy, tot het laetste toe eerder klimmen dan dalen, en het einde zal den Lezer in verwondering wegrukken, even als het midden en het begin.

[p. 600]

 

Doch, zal de zachte slaap, die alles strookt en koestert.^377.

 

Gesloopte kracht herstelt, en matte leden voedstert,^378.

 

U vlieden? luikt zijn hand uw oogleên nimmer toe?^379.

377. Die alles. Versta liefst, alle levende wezens. - Strookt, vleit, streelt, en aldus ook alle leed zalft, stilt. Vglk. I, vers 186 en de aenteek. alsmede hiervoren, vers 151. - En koestert, verwarmt, stooft, goed of, gelyk de Dichter elders zegt, deugd doet. Vglk. III, vers 155 en de aenteek. alsmede V, vers 435.

378. Gesloopte, verwoeste, verbroken kracht herstelt. Vglk. I, vers 248 en de aenteek. - En matte leden voedstert, verkwikt, verfrischt. Het verbum is een frequentatief, en ontleent zyne beteekenis van de aenhoudende zorg der voedster om de krachten haers zuigelings aen te kweeken. Vglk. II, vers 33 en de aenteek.

379. Luikt zijn hand. Met dit laetste woord personnificeert de Dichter den Slaep, en zal later, vers 389, met die figuer voortgaen. - Uwe oogleden nimmer toe? Het werkwoord luiken, van luik, valdeur, deksel, by Kiliaen operculum, brengt op zich zelve het denkbeeld meê van digt maken, claudere. Maer het krygt, even als sluiten, door voorvoeging van toe of open, de bestemde beteekenis van fermer of ouvrir. Zoo zegt men toe- en opensluiten, open- en toeluiken.

[p. 601]

380

Beklagenswaarde, die, wen ge afgesloofd en moê^380.

 

De legerkoets beklimt, voor nachtrust en verkwikking,^381.

 

Slechts onrust, foltring, raapt, en dikwerv' zielsverschrikking;^382.

 

Daar 't eindloos bruischend brein nooit inoogst, immer spilt;^383.

 

De zenuw eindloos schudt en ongeregeld trilt;^384.

380. Beklagenswaarde. Woord van medelyden, hoogst gepast aen 't hoofd van het treurig tafereel der slapeloosheid dat de Dichter gaet voordragen. - Wen, of wanneer, ge afgesloofd, afgewerkt, en moede. Vglk. II, vers 197 en de aenteek. alsmede IV, vers 288. De e van ge, alhoewel, naer de regels der versificatie, versmeltende in de volgende lettergreep, moet onder 't lezen uitgesproken worden, om de reden bygebragt op vers 421 van den vierden Zang.

381. De legerkoets, de slaepkoets, de bedstede. Het woord leger, van liggen, wordt, in den verheven styl, dikwyls gebruikt voor rustof slaepplaets, inzonderheid wanneer het kranken geldt. Vglk. III, vers 113, alsmede IV, vers 415 en de aenteekeningen. Zie ook hiervoren, vers 211. - Voor, dat is, in stede van nachtrust en verkwikking.

382. Slechts onrust, foltering raapt. Dit laetste beteekent van den grond opnemen (hout, korenhalmen rapen), by uitbreiding, inzamelen, het fransche recueillir. In dezen zin wordt het meest gezegd van vreugd, voordeel, enz.; doch dat het hier even goed aengewend is, loopt in 't oog. Vglk. I, vers 97. - En dikwerv' zielsverschrikking. Namelyk door de nare hersenschimmen of phantasmata, welke men by slapeloosheid uit vermoeijenis voortkomende, veelal beproeft. Vglk. IV, vers 262 en 266.

383. Daar, of terwyl, het eindloos bruischend brein. Versta, het brein dat onophoudelyk, dat voortdurend bruischt. Vglk. IV, vers210 en de aenteek. alsmede vers 264 aldaer. - Nooit inoogst, immer spilt. Versta, nooit ontvangt en altyd uitgeeft, dat is, nimmer nieuwe krachten schept uit de nachtrust, maer, gedurig in werking blyvende, zyne krachten aenhoudend verteert. Vglk. II, vers 195-96; V, vers 24 en de aenteek. alsmede boven, vers 320.

384. Daer de zenuw eindloos schudt. Het werkwoord is neutrael gebruikt, even als schokt in vers 431 van den tweeden Zang, waermede het genoegzaem overeenstemt. Het geldt hier de zoogenaemde zenuwtrekkingen. - En ongeregeld trilt. Vglk. IV, vers 229 en de aenteekening.

[p. 602]

385

Verbeelding, meer en meer verbasterd en verwilderd,^385.

 

't Verloren beeld herbaart en telkens nieuwe schildert;^386.

 

En 't oordeel, als een vlam, gedreven van den wind,^387.

 

Nu her- dan derwaarts zwiert, en nergens standplaats vindt.^388.

 

Ach, nooit beproeft uw hoofd het zuizen van zijn vlerken.^389.

390

De maankop om zijn kruin mag de uwe niet versterken.^390.

385. Verbeelding. Versta er wederom daar by, want de constructie, van vers 383 tot 388, hangt van dat voegwoord af.

386. Het verloren beeld. Het beeld, vroeger, by of buiten de studie, in den geest of de phantasia gevormd, maer sedert verloren, uitgewischt. Het Fransch zegt image effacée. - Herbaart, terugbrengt, herschept, doch spookselachtig, als aen eene verwilderde inbeelding eigen is. - En telkens nieuwe schildert, tot grooter verwarring en teistering der hersenen.

387. Gedreven van den wind. Versta, die van den wind gedreven wordt, met toepassing, niet op het oordeel, maer alleen op de vlam, als enkel tot de vergelyking behoorende.

388. Nu her- dan derwaarts zwiert. Vglk. II, vers 478, en zie onze aenteek. op vers 77 van den vyfden Zang. - En nergens standplaats vindt, dat is, zonder zich ergens te kunnen op vestigen, en dus zich afmattende in vruchtelooze werking. Het woord standplaats is dichterlyk en wel gekozen, en het geheele tafereel treffend van waerheid, als ieder beproefd heeft by slapeloosheid door overdreven letterarbeid veroorzaekt.

389. Het zuizen van zijn vlerken. Van de vlerken des Slaeps, wien de oudheid vleugels toedichtte. Zoo zingt Tibullus, II Eleg. I, 89:

Venit tacitus fuscis circumdatus alis Somnus.

Het zuizen heeft hier volkomen de kracht en de beteekenis van het latynsche susurrus dat, even als ons woord, van den klank gemaekt is, en een zacht, slaepwekkend geruisch uitdrukt, als sommige insekten, een beekje, of door den wind bewogen boomen voortbrengen. Zie onze aenteek. op vers 411 van den tweeden Zang.

390. De maankop, de papaver of slaepbol, om zijn kruin. Versta, dien de Slaep of Morpheus om zyne kruin, om zynen schedel, om zyn hoofd draegt. - Mag de uwe niet versterken, dat is, mag u zynen weldadigen invloed niet laten beproeven, uwe kruin, uw hoofd versterken, om u den slaep te doen genieten, die met groote zwakheid niet bestaenbaer is. De oudheid verbeeldde den Slaep met eenen krans van heulbloemen of heulbollen om de kruin, waervan hy het sap op het hoofd zyns gunstelings droppelen deed. Andere dichters geven hem een' hoorn in de hand, uit welken hy den slaep goot, enz. Men kan daer Silius Italicus over nazien, Punic. X, 351-52. Veelal schryft men mankop; maer Bilderdijk wettigt zyne spelling, zeggende dat het woord zoo veel beteekent als maanbol, en voegt er by dat men van ouds de vergiften aen de werking der maen en des nachts toeschreef. Zie zyn Geslachtlijst, op maankop.

[p. 603]

 

Hy schuwt een sponde, waar kwellaadje, zorg, en pijn,^391.

 

Als saamgezworen, in gestaâge nachtwaak zijn,^392.

 

En de ingenomen koets met lans en dolk bewaren.^393.

 

Ai my! hoe brandt u 't bloed! hoe kookt het in uw aâren!^394.

395

Hoe vliegt, hoe bruischt het op, en stookt de hersens aan!^395.

 

Is hier de razerny (ô hemel!) wel te ontgaan?^396.

 

Neen! zoo die hersens niet, gevoelloos door al 't blaken,^397.

391. Hy schuwt een sponde. Synecdochisch voor bedstede. - Waar kwellaadje, zorg en pijn. Het eerste dezer dry woorden dat, vooral op de plaets die 't bekleedt, het vers zoo veel kracht en toon geeft, staet in beteekenis gelyk met het fransche inquiélude, angoisse.

392. In gestaâge, dat is, gestadige, voortdurende, onafgebroken nachtwaak zijn. Versta, de waek of de wacht houden.

393. En de ingenomen koets. Ingenomen, veroverd, bezeten, namelyk door die dry vyandinnen van den slaep. - Met lans en dolk bewaren. Tot onrust en verschrikking van den lyder, die zich het hoofd, als 't ware, voelt doorpriemen, het hart doorsteken.

394. Ai my! Vglk. III, vers 11 en de aenteek. - Hoe brandt u 't bloed, dat het u 't zweet uit al de leden perst. - Hoe kookt het in uwe aderen, waer gy 't voelt in zieden, en u beangstigen.

395. Hoe vliegt, hoe bruischt het op, hoe klimt het u naer 't hoofd. - En stookt de hersens aan! Hoe voert het zynen brand naer uwe hersenen! Daer staet niet aensteken, allumer, maer aenstoken, attiser, van het simplex stoken, het vuer onderhouden, versterkt door het voorzetsel aen.

396. Is hier de razerny, de dolheid, de hersenwoede, in 't Latyn delirium. Razen is allerlei ongerymde tael uiten, synoniem van raeskallen, delirare. - Wel te ontgaan, te ontwyken, te vermyden?

397. Neen, dat moet er noodwendig uit volgen! - Zoo, of byaldien die hersens niet, gevoelloos geworden zynde, door al het blaken, door al dien hevigen brand, die ze als 't ware verschroeit en verstyft.

[p. 604]

 

En werking, en besef, ten eenenmaal verzaken;^398.

 

En, met den valschen mom van sluimring ingehuld,^399.

400

Beroerte uw lijden met een zachte dood vervult.^400.

 

 

 

Beroerte, of razerny! ô Hemel, wie van tweën

 

Is schrikbrer uiteind na zoo uitgestrekte weën!^401-402.

398. En besef, innig gevoel, conscientie. Het woord is verwant met het latynsche sapere. Vglk. II, vers 408 en de aenteek. - Ten eenenmaal. Versta, op eenmael, à la fois. Het woord mael, van het middeleeuwsch mallum, beteekent vergadering, byeenkomst. Een, twee, dry mael of malen (Vglk. III, vers 102) zegt zoo veel als twee, dry komsten, of reizen, of keeren. In dezen zin vindt men het woord gebruikt met de dry geslachten, en men mag schryven te eene mael, ten eenen mael, of ten eenen male, het zy gescheiden, het zy vereenigd. Zie Bilderdijks Verhandeling, bl. 148, vlgg. en zyne Spraakleer, bl. 233. - Verzaken, afleggen, verliezen. Vglk. I, vers 36, alsmede III, vers 298, en de aenteekeningen.

399. Met den valschen, den bedriegelyken mom. Met den valschen schyn, met het masker van sluimering, van gewaenden slaep. Het woord mom wordt doorgaens vrouwelyk gebruikt: Bilderdijk eigent er het mannelyke geslacht aen toe, als zynde het de wortel van mommen. Vglk. V, vers 64 en de aenteek. - Ingehuld, dat is, bezwachteld, bedekt, of, om het met een fransch woord te verklaren, gedeguizeerd, en dus hier miskend onder den valschen naem van slaep. Maer het verbum, samengesteld van het voorzetsel in, is niet volkomen spraekkundig gepaerd aen het ander voorzetsel met. Vglk. III, vers 1 en de aenteekening.

400. Beroerte, of geraektheid, in 't Fransch apoplexie. De constructie hangt nog af van het voegwoord zoo niet, dat aen 't hoofd van dit vers by verstaen wordt. - Uw lijden met een zachte dood vervult, volmaekt, dat is, er een einde aen stelt. De dood, hier gemeend, wordt te regt zacht genoemd, want zy heeft plaets zonder stryd of agonie.

