De ziekte der geleerden

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: 710 D 29

 

algemene opmerkingen

Dit bestand is, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van de eerste druk van De ziekte der geleerden van Willem Bilderdijk uit 1807.

 

redactionele ingrepen

p. 9 van de Inteekenaars: De woorden ‘Het Leesgezelschap’ worden door ons telkens herhaald daar waar in het origineel een streep stond. Dit betreft alle vermeldingen na de eerste vermelding.

p. 78 van het Nabericht: ook hier zijn de woorden uitgeschreven die in het origineel herhaald worden door een streep. De daar genoemde ‘Drukfeilen’ zijn verwerkt.

 

Bij de omzetting van het oorspronkelijke tekstverwerkingsbestand naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. π2, π4, Voorbericht VIII, Voorafspraak 12, hoofdwerk 2, 26, 52, 54, 78, 106, 132, 134, 164, Nabericht 2) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina ongenummerd (p. π1)]

De ziekte der geleerden.

 

[pagina ongenummerd (p. π3)]

De ziekte der geleerden, door M^R. Willem Bilderdijk.

 

Τις γαρ ἀοιδος, τις ὁ χειροτεχνης
᾽Ιατοριας, ὁς τηνδ᾿ ἀτην
- κατακηλησει;

 

Gedrukt ten voordeele der Stad Leyden.

 

te Amsterdam en 's Gravenhage, bij Johannes Allart en de gebr. van Cleef.

MDCCCVII.

 

[Inhoud, p. 1]

INHOUD.

EERSTE ZANG.

Inleiding en voorbereiding.
Voorstelling des Onderwerps;
Aanroeping.
Toewijding, aan de Jonglingschap, zich op wetenschap toeleggende; aan den lijdenden ouderdom. Bladz. 3 tot 5.
De hooge Heldentoon afgewezen. 6.
Menigte van kwalen, en haar oorsprong. 7.
Waarom de mensch vatbaar voor lijden? 8.
't Lichaam door alles vernielbaar. - De pijn is ter waarschouwing van 't aandoende kwaad. 8 tot 10. - Uitbreiding. - Lof van de pijn. 11, 12.
Tafereel uit de Oudheid: de Veldgod. Dit toegepast. 13 tot 15.
De eerste graad van 't gevoel der ongesteldheid, niet te veronachtzamen. - Gevolg van zulke verwaarloozing - vergrooting van 't leed; - 't geen dan poging in 't lichaam verwekt om het uit te drijven. 15 tot 18. - Hoe? - Voorbeelden: krimping, uitstorting van vochten, ettermaking, ontsteking, koorts. - Hippocrates bevestigd. 18, 19.
Verkeerde Geneeswijze veroordeeld. - Geneeskunst, de Natuur te volgen; niet, te willen dwingen. 20.
Ongeneeslijke kwalen - voor te komen. - Gelijkenis. - Toeneming van 't kwaad, en - opwekking tot tijdige maatregelen. 20 tot 22.

 

[Inhoud, p. 2]

Doch nooit te wanhopen aan genezing. 23.
't Onderwerp nader bepaald. 24.

TWEEDE ZANG.

Oorsprong en aart dezer ziekte.
Ware kennis, kennis door de oorzaak. - Zij rust op de Ondervinding; - uit welke de Wetenschap. 27 tot 29.
Aanroeping der Ontleedkunst; - niet tot verklaring van de verhevener Physiologie - of ter beslissing van het verschil van Systema tusschen de Geleerden. - Noch ook tot volkomen uitlegging der Dierlijke huishouding; - maar alleen tot ontdekking der eerste beginselen. 29 tot 31.
De klieren en hare werking - door voorbeelden opgehelderd. 31, 32.
't Werktuig van het denken ook stoflijk en vermoeibaar. 33.
De vermoeiing verklaard als uitputting. - Die op allen arbeid volgt, zwaar of gering. - Ook op het vermaak. - En, met één woord, op alles. 34 tot 36.
Toepassing hiervan op het werktuig van 't denken, de hersens. - Waar van, als werktuig, zelfs het denkvermogen afhangt. - Uitbreiding. - 36, 37.
Aart van het lichaam: - verspilde vochten steeds te herstellen - tot geheele uitputting des lichaams toe. 37.
Voorbeelden, in den Wellustige: - in de zogende Voedster: - in de speekselverkwisting der Tabakrookeren. 38 tot 40.

 

[Inhoud, p. 3]

Nadere verklaring. - Ieder vocht wordt afgescheiden uit het bloed. - Gelijkenis ter opheldering. 42, 43.
Te groote verslinding van een, brengt algemeen gebreklijden te weeg. - Toepassing. Wegneming der voeding: - verwoesting van 't werktuig - zelf, door de prikkeling: - ontaarting der vochten - en van de geheelheid des bloeds. 43, 44.
Dit te erger in de hersenen, - om derzelver, algemeene beheersching van alle de deelen des lichaams. - Van waar dan ook alle de toevallen die deze ziekte meêbrengt. - Beschrijving derzelven. 45, 46.
Overgang tot den Derden Zang.

DERDE ZANG.