401-402. Wie, of welk van tweën is schrikbrer, is schrikkelyker uiteind. Het woord heeft meer nadruk dan het enkele eind: 't is het laetste, het uiterste einde, waerna geen rugkeer meer overblyft. Gelyk tweën hier staet, is het eigentlyk geen telwoord, maer een adjectief substantivè gebruikt. Zoo zegt men ook: zy waren met tweeën, snyd het in tweeën, hy wierp dry tweeën, enz. En zoo hierna, vers 545, de tederste van driën. Zie onze aenmerking op vers 161-62 van den derden Zang, en op vers 307 hiervoren.
Met deze allenzins gepaste uitroeping bereidt zich de Dichter tot de volgende beschryving der twee noodlottige toevallen.

[p. 605]

 

Beroerte, wen zich 't brein, als van een vreemd geweld^403.

 

Voelt saamgedrukt door 't bloed dat in zijne aders zwelt,^404.

405

En op de zenuw perst met ongeregeld klemmen,^405.

 

Om zelfbesef, gevoel, en muskelkracht te stremmen!^406.

 

Dan stort het lichaam in een schijnbre sluimerzucht.^407.

 

Het oog is doof voor 't licht, en de ooren voor 't gerucht.^408.

 

Vergeefs, zoo Gade en kroost met zilte tranenplassen^409.

410

't Nog ademhalend lijk op 't zwijgend leger wasschen!^410.

403. Als van een vreemd geweld, een geweld dat niet uit de hersenen zelf, maer van elders opkomt.

404. Dat in zijne aders zwelt, door opdragt naer het hoofd.

405. En op de zenuw perst. Versta, op de zenuwen der hersenen.

406. Om zelfbesef, eigen bewustheid, de kennis van zich zelven. - En muskelkracht te stremmen, te stuiten, eensklaps te onderbreken. Vglk. II, vers 347, alsmede V, vers 59 en de aenteekeningen. Het stremmen der muskelkracht heeft tot gevolg de lamheid, die werkelyk de beroerte altyd in zekere mate vergezelt.

407. Dan stort. Daer staet niet dan valt, maer dan stort, om het plotselyke, de beroerte eigen, aen te duiden. - In een schijnbre sluimerzucht, in een schynbaren slaep.

408. Het oog, enz. Met andere woorden, de zieke hoort of ziet niet meer. Het adjectief doof is even kunstig en nauwkeurig op de beide werkingen van het gezigt en van het gehoor toegepast, en de beroerte met korte, ja, doch allerkrachtigste trekken geschetst.

409. Vergeefs, zoo, dat is, indien, gelyk het in vers 413 uitgedrukt wordt. - Met zilte tranenplassen, met eenen vloed van tranen. Het woord is dichterlyk, en het epitheton, oorspronkelyk eensluidend met zult of zout, maer eenigzins zwakker van beteekenis dan dit laetste, is gansch eigen.

410. Het nog ademhalend lijk. Versta, het lichaem dat zoo goed als dood, zoo goed als een lyk is, ofschoon het nog adem haelt. De beide woorden maken contrast, maer zyn des te treffender, en hoogst dichterlyk. - Op 't zwijgend leger, dat reeds aen het graf gelykt, waer leven noch beweging in te bespeuren is.

[p. 606]

 

Zoo Vriendschap, Liefde, en Trouw, om 't treurig bed gegroept,^411.

 

De vlotte ziel te rug, en tot het leven roept!^412.

 

Vergeefs, indien de kunst door heilzaam vezeltergen^413.

 

Het saamgedrongen vocht een' ruimer loop wil vergen!^414.

415

De ziel gehoorzaamt aan geen lichaamsprikkling meer,^415.

 

En 't werktuig ligt ontwricht, geen kunst herstelt het weêr.^416.

411. Om het treurig bed gegroept, vereenigd. Het woord, uit het Fransch overgenomen, is met greep verwant, en allenzins wettig.

412. De vlotte ziel terug... roept. Het epitheton is onvergelykelyk schoon en zinryk, aenduidende dien wonderen middelstand tusschen leven en dood, waerby de ziel, zonder nog het lichaem verlaten te hebben, dit echter niet meer schynt te bewoonen, maer dobbert, en wacht om met den laetsten snik te verdwynen. De Dichter heeft hier Lucretius nagevolgd, en brengt in zyne Aanteekeningen diens verzen by, uit het derde Boek de Rerum Natura, 466, sqq.

Interdumque gravi lethargo fertur in altum
Aeternumque soporem, oculis nutuque cadenti:
Unde neque exaudit voces, nec noscere vultus
Illorum potis est, ad vitam qui revocantes
Circumstant, lacrymis rorantes ora genasque.

Men ziet, de gedachten komen overeen; maer zy zyn door eene meesterhand van de eene in de andere tael overgebragt.

413. Door heilzaam vezeltergen. Namelyk by middel van dusgenaemde sinapismen en trekpleisters, of vesicatoria.

414. Het saamgedrongen, het opgehoopte vocht, het bloed en andere humeuren. Het woord vocht staet in dativo. - Een ruimeren loop wil vergen, eischen, of tot eenen ruimeren loop dwingen, met het uit het hoofd af te leiden naer andere leden, naer grooter vaten.

415. De ziel gehoorzaamt aan geen lichaamsprikkeling meer, aen geene prikkeling des lichaems. De tegenoverstelling van de ziel en het lichaem in dit vers, is kunstig en treffend.

416. En 't werktuig. Versta, het werktuig der ziel, der rede, de hersenen.

[p. 607]

 

Doch wreeder, 't diep verval van 't edel denkvermogen;^417.

 

Wanneer 't verstoorde brein, op vreemde wijs bewogen,^418.

 

Verbeelding schimmen biedt, uit ijdle lucht gevormd,^419.

420

En 't radeloos verstand met nietige angst bestormt!^420.

 

Of als men, speelpop van een bloot werktuiglijk prikkelen,^421.

 

Geen denkbeeld meer herkent of vatbaar is te ontwikkelen,^422.

 

Geheugen, oordeel mist, zijn' eigen-zelv'ontvalt,^423.

417. Doch wreeder. Versta, wreeder nog is. - Het diep verval van 't edel denkvermogen. Anders gezegd, de krankzinnigheid, de dolheid. Vglk. II, vers 126 en de aenteek. alsmede vers 198 aldaer.

418. Wanneer 't verstoorde, het ontstelde brein, op vreemde, buitengewoone, verkeerde wijs bewogen wordende, of zynde.

419. Verbeelding. Het woord staet in dativo, voor aen de verbeelding. - Schimmen, of dusgezegde hersenschimmen biedt, die uit ijdele lucht gevormd zyn. Versta, die grond noch wezen hebben.

420. En 't radeloos, het wanhopig verstand, dat niet meer bekwaem is om zich te beraden, om het ware van 't valsche, het ydele van 't wezentlyke te onderscheiden. - Met nietige, ongegronde angst bestormt. Zie, over het genus van dit substantivum, onze aenmerking op vers 176 van dezen Zang.

421. Of als men, speelpop. Zoo veel als speelbal, in 't Fransch jouet. - Van een bloot werktuiglijk prikkelen. Het epitheton heeft de beteekenis van het fransche machinal of mécanique, waer de geest geen deel aen heeft.

422. Geen denkbeeld meer herkent. Versta, geene vroeger gevormde of opgevatte denkbeelden meer herkent, zoo min alsof hy ze nooit gehad hadde. Zie onze aenteek. op vers 359 van den vierden Zang. - Of vatbaar is, in staet is te ontwikkelen, te zien wat zy inhebben. om ze te vergelyken en er iets verder uit af te leiden, te besluiten.

423. Geheugen, oordeel mist, ontbeert, verloren heeft. Vglk. IV, vers 437-38. - Zijn' eigen-zelv' ontvalt, de kennis, de bewustheid van zich zelven kwyt geraekt. Vglk. IV, vers 258. Zyn eigen zelven, eene vry gewoone spreekwyze in den mond des volks, zegt hier zoo veel als zyne eigen zelfheid. Zie Bilderdijks Spraakleer, bl. 125, alsmede bl. 401, op welke laetste plaets hy reden geeft van het hyphen dat hy altyd tusschen het pronomen personale ik, gy, hy, zich en zelf stelt, als zynde dit geen afzonderlyk woord, maer met het personale een compositum uitmakende, dat aenéén geschreven, of ten minste door een streepje vereenigd dient te worden. Men mag hem zulks nadoen, of niet, volgens verkiezing.

[p. 608]

 

In kindsche onnoozelheid met kinderspeeltuig malt,^424.

425

En kindren-zelv' tot spot, tot schimp wordt en verachting!^425.

 

ô Wrange, ô gruwbre vrucht der lange breinverkrachting!^426.

 

Helaas! die sterke geest, die, aarde en lijf te groot,^427.

 

't Oneindige als 't Heelal in zijne omvaâming sloot;^428.

 

Die Godheid, die Monarch, die met den donder speelde,^429.

424. In kindsche of kinderlyke onnoozelheid met kinderspeeltuig malt, dat is, speelt, zich verlustigt, doch met het bykomend denkbeeld van dwaes- of gekheid, als het adjectief mal meêbrengt.

425. En kindren-zelv'. Het woord staet in dativo, en is hier met opzet tot drymael herhaeld, omdat het juist op de kindschheid aenkomt, waer de Dichter voor zich zelven zoo grooten schrik van heeft, gelyk hy in de volgende verzen en in andere zyner werken toont. - Tot spot. Versta er wordt by, dat in het tweede hemistichion uitgedrukt is. - Tot schimp wordt. De woorden spot en schimp zyn synonyma, maer het tweede is sterker dan 't eerste, en verschilt er van als convicium van irrisio.

426. ô Wrange, ô gruwbre vrucht. De dubbele uitroep is natuerlyk, en geeft zoo wel te kennen wat den Dichter op 't hart ligt. Wrang is wat, door zyn zuer of scherpte, den mond samenwringt, adstringens zegt Kiliaen, by wien men het werkwoord wrangen vindt, zoo wel als wringen, beide denzelfden oorsprong hebbende. Gruwbaer is verklaerd op vers 85 van den eersten Zang. Vglk. II, vers 491, en III, vers 104. - Der lange, al te langdurige, te lang voortgezette breinverkrachting.

427. Die, aarde en lijf te groot. Versta, te groot zynde om zich enkel met deze aerde, om zich met zyn lichaem op te houden.

428. Het Oneindige als 't Heelal. Versta het oneindige, l'infini, zoo wel als het Heelal, l'univers. - In zijne omvademing sloot, dat is dorst omvademen, en ze tot voorwerp maken van zyne hooge bespiegelingen. Het werkwoord is verklaerd op vers 466 van Zang II.

429. Die Godheid, door zyn verstand. Die Monarch over al het geschapene. Zie IV, vers 477, vlgg. - Die met den donder speelde, hem verklarende, en ja nabootsende in zyn kabinet.

[p. 609]

430

Zich zetelde op het niet, en wareldstelsels teelde,^430.

 

Den tijd en 't lot beval, de schepping buigen deê,^431.

 

Ligt, van zijn' throon gebonsd, by 't onvernuftig vee!^432.

 

De hand, voor wie heel de aard aanbiddend nederknielde,^433.

 

Die klei en marmersteen, die hout en doek bezielde,^434.

435

Die 't hart betooverde in de luitsnaar (ach, mijn God!)^435.

 

Voert thands de zeepblaaspijp, bekrast het traliekot,^436.

430. Die, als de Schepper zelf, zich zetelde op het niet. Die op het niet, in 't Fransch le néant (Vglk. III, vers 403-404), zynen zetel plaetste, en van daer wareldstelsels teelde, nieuwe warelden, eigen cosmogoniën voortbragt, of uitdacht.

431. Die den tijd en 't lot beval, zich beide als 't ware onderwerpende, en gehoorzamen doende aen zyne wenschen. Men kan het ook verstaen met betrekking tot het voorgaend vers: die den tyd schiep en het lot der wezens bestemde, namelyk in zyne systemen. - De schepping buigen deê voor zyne theoriën. Deê voor deed is allenzins wettig, en van dagelyksch gebruik in de gesproken tael, even als leê (van lyden) voor leed; zei voor zeide, zegde, enz.

432. Van zijn' throon gebonsd, neêrgeworpen, afgestort, geslagen. Maer het werkwoord bonzen, van den klank gemaekt, is hier zoo gepast, dat het door geen ander kan vervangen worden, om de schielykheid en 't geweld van den slag uit te drukken. Zie onze aenteek. op vers 213 van den derden Zang. - By 't onvernuftig, het verstandeloos vee. Het epitheton is byzonder krachtig en zinryk.
Welk een tafereel van de kindsche onnoozelheid, waer de Geleerde in vervallen kan! En wat is de Dichter vol van afgryzing voor dat verval, dat hy ducht! Maer de ramp komt hem nog grooter voor; hy kan nog dieper vallen, en zyne vrees gaet nog verder.

433. De hand. Namelyk die hand, door de kunst bezield, en begaefd met een scheppend vermogen. - Voor wie heel de aard, in hare verwondering, aanbiddend nederknielde.

434. Die klei en marmersteen, die hout en doek bezielde, door den bootseerstok, den beitel of het penceel. Vglk. V, vers 185.

435. Die het hart betooverde in de luitsnaar, waer zy verrukkende, hemelsche toonen wist uit te halen.

436. Voert thands de zeepblaaspijp, de pyp waer de kinderen zeepblazen meê maken, en in de lucht wippen. - Bekrast het traliekot, waer men den rampzalige heeft moeten in opsluiten! Bekrassen zegt zoo veel als ergens krassen of schrappen op maken, in 't Fransch gratter of égratigner.

[p. 610]

 

Of krimpt voor 's tuchtknaaps roê! - ô God van dood en leven,^437.

 

Bewaar, bewaar het hoofd, waarin uw gaven zweven!^438.

 

ô! Rukke, eer zulk een lot het woedend brein verrass',^439.

440

't Genadig woord ons weg: ‘Keer, stervling, keer tot asch’!^440.

 

 

 

En ach! wie zal den slaap voor 't moede brein bezweeren?^441.

437. Of krimpt, trekt terug, voor 's tuchtknaaps roê. Voor de roede van den tuchtknaep, den knecht gelast de zinneloozen te bewaken, en met zyne dreigende roede in tucht te houden.

438. Bewaar, bewaar het hoofd, enz. Wat zyn die uitroepingen, die herhalingen natuerlyk! Hoe wellen zy op uit het hart, dat van boven alleen hulp verwacht tegen het kwaed waer 't voor siddert!

439. Eer zulk een afgrysselyk lot het woedend brein verrasse. Versta, onvoorziens overvalle, te beurt valle.

440. 't Genadig woord ons weg. Dat woord van genade volgt: Keer, sterveling, keer tot asch! Zinspeling op de goddelyke uitspraek van Genesis, III, 19.
In het stuk getiteld Ouderenwenschen, voorkomende in zyne Zedelijke Gispingen, uit de Dichter nagenoeg dezelfde vrees en dezelfde bede. Daer luidt het, bl. 60:

Ja, mooglijk - (Hemel ach, dit jammer is te veel;
Verhoed het! weer het af aan wien gy de avonddagen
Verlengt, en 't lichaam van geen aardworm nog doet knagen)!
Wordt de overwelmde Geest in 't werktuig gantsch gesmoord,
En brengt in 't walend brein een tweede kindsheid voort,
Die zelfs zijn bloed vergeet, de spruiten van zijn lenden,
En 't aaklig speeltuig wordt van plondrende onbekenden.
......
Koom d'ouderdom te hulp, ô Gy die alles ziet,
Maar spaar ons in uw vloek 't gerekte leven niet!

En zie daer nu welke yselykheden de breinverzwakking, en de slapeloosheid die er het gevolg van is, kunnen voortbrengen. De Dichter keert weder tot zyn laetste onderwerp, en bewyst dat de slaep, die hier ontbreekt, door niets ter wereld te geven is.

441. En ach! Hiermede maekt hy zyne transitie. - Voor, dat is, ten nutte, ten voordeele van 't moede brein bezweeren, afbidden, afdringen? Het werkwoord wordt inzonderheid gezegd van aendrang tot verwerving van iets door bygeloovige middelen, woorden of teekens. De Franschen gebruiken in dien zin ook hun conjurer of adjurer. Voor de spelling, zie onze aenteek. op vers 388 van Zang V.

[p. 611]

 

Vergeefs de koets gespreid van zachte zwanenveêren,^442.

 

Met zijde en goud bedekt, met purperglans omboord!^443.

 

Waar is de tooverzang zoo krachtig, dien hy hoort?^444.

445

Gy, tooverkollen, die met ijsselijke rijmen^445.

 

De bleeke nachtvorstin deedt blozen en bezwijmen^446.

442. Vergeefs de koets gespreid. Het werkwoord is eigen, volkomen overeenstemmende met het latynsche sternere lectum, het bed maken, vlak leggen, uitspreiden. - Van zachte zwanenvederen. Versta, zoodanig dat het bed geheel uit zwanenvederen opgemaekt zy: daerom gebruikt de Dichter, niet het voorzetsel met, maer van, in den zin van het latynsche de of ex.

443. Met zijde en goud bedekt. Versta, bedekt van zyden met goud gestikte dekens. - Met purperglans omboord. Dit wordt mede gezegd van de koets, omboord of behangen met glanzende, kostbare purperen gordynen.

444. Waar is, naest al zulke weelde en zinnengestreel, de tooverzang zoo krachtig, dien hy hoort, waer de slaep naer luistert, en die bekwaem zy hem af te lokken? De tooverzang is de zang of de woorden, waer de bezwering meê geschiedt, in 't Latyn incantatio.

445. Gy, tooverkollen, dat is, tooveressen. Het woord, volgens den uitleg van Bilderdijk in zyne Geslachtlijst, komt voort van het verouderde kol, stok, nog overig in het Hoogduitsch Keule, - of van 't Latyn colus, spinrokken, - en zou eene verkorting zyn van kolrijdster, dat is, die op haer spinrokken, als de oude Noordsche Schikgodinnen of, gelyk men 't naderhand nog wat plomper wilde, op een bezemstok rydt. - Die met ijsselijke rijmen. Zinspeling op de Thessalische Sagae, die met hare tooverzangen de Maen deden verbleeken. Zie Claudianus, in Rufinum, I, 147, doch vooral Lucanus, Pharsal. VI, 500, sqq.

446. De bleeke nachtvorstin, de Maen, of Luna candida, argentea der latynsche dichters. - Deedt blozen, bloedroed worden, en bezwijmen, deedt verbleeken, alsof zy in onmagt viel. Claudianus verhaelt het zoo, maer onze Dichter is, naer gewoonte, ryker in denkbeelden dan zyn voorgangers.

[p. 612]

 

(Gy waandet dat gy 't kost) en neêrtrokt op deze aard,^447.

 

Koomt, leert me uw tonen, zoo zy 't kunnen, schatten waard!^448.

 

'k Zal met u, 's middernachts, wanneer de honden bassen,^449.

450

Het warend roofgediert op zerk en graf verrassen,^450.

 

Den raâroof wagen, en de lijken in hun kuil

 

Ontrusten, onvervaard voor raaf- en wolfgehuil.^451-52.

447. Gy waandet, gy meendet, gy beeldet u in, dat gy 't kost. Zie onze aenteek. op vers 87 van den vierden Zang. Deze parenthesis is een wenk voor den Lezer, opdat hy merke dat de Dichter zyne eigen meening niet uit, maer de heidensche fabelleer te baet neemt. - En neêrtrokt op deze aard. Zoo heet het by Virgilius, Eclog. VIII, 69:

Carmina vel coelo possunt deducere Lunam.

Vglk. Horatius, Epod. carm. V, 45-46.

448. Koomt. Zie onze aenteek. op het laetste vers van den vierden Zang. - Leert me uw tonen. Zie onze aenteek. op vers 20 van den eersten Zang. - Zoo zy 't kunnen, schatten waard. Versta, uwe toonen die, indien zy het werkelyk konden, schatten zouden waerd zyn. Het vers is heerlyk.

449. 's Middernachts, op het gewoone, het plegtig uer der tooveryen. - Wanneer de honden bassen, gelyk de honden van Hecaté, by Virgilius, Aen. VI, 257. Hun gebas was het teeken van de nabyheid of de aenkomst der helsche godin, die by de zwarte kunst voorzat, en in alle bezweringen aengeroepen werd. Zie beneden, vers 547.

450. Het warend, het omzwervend roofgediert. Het werkwoord waren, veelal van geesten of spooken gebruikt, beteekent, volgens Bilderdijk, zweven. Zie 's mans Spraakleer, bl. 164, en zyne Voorrede op Maerlants Spiegel historiael, bl. xlij. By Kiliaen wordt het ook vertolkt door wandelen, ambulare. - Op zerk en graf. Die beide beteekenen hetzelfde, volgens onze aenmerking op vers 194 van den eersten Zang. Hier echter moet men het eerste verstaen in den zin van grafsteen, het tweede in dien van grafstede. - Verrassen. Versta, de roofdieren voor zyn, eerder dan zy ter plaets wezen, in 't Fransch prévenir, devancer.

451-52. Den raâroof wagen. Het woord râ, zegt onze schryver in zyne Geslachtlijst, is eene contractie van gerade kleed; en in dezen vorm niet gebruikelyk dan voor 't doodkleed, waermêe men een' gestorvene in het graf legt. Van daer râroof, berooving der lyken. - En de lijken in hunnen grafkuil ontrusten, onvervaard, dat is, zonder te schrikken, voor raaf- en wolfgehuil. De raef krast; doch haer geschreeuw, hier met dat van den wolf verward, mag dan ook gehuil heeten. Het is een allenzins wettig zeugma. De beide verzen zinspelen op het bygeloof der oude en middeleeuwsche tooverkollen, die gebruik maekten van de hand of den voet eens dooden, om de menschen in slaep te brengen of te houden. Zie daer veel van by Del-Rio, Inquisitiones magicae, bl. 357, vlgg. Zie mede Tibullus, I Eleg. II, 48, en Ovidius, Heroïd. Ep. VI, 90.

[p. 613]

 

'k Zal bloed en etter van verpletterde adders koken,^453.

 

Met wortels, uit de rots met kraauwels uitgebroken,^454.

455

En mandragoren, met een looden naald doorpriemd,^455.

 

Zoo dit d' onschatbren slaap aan de ijdle rustkoets riemt.^456.

453. 'k Zal bloed en etter van verpletterde adders koken, tot samenstel van een toovermengsel, gelyk de Colchische tooveres brouwt in de Medea van Seneca, vers 731 en volgende.

454. Uit de rots met kraauwels uitgebroken. Versta, met haken, of met lange en kromme nagels, als die van Medea, by Seneca, vers 730.

455. En mandragoren. De dusgenaemde Atropa mandragora is een sterk narcoticum, door de Ouden en in de middeleeuwen veel gebruikt, meest tot slechte einden, doch heden geheel ter zyde gesteld. - Met een looden naald doorpriemd. Dit schynt te zinspelen op eene bygeloovige praktyk, my onbekend; want van de devotio (in 't Fr. envoûtement) kan hier geen spraek zyn. Misschien sneed men de Mandragoren, namelyk de wortels daervan, in schyven, en reeg ze aen een snoer. Plinius, Nat. Hist. XXV, cap. 94, spreekt van de mandragora concisa in orbiculos. Doch waerom met een looden naeld? Vermoedelyk omdat het lood onder den invloed stond van Saturnus, door de vroegere sterrekykers onder de astra malefica gerekend.

456. Zoo, of indien dit den onschatbaren slaap aan de ijdele rustkoets. Versta, de rustkoets ydel van slaep, door den slaep niet bezocht. - Riemt, bindt, vasthecht.
Men bewondere andermael Bilderdijks ryke wetenschap die, om een toevallig denkbeeld uit te drukken, de bezwering des slaeps, aenstonds de schatten der Oudheid weet op te delven, deze in zyne verzen uit te storten, en tevens aen die verzen den ontzettenden toon te geven van eenen waren tooverzang. In de Cantate getiteld Circé van J.B. Rousseau, is niets dat met deze plaets wedyveren kan.

[p. 614]

 

Ach! vruchtloos zocht ik troost by eedler artsenyen.^457.

 

Papaver wast om niet by Neêrlands kruideryen.^458.

 

Het Oosten zendt vergeefs zijn heulsap: 't Heeft geen kracht,^459.

460

Op d' altijd wilden geest die toom en band veracht.^460.

 

't Wekt dronkenschap, vervoert, schept schrik-en misttooneelen:^461.

 

Maar rust? Maar zoeten slaap? maar vredig hersenstreelen? -^462.

457. Ach! wat spreek ik hier van bezwering en tooverdranken, ydelen toevlugt voor de onwetendheid en het bygeloof: van daer is geen hulp te verwachten! Doch eilaes! even zoo min van de anders voor echt erkende slaepmiddelen, die ons de Natuer zelf aenbiedt. Neen, vruchtloos zocht ik troost by edeler artsenyen. Men ziet dat de gedachten volkomen aeneenhangen, en dat er geene gaping is in het onderwerp. Maer de Dichter kan of mag alles niet zeggen: anders ware zyne tael de tael der Poëzy niet meer. Hier is alles wat wy bygevoegd hebben dichterlyk begrepen in de enkele uitroeping waer 't vers meê aenvangt.

458. Papaver, het slaepkruid, de maenkop, wast om niet, te vergeefs. 't Is het fransche pour rien. - By Neêrlands kruideryen. Zekere soorten van papaver groeijen werkelyk hier te lande in 't wild, andere worden er gekweekt; maer in de warme landstreken, als Egypte en Klein-Asië, is de papaver somniferum zwaerder en krachtiger.

459. Het Oosten zendt vergeefs zijn heulsap, zyn opium. De beste opium komt van Smyrna, in asiatisch Turkeije. Zie onze aenteek. op vers 167 van dezen Zang.

460. Die toom en band veracht. Die in te toomen noch te bedwingen is, door welke middelen ook.

461. Het wekt, of verwekt, dronkenschap. Versta, het maekt het hoofd van den zieke, in den staet waer deze hier ondersteld wordt, duizelig, en werkt op zyne hersenen even als de overmaet van sterke dranken. - Vervoert, dat is, rukt den zieke uit zich zelven, brengt hem in vervoering, in eene soort van uitzinnigheid. De Franschen spreken van transports de joie, transports de colère. Ons woord brengt hier hetzelfde denkbeeld meê. - Schept schrik- en misttooneelen. Versta, werkt op de inbeelding, en verwekt daerin schrikkelyke vershynsels, verwarde droomgezigten. De schadelyke werking van den opium op een verzwakt hersengestel is meesterlyk geschetst.

462. Maar vredig hersenstreelen. Het adjectief is niet van dagelyksch gebruik, maer allenzins wettig, in beteekenis genoegzaem overeenkomende met het fransche tranquille.

[p. 615]

 

Niets minder. - Muzulman, zijn werking valle u zoet!^463.

 

Ons is ze een nieuwe zweep in 't reeds zich schuimend bloed.^464.

 

 

465

't Waar mooglijk, door saffraan- en andre geur te mengen,^465.

 

Bedwelming, schijnbren slaap, voor sluimring voort te brengen.^466.

 

Doch wee een middel, zoo gevaarlijk! Neen, ô neen,^467.

 

De slaap is 't werksel van geregeld bloed alleen.^468.

463. Zijn werking valle u zoet. Versta, moge u zoet en aengenaem wezen. Ieder weet dat de Turken, zoo wel als de Sineezen en de Indianen, gebruik maken van den opium, om daeruit eene wellustige dronkenschap te beproeven.

464. Ons, dat is, voor ons zwakken, die lyden aen slapeloosheid uit breinverkrachting geboren. - Is ze een nieuwe zweep, een nieuwe prikkel, in 't reeds zich schuimend bloed. Versta, in het bloed, dat zich zelven reeds tot schuimens toe opzet; - in 't bloed hetwelk reeds tot in den hoogsten graed aengezweept wordt, zoodanig dat het schuim er op staet. De gedachte is schoon en treffend, maer de uitdrukking zich schuimen niet te wettigen.

465. 't Waar mogelijk. Het zou mogelyk wezen. - Door saffraenen andre geur te mengen. Versta, saffraengeur en andere geur. Dat de geur des saffraens eene groote narcotieke kracht heeft, wordt door Plinius geleerd, Nat. Hist. Lib. XXI, cap. 81, en door de hedendaegsche wetenschap, ofschoon zy er weinig gebruik van maekt, nog steeds bevestigd. Hooft en Vondel hebben soms het substantief geur met het vrouwelyke geslacht gebruikt; maer het wordt algemeen voor mannelyk gehouden, zelfs ook door Bilderdijk in zyne Geslachtlijst. Dat hy 't hier anders doet, schynt geene andere reden te hebben, dan dat de Dichter het woord in plurali verstaen wenscht, en zeker geuren zou geschreven hebben indien het vers zulks had toegelaten.

466. Bedwelming, en dus schynbaren slaep, voor, dat is in stede van sluimering, of waren, weldoenden slaep, voort te brengen.

467. Doch wee een middel, zoo gevaarlijk. Te regt, want de bedwelming door narcotica kan de dood tot slot hebben. - Neen, ô neen. Versta, zulke middelen zullen nimmer den verloren slaep wedergeven.

468. De slaap is 't werksel, of het uitwerksel, het voortbrengsel van geregeld bloed alleen, en van niets anders. Dit wordt ontwikkeld en opgehelderd door twee vergelykenissen.

[p. 616]

 

Dat vliete, een beek gelijk, die uit zijn' wel ontsprongen,^469.

470

Door 't hellend zandbed glijdt, en vrij en onbedwongen,^470.

 

Hier 't lachend bloemperk kust, en daar de weiden baadt,^471.

 

Ginds door het rietbosch ruischt, daar klatert langs een plaat,^472.

 

En elders 't wilgenwoud, waardoor de Zefir dartelt,^473.

 

In kronklende armen vat, of door de wortels spartelt,^474.

475

En eindlijk zich verliest in ruimer waterkom: -^475.

469. Dat bloed vliete. Vglk. I, vers 173, II, vers 261, en onze aenteek. op vers 443 van den derden Zang. - Een beek gelijk. Versta, gelyk aen eene beek. - Die uit zijn' wel, zyne bronwel, in 't Fransch source. Zie over het genus van wel, onze aenteek. op vers 164 van den derden Zang. Maer beek is vrouwelyk, ook in Bilderdijks Geslachtlijst: hy had derhalve haar moeten schryven, want de zin wyst regtstreeks op de bronwel der beek, en niet dan door toepassing op die des bloeds, of het hart.

470. Door 't hellend zandbed. Versta, door, of over het zandig bed, dat naer onder loopt met eene zachte helling. Het Fransch zegt incliné, penché. - Glijdt, dat is, slibbert, zonder moeite, zonder beletsel of gedruisch vloeit. Vglk. III, vers 30 en de aenteek.

471. En daar de weiden baadt, bespoelt, bevochtigt, met er over of doorheen te loopen.

472. Ginds door het rietbosch ruischt. Het rietbosch, in 't Fransch jonchaie, behoort t' huis aen de waterkanten, en staet hier derhalve op zyn plaets. - Daar klatert langs een plaat. Versta eene keiachtige zandplaet.

473. En elders 't wilgenwoud. In 't Latyn salicetum. De wilg, in 't Fransch saule, groeit insgelyks by het water: daerom spreekt Ovidius, Metam. X, 96, van de amnicolae salices. - Waardoor de Zefir dartelt, doorheen speelt. Vglk. I, vers 254 en de aenteek.

474. In kronkelende armen vat. Allerdichterlykst, in stede van in hare kronkels en bochten omvat.

475. En eindelijk zich verliest, of verloren loopt, uitloopt in eene ruimere waterkom, of 't gene de Franschen bassin noemen. Wat een liefelyk, wat een levendig tafereel, voltooid gelyk al de tafereelen van onzen Dichter die, naer eisch van het onderwerp, zynen toon weet te veranderen, en hier Theocritus of Gessner nazingt met even vrye borst, als daer aenstonds Seneca, of de Thessalische tooverkollen. Hetgeen wy hier zeggen wordt andermael waer gemaekt in de volgende verzen.

[p. 617]

 

Dat buldere als een stroom, wiens grommig golfgebrom^476.

 

Zijn sluizen daavren doet, die, beukende op haar deuren,^477.

 

De naven loswringt, en de grondvest dwingt te scheuren: -^478.

 

Dat beelde een zachte vlam van zuiver maagdenwasch; -^479.

480

Of zwarten pekstok, die het knappende uitgekras

 

In 't branden nabootst, af: - het brein zal rust genieten,^480-81.

476. Dat bloed, in tegendeel, buldere als een stroom. Versta, als een gezwollen bergstroom, in 't Fransch torrent. - Wiens grommig. Zoo veel als grommend, even als het fransche gronder van den klank gemaekt. Dit geldt mede het volgende golfgebrom. Vglk. III, vers 153, en hiervoren, vers 94.

477. Zijn sluizen. Namelyk de sluizen waer men den stroom wil meê tegen houden, om zyne waters te benuttigen, doch welke dier geweld niet uitstaen kunnen en er van daveren. Vglk. IV, vers 238 en de aenteek. - Die. Dit relatief ziet ook terug op stroom. - Beukende, aendruisschende, aenvallende. Vglk. boven, vers 41 en de aenteek. - Op haar deuren, de sluisdeuren.

478. De naven, de harren, waer de deuren op draeijen. Vglk. III, vers 92 en de aenteek. - En de grondvest, de grondslagen of fondamenten, dwingt te scheuren, open of uiteen te bersten. De toepassing dezer vergelykenis op het bloed, dat bezadigd al de deelen des lichaems doorvliet, of zich in het hoofd ophoopt, is gemakkelyk te maken. Nu volgt er nog eene andere gelykenis, doch veel korter dan de eerste, als de goede smaek vereischte,

479. Dat beelde... af. Dat bloed zy het afbeeldsel van, of zy te vergelyken aen een zachte vlam van zuiver, onvermengd maagdenwasch, dat is, wit, zuiver, ongesmolten wasch, in 't Fransch ook cire vierge genoemd, by Kiliaen cera pura. Zie, voor de spelling van wasch, onze aenteek. op vers 122 van den tweeden Zang.

480-81. Of een zwarten pekstok, pekstaek, die het knappend uitgekras in 't branden nabootst, nadoet. Vglk. I, vers 225; alsmede III, 224. - Af. Dit voorzetsel behoort tot het werkwoord beelde van vers 479.
De eerste vergelyking zinspeelde op den loop des bloeds; de tweede zinspeelt op diens aert. Het zuiver bloed verwarmt, onderhoudt den gloed des levens, gelyk het heet in vers 309 van den tweeden Zang. Verdorven bloed, in tegendeel, bruischt, bedwelmt, en dooft het leven uit, gelyk de stikkende rook der pektoorts. Thans volgt de toepassing der beide gelykenissen, of de gevolgtrekking uit de dubbele hypothese.
Het brein zal rust genieten, in het eerste geval.

[p. 618]

 

En de ongeziene hand het luikende oog beschieten;^482.

 

Of eindloos woeden en onvatbaar zijn voor heul.^483.

 

Helaas! bedwelmingslaap is niet dan 's lichaams beul.^484.

485

Hy voedt niet, maar verteert, herstelt niet van 't vermoeien,^485.

 

Maar stookt den geest te niet, door onbezadigd gloeien!^486.

 

 

 

Rampzaalge! die den schat, dien ge in uw' boezem draagt,^487.

482. En de ongeziene hand, de hand des slaeps, die het oog bezwaert dat haer voelt, maer niet ziet, zal het luikende oog beschieten, overvallen, verrassen. Zie onze aenteek. op vers 150 van den tweeden Zang, alsmede op vers 379 hierboven.

483. Of, namelyk in het ander geval, zal dat zelfde brein eindloos woelen, dat is, woelen zonder ophouden. - En onvatbaar zijn voor heul, voor hulp, voor baet of redding. Vglk. IV, vers 287.

484. Bedwelmingslaap, door narcotica voortgebragt, verre van heilzaem te wezen, van goed te doen, is niet dan 's lichaams beul.

485. Hy voedt niet, gelyk de ware, de natuerlyke slaep, maar verteert, put meer en meer uit. Achter dit verbum stond beter een comma cum puncto. - Herstelt niet van 't vermoeien. Dat is, hy verkwikt niet, hy doet niet uitrusten van de vermoeijenis.

486. Maar stookt den geest te niet. Met andere woorden, hy verslindt de hersenen. - Door onbezadigd, onmatig, in 't Fransch immodéré. Vglk. IV, vers 210 en de aenteek.
Zoodan, het is te laet, en alle hoop op redding is verloren; want, gelyk de Dichter zegt in zyne Synopsis, de Geneeskunst kan de Natuer steunen, maer niet herstellen als deze te niet is. Aldus besluit hy in de volgende verzen.

487. Rampzalige! Zie de kracht van dat woord aengeduid in onze aenteek. op vers 138 van den vyfden Zang. - Die den schat, namelyk den schat der gezondheid. - Dien ge in uw' boezem draagt. Te regt, want die schat komt niet van elders, bestaet niet buiten ons, maer in ons zelven.

[p. 619]

 

Vertreedt, en dan van d'Arts onzinnig wedervraagt.^488.

 

Geneeskunst heeft geen macht, 't verbeurde weêr te geven.^489.

490

De Hemel schiep haar niet tot Schikgodes van 't leven.^490.

 

Ja, gootze u ook, op 't spoor der Colchische beulin,^491.

 

Een nieuw en ander bloed de krachtlooze aders in,^492.

 

Het werktuig bleef ontsteld, en weinig zou 't u baten.^493.

 

Gezondheid hangt aan 't bloed, maar tevens aan de vaten,^494.

488. Vertreedt, met voeten trapt, verwaerloost, verspilt. - En dan, wanneer gy hem verloren hebt, van den Arts onzinnig wedervraagt. Versta, onzinniglyk, in 't Fransch follement, en te regt, want de Arts kan thans dien schat niet meer weêrgeven: gy alleen kondet en moest hem bewaerd hebben.

489. Geneeskunst heeft geen macht, is niet in staet, het verbeurde, het goed dat gy verbeurd, verspeeld, verroekeloosd hebt, weêr te geven. Vglk. I, vers 291 en de aenteek.

490. De Hemel schiep haar, schiep de Geneeskunst niet tot Schikgodes, of schikgodin. Men geeft dien naem aen de dry Parken; maer de Dichter gebruikt hier het woord in den zin van vrymagtige beschikster, in 't Fransch arbitre. - Van 't leven, namelyk om dat naer willekeur te nemen of te geven.

491. Ja, gootze u ook. Zie, over de aenleuning van het pronomen op zyn verbum, onze bemerking op vers 185 van den tweeden Zang. - Op 't spoor. Versta, naer het voorbeeld der Colchische beulin. Te weten Medea, de dochter van Aëtes, koning van Colchis, een landschap van Asië. Medea vermoordde haren broeder Absyrtus, hare eigen kinderen, en beging nog andere gruwelen. Zie hare geschiedenis by Hyginus, Fabula XXI en volgende, tot XXVI.

492. Een nieuw en ander bloed. Versta, een nieuw en een gezond bloed, in de plaets van 't uwe, dat verdorven is. - De krachtelooze aders in. Dit gezegde zal zyne verklaring vinden in het vervolg.

493. Het werktuig. Versta, het gestel waer het bloed in rondloopen moet, het systeem der circulatie - Bleef ontsteld, zou daerom niet te min ontsteld blyven. - En weinig zou 't u baten, dat nieuwe, dat versche bloed.

494. Gezondheid hangt aan 't bloed, ja, maar aen 't bloed niet alleen: het hangt tevens aan de vaten. De uitdrukkingen hangen aen, in 't Fransch tenir à, en afhangen van, dépendre de, hebben nagenoeg dezelfde beteekenis.

[p. 620]

495

Die 't voeden, pressen, waar 't in afscheidt en door vliet.^495.

 

Geneeskunst steunt Natuur, maar zy herbaart haar niet.^496.

 

 

 

Het kroost van Pelias sloeg zoo de wreede handen^497.

 

Aan 's Vaders ouderdom. Beklaagbre huwlijkspanden,^498.

495. Die dat bloed voeden, pressen, of dryven in zynen geregelden omloop. Vglk. III, vers 435 en de aenteek. - Waar 't in afscheidt. Het verbum is neutrael gebruikt. Versta, waer de onderscheidene elementen van het bloed, tot de instandhouding van al de deelen des lichaems noodig, in afgescheiden of gesecreteerd worden. Zie de theorie der klieren en dier werking in haer geheel voorgedragen, II, vers 313-325. - En door vliet, doorheen vloeit of stroomt.

496. Geneeskunst steunt Natuur, komt haer te hulp, staet haer by in hare heilzame werking, onderschraegt hare krachten. - Maar zy herbaart haar niet. Zy kan haer niet weder hervoortbrengen, kan haer geen nieuw leven geven.
Wat volgt is eene episode, tot slot van het Dichtstuk. Zy werd, als van zelf, door vers 491 en 92 voorbereid, en is zoo natuerlyk met het onderwerp verbonden, dat zy daer als 't ware deel van maekt en tot zyne voltooijing behoort. Zulks is een hoofdvereischte in de Episode, zal zy geen bywerk, geen hors d'oeuvre wezen. Maer geheel het stuk der dood van Pelias is dan mede zoo onvergelykelyk schoon, zoo treffend als tafereel, zoo hartroerend als uitdrukking van gevoel, zoo schitterend als poëzy, dat het met al wat de Oudheid en de dichtkunst van latere eeuwen in dit vak heerlykst heeft voortgebragt, allenzins mag wedyveren.

497. Het kroost van Pelias. Deze was koning van Thessalië. Men geeft hem voor dochters Alcestis, Asteropia en Antinoë; doch hare namen zyn met geen zekerheid gekend, en worden verschillend gevonden. Onze Dichter noemt er slechts twee van, Amfyze en Antinoë. - Sloeg zoo. Te weten gelyk in vers 491 en 92 gemeend is, en nader blyken zal. - De wreede handen. Het epitheton maekt contrast met hetgeen de Dichter verder van die tedere dochters zeggen zal.

498. Aan 's Vaders ouderdom. In stede van aen haren ouden vader, het abstractum voor 't concretum. Allerkeurigst; want indien de oude man doet denken aen verval en gebrekkelykheid, verwekt in tegendeel de ouderdom niet dan edele, dan verheven denkbeelden. - Beklaagbre of beklagenswaerdige huwelijkspanden, dat is, kinderen, en wel wettige kinderen, op wier gevoel de ouders staet mogen maken.

[p. 621]

 

Wier vaderliefde, en deugd, en tederhartigheid,^499.

500

Door valsch betrouwen op een ijdle kracht misleid,^500.

 

Een beter lot verdiende! ontfangt, ontfangt mijn tranen,^501.

 

En zijt ten baak aan hen, die 't bloed vernieuwbaar wanen!^502.

 

 

 

Met valschen tooverschijn nam Jazons Gemalin^503.

499. Wier vaderliefde, en deugd, en tederhartigheid, dry hoedanigheden die in het kind, als kind, de volmaektheid zyn.

500. Door valsch, of ongegrond betrouwen op een ijdele kunst misleid, bedrogen. En dit ontschuldigt haer. Dat betrouwen en die ydele kunst zullen verder uitgeleid worden. Deze zes eerste verzen zyn slechts inleiding en voorbereiding.

501. Een beter lot verdiende; want, ja, zy meenden het wel, en zondigden slechts door onbescheiden liefde. - Ontfangt, ontfangt mijn tranen, myne tranen van medelyden, hier, door de herhaling des werkwoords, zoo dringend uitgedrukt, dat zy des Dichters gevoel aen den Lezer moeten meêdeelen. Zie, voor de spelling van ontfangen, onze aenteek. op vers 136 van den vierden Zang.

502. En zijt ten baak, dient tot waerschouwing. Baek of baken is een teeken, in de zee een dryfton om de vaerders te verwittigen voor de ondiepten, op het strand een vuertoren om de haven aen te wyzen en 't verzeilen voor te komen. Het Fransch zegt balise of bouée, en fanal of phare. Het nederduitsch woord wordt meestal vrouwelyk gebruikt; doch Bilderdijk stelt het, in zyne Geslachtlijst, mannelyk, als wortel van baken, vuren, branden, waervan ook bakken en bakeren, zegt hy. - Aan hen, die 't bloed vernieuwbaar wanen, dat is, die valschelyk meenen dat het bloed kan vernieuwd worden. En zie daer de episode volkomen aen het onderwerp vastgeknoopt. Men mag hier tevens een' wenk des Dichters erkennen tegen het zonderling, het hardstootend systeem van Wren, Mackenzie en anderen, die beproefd hebben om vreemd bloed in de aders van eenen mensch te brengen, by middel van transfusie, en met het inzigt van hem te genezen.

503. Met valschen, bedriegelyken tooverschijn. Versta, valsche uiterlykheid van toovery, op anderen kwanswys gepleegd en gelukkig uitgevallen. - Nam Jazons gemalin. Medea, gemalin van Jason, den veroveraer van het Gulden-Vlies, en Pelias eigen neef.

[p. 622]

 

Het lichtgeloovig hart van 's Konings telgen in,^504.

505

En vleide haar 't gemoed, begaan in 's Vaders kwelling,^505.

 

Met ijdlen hersendroom van jeugd- en krachtherstelling.^506.

 

Helaas! zy dient den wrok van felgetergden haat,^507.

 

En werft de Godvrucht tot een werktuig van 't verraad.^508.

 

Antinoë- alleen verwerpt die Helsche vonden.^509.

504. Het lichtgeloovig hart. Het epitheton is byzonder zinryk en schoon, vooral om zyne juistheid; want wat gelooft men ligter dan 't geen het hart wenscht waer te zyn? Zie onze aenteek. op vers 331 van den tweeden Zang. - Van 's Konings telgen. Zie onze aenteek. op vers 395 van den derden Zang.

505. En vleide, of streelde haar 't gemoed, begaan in 's Vaders kwelling, dat is, bezorgd, bekommerd, deernis hebbende met de ongemakken, de ongesteldheid van haer ouden vader. Begaen met, om, over, in, is nog van dagelyksch gebruik.

506. Van jeugd- en krachtherstelling. Namelyk Medea had aen die dochters wys gemaekt dat zy hunnen gryzen vader in de volle kracht des levens zou kunnen herstellen, mits men hem zyn verdorven bloed aftapte, hetwelk zy door een nieuw en jeugdig bloed zou vervangen. Zie het feit omstandig verhaeld by Ovidius, Metam. VII, 297, sqq. Zie mede Hyginus, Fab. XXIV.

507. Zy dient den wrok van felgetergden haat. Van den haet haers echtgenoots Jason, wiens erfregt op den troon van Thessalië door zyn' oom Pelias miskend was geweest. Daerom haette hy dien oom, en Medea diende Jasons haet of, als onze Dichter zich uitdrukt, diens wrok, zynde dit de opgekropte gebelgdheid, uit den haet geboren, en de zucht ingevende om zich door benadeeling te wreken. Zie de beroepen fabel van Hyginus.

508. En werft de Godvrucht. Het werkwoord werven, heeft hier juist de beteekenis van het fransche enrôler, behalve dat het in den verheven styl beter past. Daer was geen keuriger in de tael om des Dichters denkbeeld uit te drukken; maer zoo weet hy altyd het beste te vinden, en zyn fyn gevoel doet hem hier tevens het woord godvrucht kiezen, om het latynsche pietas, het fransche piété filiale allergelukkigst over te brengen, ofschoon het nederduitsch woord eigentlyk geheel iets anders beduidt. - Tot een werktuig van 't verraad, tot een instrument om het verraderlyk opzet uit te voeren.

509. Antinoë-alleen. De jongste Van Pelias dochters; maer by Hyginus is het de oudste, Alcestis, welke die helsche vonden, die listen door de Het zelf ingegeven, verzonnen, verwerpt. Onze Dichter gebruikt het hyphen tusschen den eigen naem en het numerael adjectivum, om dezelfde reden als hy 't doet met zelf. Zie onze aenteek. op vers 423 hiervoren.

[p. 623]

510

Haar zusters schudden 't hoofd: och of zy twijflen konden!^510.

 

‘Neen, Ezon werd verjongd, het stervend ooi herteeld;^511.

 

En 't is Medeaas konst die 't noodlot-zelf beveelt.^512.

 

Zy zegt ons kruiden toe; zy zal de sappen mengen^513.

510. Haar zusters schudden 't hoofd, van ongeduld, omdat Antinoë tegenstribbelt. Hoe waer, en hoe natuerlyk zyn al de gevoelens uitgedrukt! - Och of zy twijfelen konden! Maer neen, haer vertrouwen in Medea 's verraderlyke vleitael is zoo groot, dat het allen twyfel uitsluit.

511. Neen, zeggen zy aen de wyzere Antinoë, gy moogt er u niet tegen verzetten: de daden hebben uitgewezen dat Medea kan wat zy ons belooft. - Ezon werd verjongd. Eson, Jasons vader, en de oudere broeder van Pelias, werd insgelyks, en met het eigenste middel door Medea verjongd, als deze zelf verhaelt, ja met al de omstandigheden, atque hac in parte moratur, zegt Ovidius, Metam. VII, 303. Zie aldaer hoe zy dat wonder verrigt had, v. 285, vlgg. - Het stervend ooi werd herteeld. En dit hadden de dochters met hare eigen oogen gezien; doch, gelyk Hyginus opmerkt, het was slechts begoocheling: caliginem eis objecit. Ovidius beschryft breedvoerig geheel het tooverwerk, Metam. VII, 312 en volgende. De ooi is het wyfje van den ram, vrouwelyk by de schryvers, ook by Bilderdijk in zyne Geslachtlijst. Hier echter gebruikt hy het in 't onzydige, daerby verstaende lam of schaep, die oorspronkelyk een en 't zelfde zyn. Het ooilam is zoo veel als uijer- of moederlam, hier stervend genoemd, dat is oud, uitgeput of, als Ovidius zegt, effoetus laniger. Zie Bilderdijks Verhandeling, bl. 230 en 333.

512. En 't is Medeaas konst. Versta, en zulke wonderen zyn het uitwerksel van Medea's konst, namelyk van hare tooverkonst, zoo magtig dat die 't noodlot-zelf beveelt. Waerdoor Medea ja meesteres is van het noodlot zelf, van het fatum dat aen haren wil gehoorzaemt. Het vers is even zinryk als de andere, maer zyne structuer steekt er eenigzins tegen af.

513. Zy zegt ons kruiden toe. De herteeling of verjeugdiging van het ooilam was door Medea by middel van zekere kruiden bewerkt geworden. Zy belooft er ons insgelyks. - Zy zal de sappen mengen, met hare eigen hand, als zy voor het ooi gedaen heeft:

Validosque venefica succos

Mergit in aere cavo, zingt Ovidius.

[p. 624]

 

Die in 't verouderd lijf vernieuwde krachten brengen;^514.

515

Welaan, men wissle een frisch voor 't reeds verwaassemd vocht,^515.

 

En kwijte ons van een plicht, door kindren nooit volwrocht!’^516.

 

Zoo spreekt men, en, misleid door snoode toovertreken,^517.

 

Besluit men 't kwijnend lijf den gorgel af te steken.^518.

514. Die in 't verouderd lijf vernieuwde krachten brengen. En dat is het juist wat de dochters voor haren vader verlangen.

515. Welaan dan. Woord van opwekking, volkomen gepast in den mond der ligtgeloovige zusters. - Men wissele, of verwissele een frisch, jeugdig, voor, dat is, in de plaets van 't reeds door den ouderdom verwaassemd, uitgedroogd, vermagerd vocht of bloed. Verwaessemen of verwasemen is in waessem, in damp vergaen.

516. En kwijte ons. En men kwyte ons, in stede van: en laten wy ons kwyten, of kwyten wy ons. De Lezer bemerke de kunstgreep van den Dichter, die den eersten met den derden persoon in regtstreeksche betrekking stelt, zonder de tael of den zin te krenken. - Door kinderen nooit volwrocht. Versta, die nooit door kinderen ten volle vervuld is, zoo lang zy er nog iets kunnen bydoen. Volwrochten, haest niet gebruikelyk dan in 't participium, zegt zoo veel als 't fransche accomplir. Zie onze aenteek. op vers 88 van den eersten Zang.

517. Zoo spreekt men. Zoo spreken de gezusters. - En misleid, als zy zyn, door snoode, booze, listige toovertreken. Eene treek of trek is wat de Franschen tour heeten, in den zin van tromperie. Zie hoe Bilderdijk het woord verklaert in zyne Geschiedenis, I, bl. 348, alwaer hy nogtans treken afkeurt, en beweert dat men trekken schryven moet. Zonder veel grond.

518. Den gorgel af te steken. En zie daer, ten slotte, het voorgenomen gruwelstuk, met schrikkelyke maer eigen en, uit dien hoofde, allertreffendste woorden aengeduid.
Nu gaet de moorddaed volgen, beschreven in al hare omstandigheden, ja met alles wat in het hart der uitvoersters, zoo wel als in dat van haer slagtoffer omgaet; want niets ontsnapt aen den Dichter, noch ontbreekt aen zyn tafereel.

[p. 625]

 

Helaas! de Grijzaart drukt de zorgelooze koets^519.

520

Met de afgeleefde leên, die 't overschot zijns bloeds^520.

 

Met tragen loop verwarmt. Hy ziet zijn lieve spruiten^521.

 

Een' minnelijken kring om 't purpren rustbed sluiten,^522.

 

Omhelst ze, en prest ze ontroerd aan 't Vaderlijke hart.^523.

 

Mijn Dochters, zegt hy, gaat! de nachtrust zalft mijn smart;^524.

525

Wat zit ge aan Vaders bed uw' bloessem af te teeren?^525.

 

'k Gevoel my 't oog bezwaard, en kan thands hulp ontbeeren.^526.

 

Vaart wel, tot d' ochtenstond! - Dat woord van ochtenstond

 

Blijft steken, en versterft den grijzaart in den mond,^527-28.

519. De zorgelooze koets. Te regt, als waerin de Gryzaert niets te duchten had, omringd van zyne zorgvuldige kinderen. Zie onze aenteek. op vers 279 van den tweeden Zang.

520. Met de afgeleefde leden. De zin is drukt met, enz. De spreekwyze komt overeen met het latynsche premere stratum.

521. Met tragen loop verwarmt. Dichterlyk en schoon. Het bloed, in en door zynen omloop, verwarmt al de deelen des lichaems. Hier is die loop traeg geworden, als al de werkzaemheden der lichamelyke organen in den ouderdom, en verwarmt dus ook minder.

522. Een' minnelijken, hem altyd even toelachenden kring om 't purperen, het koninklyk rustbed sluiten; want alle dry omringen hem met dezelfde liefde en dienstvaerdigheid.

523. Omhelst ze, die geliefde spruiten, en prest ze ontroerd aan 't Vaderlijke hart. Hoe eenvoudig, maer tevens hoe schoon! Het woord ontroerd geeft reeds eene soort van pynelyk voorgevoel te kennen.

524. Gaat. Versta, gaet heen, gaet zelf ter rust. - De nachtrust zalft, lenigt, verzacht mijn smart. Versta, de pynen myns ouderdoms, in 't Fransch souffrances.

525. Wat, of waerom. Zie onze aenteek. op vers 101 van den tweeden Zang. - Uw' bloessem af te teeren, den bloei uwer jeugd te verknagen, de roozen uwer wangen te laten verwelken? Afteren is verklaerd op vers 339 van den tweeden Zang.

526. 'k Gevoel my 't oog bezwaard. Dichterlyke omspraek, voor ik heb slaep. En dit geeft reden van het gezegde gaat, in het vorige vers. - En kan thands hulp ontbeeren. Ik behoef voor alsnu geene verdere zorg meer. Zie onze aenteek. op vers 1 van den vierden Zang.

527-28. Vaart wel, tot d' ochtenstond. Dit laetste woord is verklaerd op vers 26 van den tweeden Zang. In vers 464 aldaer schryft de Dichter uchtendstond, houdende uchtend of ochtend voor 't participium van het onbruikelyke ochten. Vglk. IV, vers 298 en 303. Hier laet hy de d weg, om het vers in de uitspraek zachter te maken, het woord samenstellende, niet met het participium, maer met den infinitivus zelf van 't verbum. Zulks is niet af te keuren. - Dat woord van ochtenstond blijft steken, enz. Uitmuntender verzen dan deze twee, zyn er niet.

[p. 626]

 

En heimlijk rolt een traan langs de uitgedorde wangen.^529.

530

Hy sluimert sprekende in, terwijl hy 't hoofd laat hangen,^530.

 

Dat teedre Antinoë op 't donzen peuluw schikt.^531.

 

Slaap, zegt ze, ô Vader, slaap, en worde u 't hart verkwikt!^532.

 

Zy-zelve gaat ter rust. Het uur van midnacht nadert.^533.

 

De flaauwe maan gaat op en siddert door 't gebladert,^534.

529. En heimelijk rolt een traan, door het voorgevoel van iets kwaeds afgeperst. Maer de vader wil zyne kinderen niet ontrusten: daerom ontveinst hy zyn voorgevoel, en verbergt zoo veel hy kan de traen die hem uit het oog rolt langs de uitgedorde wangen. Alles is even schoon.

530. Hy sluimert sprekende in, nog onverstaenbare woorden uitende, maer ongetwyfeld woorden van tederheid. Insluimeren is aenvangen te sluimeren, in 't Fransch s'assoupir.

531. Op het donzen peuluw. Zoo veel als op het pluimen kussen, maer oneindig dichterlyker.

532. En worde u 't hart verkwikt! En dat u het hart verkwikt worde. Wat schoone kinderlyke wensch, en hoe edel wordt hy uitgedrukt door die koninklyke dochter!

533. Het uur van midnacht nadert. Het gebruikelyke woord is middernacht. Zie boven, vers 449. Maer wy zeggen middag, en mogen analogisch midnacht schryven, dat alleen, om de samentreffing van dn, in de uitspraek iets oneigen heeft.

534. De flaauwe. Versta, de afnemende maan, luna decrescens. - Gaat op, tegen middernacht, gelyk zy doet eenige dagen na hare volheid. - En siddert door 't gebladert, dat beweegt onder den adem des winds, en waer de schuinsche stralen des maenlichts al wemelende doorschieten. Maer de Dichter personnificeert de nachtfakkel, en laet de godheid sidderen van schrik voor de gruweldaed die gepleegd gaet worden. Het woord siddert is byzonder keurig.

[p. 627]

535

Maar wendt het aanzicht af, en dekt het met een' damp.^535.

 

Amfyze treedt voor uit, de handpalm voor de lamp,^536.

 

En sluipt de bedzaal in, en heft zich op de tenen,^537.

 

En ziet haars Vaders slaap, en hoort hem slapend stenen.^538.

 

Twee Zusters volgen op haar wenken. 't Moordend staal^539.

540

Blinkt in heur handen, trilt, en flikkert door de zaal

 

By 't vlammen van de tocht. Op d' aanblik neêrgeslagen,^540-41.

535. En dekt het met een' damp, met eene wolk, om geen getuige te zyn van de moorddaed.

536. Amfyze treedt voor uit, dat is, de eerste van de dry. - De handpalm, of het vlakke van hare hand, voor de lamp, opdat dier flikker de oogen des sluimerenden vaders niet treffen zouden, en hem misschien doen ontwaken. Het participium houdende wordt aen 't hoofd of aen 't eind van dit hemistichion zoo gemakkelyk byverstaen, dat het niet behoort uitgedrukt te worden en men het zelfs in de gewoone spraek achter zou laten.

537. En sluipt de bedzaal in. Al de woorden zyn even wel gekozen. In- of binnensluipen beteekent ergens behendig, gestolen indringen, inslibberen, met alle voorzorg om niet opgemerkt te worden. Het Fransch zegt se glisser dans. - En heft zich op de tenen, om zoo min mogelyk gerucht te maken. Het woord teen heeft de scherplange e: Bilderdijk, misschien alleen, geeft er in zyne Geslachtlijst de zachtlange aen, zonder te zeggen waerom.

538. En ziet haars Vaders slaap. Met andere woorden, zy ziet hem slapen. - En hoort hem slapend stenen, ontrust namelyk door eenen naren droom. Het werkwoord stenen is verklaerd op vers 10 van den derden Zang.

539. Twee zusters volgen op haar wenken, op de teekens die zy doet met het hoofd of met de hand. En men hoort, als 't ware, die twee andere zusters met gezwindheid toenaderen, in het vers, dat over de stemrust heenloopt, om in 't midden van den vyfden voet plotseling te staken.

540-41. Trilt, omdat die handen trillen. Zie onze aenmerk. op vers 229 van den vierden Zang. - En flikkert door de zaal by 't vlammen van de tocht. Dit laetste beteekent hier de pit of het lemmet der pas gemelde lamp. De eerste beteekenis van tocht is trekking, zuiging, van het min gebruikelyke togen. Het woord kan derhalve toegepast worden op de dusgenaemde pit, die de olie van onder optrekt, opzuigt, naer mate zy van boven verteerd wordt. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op het woord tocht. - Op d'aanblik, op het gezigt van haren sluimerenden vader, neêrgeslagen. Dit beteekent zoo veel als het fransche abattu, en wordt gezegd van hart, dat volgt.

[p. 628]

 

Ontzegt haar 't schuldloos hart het gruwelstuk te wagen.^542.

 

Zy bleeken - blozen - ach! zy schamen zich den schrik^543.

 

Die tegen 't misdrijf waakt in 't hachlijk oogenblik:^544.

542. Ontzegt, of weigert haar het schuldeloos hart. Wat is dat epitheton waer, en treffend, vooral naest het volgende gruwelstuk!

543. Zy bleeken. Zy worden bleek, onder dien eersten indruk van het hart. Maer oogenblikkelyk daerop blozen iy. En de verklaring dier twee strydige beproevingen, zoo onmiddelyk elkander opvolgende, wordt er aenstonds by gegeven. - Ach! zy schamen zich den schrik. Zy blozen, ja, over hare verbleeking, want zy zyn beschaemd wegens den schrik dien zy beproeven.

544. Die tegen 't misdrijf waakt in 't hachlijk oogenblik. Eene groote zedelyke waerheid is in dit vers zoo bondig als dichterlyk uitgedrukt. Ja, booze voornemens maken is den driftigen mensch niet moeijelyk; maer wanneer het op 't uitvoeren komt, dan klopt hem het hart: dat kloppertje sluimert niet, maer waekt en waerschouwt hem tegen het kwaed dat hy gaet bedryven, wederhoudt zelfs zyne hand, en belet vele misdaden. Wat zegt Cinna by Corneille, Act. III, sc. 2, aen Maximus, die hem verwyt:

Vous n'aviez point tantôt ces agitations;
Vous paraissiez plus ferme en vos intentions;
Vous ne sentiez au coeur ni remords, ni reproche?

Hy antwoordt:

On ne les sent aussi que quand le coup approche;
Et l'on ne reconnaît de semblables forfaits,
Que quand la main s'apprête à venir aux effets.
L'âme, de son dessein jusques-là possédée,
S'attache aveuglément à sa première idée;
Mais alors quel esprit n'en devient point troublé?
Ou plutôt quel esprit n'en est point accablé?
Je crois que Brutus même, à tel point qu'on le prise,
Voulut plus d'une fois rompre son entreprise,
Qu'avant que de frapper elle lui fit sentir
Plus d'un remords dans l'âme, et plus d'un repentir.

Zie hier hoe Bilderdijk die plaets vertaeld heeft in zynen Hollandschen Cinna, bl. 46:

Dan voelt men die, als 't hart d'onkeerbren slag verwacht.
In gruwlen van dien aart is 't eigen, zich te ontroeren,
Als zich de hand bereidt het schelmstuk uit te voeren.
Tot zoo lang blijft ons hart, van de eerste drift vervuld,
Aan 't flikkrend doel gehecht, verbloemt zich-zelv' de schuld;
Maar welk een geest, alsdan, gevoelt zich niet verwrikken?
Of liever, welk een geest blijft meester van zijn schrikken?
'k Stel Brutus zelv' my voor, hoe hoog men hem waardeert,
By 't naadren van dat uur te rug en weêrgekeerd.
Gereed, en weêr gereed zijn' aanslag nog te breken,
Nu louter menschlijkheid, dan enkle woede kweken,
En meer dan eens misschien, wanneer hy treffen zou,
Door zelfverwijt geschokt, en wroeging, en berouw.

- Het woord hachlijk is verklaerd op vers 361 van den vyfden Zang.

[p. 629]

545

Haar doel is edel; ja. De tederste van driën^545.

 

Is moedigst en gereedst. Nu buigen zy de kniën^546.

 

En roepen 't noodlot en de afgrijsbre Hekaté,^547.

 

Doch fluistrend, momm'lend, aan, met naauwlijks hoorbre beê.^548.

545. Haar doel is edel; ja. Dat zeggen, dat denken, dat voelen zy; en die overtuiging doet haer allen schrik ter zyde stellen, en het opzet doordryven. - De tederste van driën. Vglk. boven, vers 401 en de aenteekening.

546. Is moedigst en gereedst. Ovidius zegt nagenoeg hetzelfde, maer niet beter, Metam. VII, 339:

His, ut quaeque pia est, hortatibus impia prima est,
Et ne sit scelerata, facit scelus.

- Nu buigen zy de kniën. Waerom Bilderdijk driën en kniën, niet drieën en knieën schryft, zegt hy in zyne Spraakleer, bl. 72-73. Zie daermede bl. 397 in de Byvoegsels.

547. En de afgrijsbre Hekaté. De godin der toovery, en van wie Medea de priesteres was. Vglk. III, vers 100 en de aenteek.

548. Doch fluisterend, dat is, binnens monds, om den vader niet wakker te maken. Vglk. I, vers 81 en de aenteek. - Mommelend. Versta, met halve, met afgebroken woorden. - Aan. Dit voorzetsel behoort tot het verbum roepen van het voorgaend vers.

[p. 630]

 

Zy rijzen. 't Hoofd gebukt, de vingren saamgenepen,^549.

550

Voelt elk zich, tegens dank, van de andren medesleepen.^550.

 

Zy naadren 't ledikant, en heffen 't mes om hoog,^551.

 

En stoten blindlings toe met toegewrongen oog^552.

 

En afgekeerd gelaat. Het bloed begint te vloeien;^553.

 

Zy voelen 't zich, hoe traag, de hand en arm besproeien,^554.

555

En siddren. Pelias, in 't sluimren half gestoord,^555.

549. Zy rijzen. Zy staen op van den grond. - 't Hoofd gebukt, de vingeren saamgenepen. Elliptische uitdrukkingen, maer te beter schilderend, hoe korter zy zyn.

550. Voelt elk zich tegens dank. Men zegt tegen haren dank, en dan is het een voorzetsel; maer tegens dank is eene adverbiale uitdrukking, allenzins wettig. Zie Bilderdijks Aanteekeningen op Hooft, bl. 54. - Van de anderen medesleepen. Men ziet, de minste omstandigheid wordt vermeld, al de gewaerwordingen aengeduid, met zoo veel waerheid als kunst. Men schryft gemeenlyk slepen met de zachtlange e; maer Bilderdijk maekt onderscheid tusschen sleepen en slepen. Zie 's mans Geslachtlijst op het woord sleep, en zyne Woordvorsching, bl. 56.

551. Zy naderen 't ledikant. Dit woord, van het fransche lit de camp afkomstig, heeft volle burgerregt in onze tael.

552. En stoten. Zie onze aenteekening op vers 394 van den tweeden Zang.

553. En afgekeerd gelaat of aenzigt. Vglk. IV, vers 69 en de aenteek. Deze schoone plaets is nagevolgd op Ovidius, Metam. VII, 340, sqq. alwaer het luidt:

haud tamen ictus

Ulla suos spectare potest; oculosque reflectunt;
Caecaque dant saevis aversae vulnera dextris.

554. Hoe traag. Versta, hoe tragelyk, want het woord is adverbialiter gebruikt, en wyzigt den zin van besproeien. Vglk. boven, vers 521. - De hand en arm. In stede van de hand en den arm, dichterlyke vryheid, welke men zelfs in prosa zich zou mogen veroorloven.

555. En sidderen. En de Lezer siddert meê, by dat woord dat den zin en het vers in zyn begin afbreekt. - Pelias, in 't sluimeren half gestoord. Dat is, verward van zinnen, en als 't ware bedwelmd onder den slag die hem getroffen heeft.

[p. 631]

 

Roept kermend uit: ‘Mijn kroost! uw Vader wordt vermoord!’^556.

 

Nog slaat hy de oogen op, en ziet zijn eigen leven,^557.

 

Gewapend met het staal, reeds bloedig, tot hem streven,^558.

 

En voelt op 't oogenblik zijn hartaâr afgesneên;^559.

560

En, stervend, waant hy nog dat hem een droom verscheen.^560.

 

De Dochtrentrits gaat voort, en keelt den grijzen Vader,^561.

 

En perst hem 't stokkend bloed uit hals en gorgelader,^562.

556. Mijn kroost! uw Vader wordt vermoord. Ei! wat ingegeven vers! By Ovidius luidt het anders. Daer staet, v. 143:

Ille, cruore fluens, cubito tamen adlevat artus;
Semilacerque toro consurgere tentat; et inter
Tot medius gladios pallentia brachia tendens,
‘Quid facitis, gnatae? quid vos in fata parentis.
Armat?’ ait.

Dat is, ja, dichterlyk genoeg beschreven, en eene alledaegsche ouderenklagt goed uitgedrukt. Maer hoe oneindig verhevener is hier het vaderlyk karakter van Pelias, die den doodsteek ontvangende van zyne kinderen, hen zelf ter hulp roept, en dan ook, wanneer hy ze ziet en herkent, nog niet gelooft dat zy hem kwaed kunnen doen!

557. Nog slaat hy de oogen op, naer die hem omringen. - En ziet zijn eigen leven, zyne dochters, het bloed van zyn bloed, het leven van zyn leven.

558. Gewapend met het staal, dat reeds bloedig is, en getuigenis geeft tegen haer. - Tot hem streven, toesnellen.

559. En voelt op het zelfde oogenblik zijne hartader afgesneden.

560. En stervend waant hy nog, denkt hy, dringt hy zich nog op, dat hem een droom verscheen, dat hetgeen hy zag een droomgezigt was. Zoo is en blyft de vader vader, tot het einde toe, in zyn hart overtuigd dat zyne kinderen onbekwaem zyn tot eene misdaed die hy hen ziet plegen!

561. De Dochterentrits. Het drytal dochters, de dry gezusters. Het woord trits, meest gezegd van de Bevalligheden, les trois Grâces, komt voort van het latynsche trias. - Gaat voort, in haer rampzalig opzet. - En keelt den grijzen Vader. Het werkwoord kelen heeft hier al de beteekenis en de kracht van het fransche égorger.

562. En perst hem 't stokkend, het stremmend bloed. Vglk. I, vers 80 en de aenteek. alsmede IV, vers 140 en 425.

[p. 632]

 

En vreest dat zelfs een drop in 't lichaam overblijft. -^563.

 

De gruwel is volwrocht; het zielloos lijf verstijft;^564.

565

Waar zijt, waar zijt ge thands, en waar uw levenskruiden,^565.

 

ô Colchis tooveres? De nacht is reeds door 't Zuiden,^566.

 

't Gestarnt' verschiet reeds, en uw luchtkar houdt zich verr'!^567.

 

Waar zijn die mengsels toch, aan 't oog der morgenster

 

Verboden; snavelbeen en uitgeplukt gevleugelt'

570

Van roerdomp, vledermuis, en gruwzaam nachtgeveugelt;^568-70.

563. En vreest dat zelfs een drop, enz. Immers het bloed moet vernieuwd worden, en hoe volmaekter de vernieuwing zy, des te volkomener zal de verjeugdiging wezen. De dochters volharden in hare verblindheid. Maer ontbreekt er wel iets aen het tafereel van onzen Dichter, en is er wel een enkele trek aen by te voegen, of te verbeteren? Ik zeg volmondig neen: zyn werk is een meesterstuk.

564. De gruwel is volwrocht. Hy is voleindigd, in 't Fransch consommé. Zie boven, vers 516.

565. Waar zijt, waar zijt ge thands? Het zyn de woorden der dry dochters, wier ongeduld en verlangen kunstig uitgedrukt wordt door de herhaling. - En waar zyn, waer blyven uw levenskruiden. Die kruiden welke gy ons beloofd hebt, en het gewenschte wonderwerk moeten voortbrengen?

566. ô Colchis tooveres. De eigen naem staet in genitivo. - De nacht is reeds door 't Zuiden. Versta, het is reeds middernacht voorby. Gelyk de zon, na den middag, door 't zuiden is, en vervolgens naer 't westen zinkt: zoo is 't ook, na twaelf uren, de nacht, die den zelfden loop volgt, of beschouwd wordt te volgen.

567. 't Gestarnte verschiet reeds. Versta, de starren des hemels verbleeken alreeds voor den naderenden dageraed. Verschieten beteekent eigentlyk zyne kleur verliezen, en in den zin van verschrikken of getroffen worden is 't eene metaphora, omdat de schrik doet verbleeken. - En uw luchtkar. De kar of de wagen, waermede gy door de lucht vaert, en in welke gy moest nederdalen om uw werk te verrigten. De wagen van Medea werd getrokken door draken. Zie Ovidius, Metam. VII, 220. - Houdt zich verre, blyft weg, is nog niet te zien, alhoewel gy beloofd hadt vóór middernacht te zullen verschynen.

568-70. Aan 't oog der morgenster verboden. Welke de morgenster niet zien mag, omdat zy alsdan hunne kracht kwyt worden. - Snavelbeen, dat is, been van vogelenbekken of snavels. - En uitgeplukt gevleugelte, ontpluimde vlerken van roerdomp. Het Fransch heet hem butor. Zyn nederduitsche naem zegt zoo veel als roerder van den domp of het stikvocht dat uit de moerassen stygt, in welke de vogel zich ophoudt. Zie Bilderdijks Geslachtlijst, op het woord. - En gruwzaam nachtgeveugelt, als de uiten, de striges der Ouden, gruwzaem, dewyl zy gezegd worden de wiegen der kinderen te beloeren, om dier bloed uit te zuigen. Zie Ovidius, Fastor. VI, 131, sqq. In de uitgave van 1828 staet nachtgevleugelt, eene misstelling van den letterzetter.

[p. 633]

 

Dat harte van een raaf die zeven eeuwen telt;^571.

 

Die hertenlever; en die maandaauw van het veld;^572.

 

Die 't negenjarig ooi, ten ketel uitgesprongen,^573.

 

Deên blaten door de wei en zuigen aan zijn jongen!^574.

571. Dat harte van een raaf die zeven eeuwen telt, of oud is. By Ovidius is 't eene kraei van negen eeuwen, ouderdom dien zy by Hesiodus ook krygt, even als by Plinius, Nat. Hist. lib. VII, cap. 1. De raef, welke hier in het vers veel beter klonk, wordt van Plinius gezegd dry menschenlevens te kunnen bereiken.

572. Die hertenlever. Het hert ging mede by de Ouden door voor een dier dat eeuwen lang leven kon. Plinius, loc. cit. spreekt van vier. Derhalve kon zyne lever door het bygeloof ondersteld worden nuttig te wezen tot verlenging van 's menschen leven. - En die maandaauw van het veld. Versta, dauw door de maen voortgebragt. By Ovidius heet het pruina, ryp, of rym, zynde dit, volgens Plinius, lib. XVIII, cap. 68, num. 11, dauw die door de maen bevrozen is.
Al deze vreemde dingen moesten in het mengsel komen, waerdoor Medea Pelias bloed beloofd had te zullen vernieuwen, gelyk zy er Eson meê verjongd had. Zie hier de verzen van Ovidius, door onzen Dichter nagevolgd. Metam. VII, 268, sqq.

Addit et exceptas Luna pernocte pruinas,
Et strigis infames, ipsis cum carnibus, alas;
.....
Vivacisque jecur cervi; quibus insuper addit
Ora caputque novem cornicis secula passae.

573. Die 't negenjarig ooi. Boven, vers 511 was 't het stervend ooi. - Ten ketel uitgesprongen, waer het ingestoken was, om met een soortgelyk toovermengsel gekookt te worden. Zie onze aenteek. op vers 102 hiervoren.

574. Deên. Verkort van deden, dat gezegd wordt van alles wat voorgaet, snavelbeen, enz. - Blaten door de wei, of weide, waer het al dartelende rond in liep. - En zuigen aan zijn jongen. Dat is, gaende, als een pas geboren lam, zuigen aen zyne eigen jongen, namelyk die het te voren had voortgebragt. By Ovidius, v. 320, staet:

Nec mora; balatum mirantibus, exsilit agnus;
Lascivitque fuga, lactantiaque ubera quaerit.

[p. 634]

575

Waar zijn zy? - Vraag dit niet, ô deerniswaard geslacht!^575.

 

Uw roekloosheid vond straf; betrouw geen tooverkracht!^576.

575. Waar zijn zy? Waer is dat alles, vragen de dochters. Maer de Dichter antwoordt haer: Vraag dit niet, ô deerniswaard geslacht, o medelydenswaerdige kinderen! Gy hebt wat gy gezocht hebt:

576. Uw roekeloosheid, uwe onbezonnenheid, uwe verregaende ligtgeloovigheid, vond straf, werd gestraft. Zie onze aenteek. op vers 97 van den eersten Zang. - Betrouw geen tooverkracht! Met dit epiphonema besluit de Dichter zyne Episode. De goede smaek verbood hem iets meer by te voegen.
‘Men ziet licht, zegt de Schryver in zyne Aanteekeningen, dat ik in 't verhaal Ovidius niet gevolgd ben. Men raadplege Apollodorus, en Hyginus, en late my het dichterlijk recht van eigen verbeelding.’ - Zulk regt kwam hem zekerlyk toe, en dat hy er het allerschoonste gebruik van gemaekt heeft zal ieder erkennen, die zich de moeite geeft van het stuk te vergelyken. Wy hebben Apollodorus, Hyginus, Pausanias en anderen nagezien, maer weinig of niets gevonden van hetgeen Bilderdijk ons hier schenkt. Zelfs by Ovidius, die het feit nauwkeurigst en met de meeste omstandigheden beschryft, mist het alle dichterlyke verheffing, alle gevoel, allen dramatischen gang: zoodat de Episode in haer geheel, en met hare voornaemste schoonheden, het oorspronkelyk werk is van onzen Dichter. Deze voegt er, zedig genoeg, ter aengehaelde plaetse by: ‘Ware mijn geheugen onvervallen gebleven, ik had wellicht mijnen poëtischen voorganger getrouwer op den voet getreden. Dit is een genoegen, dat men zich niet weigeren kan, wanneer men zich eene schoone plaats duidelijk herinnert. Maar een boek op te slaan, om er iets uit te ontleenen, 't geen niet reeds in onze denkbeelden zoo onafscheidelijk ingeweven is, dat het er uit schijnt voort te vloeien, dit ware wel het meest antipoëtisch vergrijp, dat men zou kunnen begaan, en de ware weg om niets goeds voort te brengen.’
Bilderdijk heeft volkomen gelyk. De Dichter die nog leeren moet, die noodig heeft opzoekingen te doen, die niet gemeenzaem is met de schriften der Ouden, niet zoodanig doordrongen en gevoed van hunne meesterstukken, dat deze by hem in succum et sanguinem zyn overgegaen, zal nimmer voordeel trekken uit den ryken schat dien zy ons hebben nagelaten.
Wat volgt, is de slotrede of Epilogus van het Dichtstuk, nagenoeg op denzelfden toon gestemd als die waer Virgilius zyne Georgica meê eindigt, en zeker niet minder schoon.

[p. 635]

 

Dus speelde, zelf ten prooi aan 't onheil dat hy schetste,^577.

 

Op d'oever van den Rhijn, in 't Vaderlijk geweste,^578.

 

De balling, wien 't geweld uit have en erf verstiet,^579.

577. Dus, of aldus speelde. Daer staet niet dus zong, maer dus speelde, naer het voorbeeld der Latynen, die insgelyks het woord ludere gebruikten, sprekende van hunne dichtoefeningen, vooral wanneer het kleine en ligte stukken gold, die niet veel inspanning vorderden, maer eerder voor tydverdryf mogten doorgaen. Zoo zegt Virgilius, in 't begin van zynen Culex:

Lusimus, Octavi, gracili modulante Thalia, enz.

Het woord is dus dat van eenen dichter die zich op zyn werk niet veel laet voorstaen. - Zelf ten prooi aan 't onheil. Versta aen de ziekte, aen de ramp. - Dat hy schetste. Niet, schilderde, maer enkel eene schets der zaek, of de hoofdtrekken daervan, voorstelde.

578. Op den oever van den Rhijn. Namelyk te Leyden, waer de Oude-Rhyn doorloopt, en de Dichter in 1806 zyn verblyf had. Virgilius gewaegt ook op het einde der Georgica, van zyn toenmalig verblyf te Napels. - In 't Vaderlijk geweste. Enkel gezegd om het vers, in stede van in 't Vaderland.

579. De balling. Ieder weet dat Bilderdijk, in 1795, uit Holland gebannen werd, omdat hy geenen haet wilde zweren aen het Stadhouderschap, noch de dusgenaemde Regten van den mensch erkennen. Zie onze Inleiding op dit Dichtstuk, bl. 3, aenteek. 1, of 3 der tweede uitgave. Zie mede Da Costa, Overzicht van het leven en de werken van Bilderdijk, enz. bl. 30, vlgg. En Bilderdijks Echte stukken betreffende zyne uitzetting. Leyden, 1821. - Wien 't geweld uit have en erf verstiet. Het woord have beteekent eigentlyk roerende bezitting, suppellex, bona mobilia, zegt Kiliaen. Zie mede Bormans in zyne aenteek. op Christina, bl. 243 en 475. Erf, in tegendeel, is vast goed, by Kiliaen aedes, agri, fundi, et caeterae res immobiles solo conjunctae.

[p. 636]

580

En niets dan 't eerlijk hart by 't kwijnend lichaam liet.^580.

 

Dus, bukkende onder 't lot, vertroostte hy zijn lijden,^581.

 

Met in 't Arcadisch riet een' dunnen halm te snijden,^582.

 

Waaraan 't gepreste hart zijn' laatsten adem gaf,^583.

 

En zuchtend nederzeeg op zijner kindren graf.^584.

580. En niets dan 't eerlijk hart, enz. Eenvoudiger kan het niet gezegd worden, doch aendoenlyker ook niet.

581. Dus, bukkende onder 't lot. Versta, gebukt gaende onder de zwaerte van zyn lot, of, het hoofd verduldig buigende onder het lot dat hem te beurt viel. Beide is even waer en even gepast.

582. Met in 't Arcadisch riet, of rietbosch, waer ook Virgilius zyne schalmei had gesneden om het herderlyk stilleven te zingen. Arcadia was een bergachtig landschap van den Peloponesus, hedendaegsch Morea in Griekenland, vermaerd om de zedelyke eenvoudigheid zyner inwoonders. - Een dunnen halm, te zwak om den toon van het Epos aen te heffen, maer toereikend om de smarten des lichaems en het gevoel des harten uit te drukken.

583. Waaraan 't gepreste, het gedrukte, het toegenepen hart. Pressen is het grondwoord, waer persen uit verzacht werd, enkel door de metathesis der r. Zie boven, vers 495, alsmede vers 523, en Vglk. III, vers 435.

584. En zuchtend, geenen anderen toon meer kunnende uiten, nederzeeg op zijner kindren graf. Zie onze Inleiding, bl. 1. De Dichter, in zyne aenteekening op dit vers, voegt onder anderen, het volgende by:
Ja, dus was 't bestemd:

'k Moest hier uit zoo verre streken, uit een afgelegen volk,
'k Moest hier door de woeste baren, over stroom en waterkolk,
'k Moest hier slechts het zand gaan zoeken, dat uw lijkjen dekken mogt!
Hier uw asch een graf te ontsluiten, dit was alles wat ik zocht!
'k Moest mijn Vaderland hervinden om te sterven op uw graf!
't Was uw doodkist, dierbaar wichtjen, dat dit Vaderland my gaf!
't Was uw doodkist -! Groote Hemel! ô vergeef eens Vaders hart
Wat het opwerp', wat het smoore, in de wanhoop van zijn smart!
Ach het harte van een' Vader - God, gy kent, gy ziet het door!
Waar, waar is hy, die zijn kindren, en zyn reden niet, verloor?

[p. 637]

585

Geniet, ô Vaderland, geniet zijn kranke tonen!^585.

 

U zijn ze als 't hart gewijd, waarin uw deugden wonen;^586.

 

En, schept de ontstelde geest ooit lichtnis in zijn troost,^587.

 

Gedenk, ô Nageslacht, uw' Dichter in zijn kroost!^588.

EINDE.

585. Geniet, ô Vaderland, enz. Het werkwoord genieten is hier even zoo keurig aengewend, als in vers 23 van den eersten Zang.

586. U zijn ze als 't hart gewijd. Versta, u zyn die toonen toegewyd, even als het hart, waarin uw deugden wonen. Het is dus 't Vaderland waerd, gelyk dit het hart des Dichters waerd is. Kiescheren lof kon hy dat Vaderland niet geven, noch beter de regtschapenheid van zyn hart en diens gehechtheid aen Holland uitdrukken.

587. En, schept de ontstelde geest ooit lichtnis, verligting, in zijn troost, in den troost dien hy den kranke door zyne poëzy heeft trachten te geven. Vglk. vers 61 van den eersten Zang, en zie onze aenteek. op vers 331 van den tweeden.

588. Gedenk dan, ô Nageslacht, uw' Dichter in zijn kroost, in zyne afstammelingen! Deze bede zal het Nageslacht waerschynelyk niet vervullen, want Bilderdijk heeft nagenoeg al zyne kinderen en kindskinderen overleefd, blyvende er van hem slechts één zoon, Lodewyk-Willem, heden nog in Nederlandschen krygsdienst; maer het zal zynen Dichter gedenken en bewonderen in de onsterfelyke werken die hy heeft nagelaten. Mogten, van hunnen kant, Bilderdijks tydgenooten hulde doen aen den grooten man die de nationale Litteratuer ten toppunt heeft gevoerd, en hem den verschuldigden dank betuigen door het oprigten, tot zyne eer, van een eeuwigdurend gedenkstuk!