Algemeen overzicht der ziekten.
Verschijning. Allegorien -
a) van de heete ziekten;
b) de afgaande koortsen,
c) de sleepziekten; - en de schriklijke toevallen van dezen. 55 tot 59.
Afdaling in den Afgrond. - Voorburg der Helle: - vervuld met allerlei Zedelijke en Lichaamskwalen. 59 tot 61.
De Pijnen, - van allerlei grootte en gedaante. - Hare veranderlijkheid, - menigte; hare werking, in stekingen, klemmingen, benaauwdheden, scheuringen, kloppingen, stikkingen, gloed, koude, enz. te doen gevoelen. - Gelijkenis. - Wijders

 

[Inhoud, p. 4]

hare samenhooping, vermenging, voortteling van nieuwe pijnen. 61 tot 65. - En by welke geene door Dwingelanden uitgedachte foltering haalt. Ald.
Nieuwe Verschijning, die de plaats der eerste inneemt. - De verbeelding schept, in den Afgrond, Razernyen, als aanstooksters tot, en wreeksters van zedelijk kwaad; en plaatst daar, even zoo, den oorsprong der Ziekten, en der onheilen van 't Lotgeval. - Doch ons hart is oorsprong van 't zedelijk - 't lichaam, van 't lichaamlijk leed; - en de Voorzienigheid doet wel in de uitdeeling van 't lot. 66, 67.
Uitbreiding - en te rug brenging op het lichaam, als oorsprong der Ziekten. 67.
Besmettingen van buiten in de lucht - schaving, kwetsing - spijs, artsenyen, vergiften - hebben plaats als oorzaken van Ziekten. - Voorbeelden. 68.
Dan deze zijn weinig, - en behoefden ons niet te schaden; - maar het lichaam, onverdorven zijnde, zou ze afweeren; - en hoe? - Doch de eerdere verderving des lichaams plant zich over. - Voorbeelden. - Oorspronklijke staat des lichaams. - Tegenwoordige, in zijn verval: - waaruit voortbrenging van ouderdom - en natuurlijke dood. 68, 69, 70.
Even zoo de ziekten, uit bederf van vocht, en - ongesteldheid der vezelen. - Samenhang der deelen. - Waaruit de verklaring der Ziekten en ongemakken. 71, 72.
Kort te rugzicht op de Allegorie van dezen Zang. 72.
Dronkenschap der verbeelding, de aart der Poëzy, en
Besluit van dezen Zang.

 

[Inhoud, p. 5]

VIERDE ZANG.

De gezondheid
is uit geen goud of Scheikunstige bewerking te putten. 79 tot 82.
Het dierlijk leven waar in besta? - Staat van gezondheid. 81, 82.
De staat van gezondheid is één; maar hare afdwalingen zijn oneindig; - en bestaan in het verbreken van 't evenwicht der samenstemming, - waardoor de geheele Schepping in stand wordt gehouden: - gelijk ook de kleene wareld, de mensch. 83, 84.
Genezen is het herstellen van dat evenwicht. - Geen Panaceën! - Maar de oorzaak des kwaads weg te nemen! 84, 85.
Oorzaak onzer ziekte in 't brein: - doch haar werking, algemeen, - door de zenuw. - Gevolg van de te groote aandoenlijkheid der zenuw, en - hare uitwerking op de gantsche huishouding des lichaams. 85 tot 87. - Uitbreiding. Ald.
Maar by de vermoeiing des breins komen nog andere oorzaken in den Geleerde. 87, 88.
Noodwendigheid der sex res non naturales. - Dezen verklaard, en hare diensten aan 't lichaam. 88 tot 90.
De Geleerde schuldig aan vergrijp omtrent die allen. Ald.
Een te sterke trek in den mensch verslindt alle anderen, en vernielt hem. 91.
Toepassing daarvan; - inzonderheid
op den slaap;

 

[Inhoud, p. 6]

op de lucht;
de spijs en drank; 91 en volgg.
de lichaamsbeweging; 93. volgg.
de gemoedsbewegingen. 95.
't kwaad der apathie; - der zielskwellingen van velerlei aart; - en der onttrekking aan de genoegens. 95 tot 98.
's Dichters zelfbeschuldiging, 98 tot 100.
Samentrekking van het voorgaande. - Toespeling op den kennisboom en Adams val. - Bestemming des menschen - niet tot Geleerde of Kunstenaar, maar tot mensch. 100 tot 102.
Geneeskunst kan tegen geen' zelfmoord. 102 volgg.
Overgang tot den Vijfden Zang.

VIJFDE ZANG.

Genezing.
De Ziekte in haar Wezen aan te tasten, ongeacht zwervende toevallen. (Waarop steunt de algemeene genezing.) 107.
De breinverzwakking twijfelachtig in andere ziekten, - voortgekomen uit weelde, ledigheid, overdaad; gebrek; geweldige bloedstortingen, of afvloeiingen van andere vochten; - waarvan voorbeelden: - uit kwalijk behandelde morbi acuti, uit morbi chronici van allerlei aart. - En waarom dan twijfelachtig? - Voorbeelden. -

 

[Inhoud, p. 7]

Doch in ons geval zeker, uit haar ontstaan-zelf. 108 tot 110.
Gelijkenis - en aanmaning om der Ziekte alles te onttrekken wat iets tot haar kan toebrengen. 110, 111.
A) Onthouding van letteroefening, noodzakelijk. - Uitspanning te zoeken in den Muzyk; - maar geen zang of fluitspel. - Vriendenkout; - maar geen lastige bezoeken, die afmattend zijn voor den geest. 112, 113.
Vermijding van bekommering. Die alles in de Natuur van zich weert; de mensch-alleen toelaat. - Waar toe behoort - zuiverheid van Geweten; - Godsdienst; - achtgeving op huisbelangen, - op zaken die 't lichaam roeren, sierlijkheid, enz. 113 volgg.
Huislijke genoegens; - die van 't Landleven; - 't genot der Lucht, - maar met vermijding van de middaghitte. -
Eigen handgebaar, van tuinery; boekbinden; kunstoefening; houthakken, enz. - Vooral wandeling; en te paardrijden. 113 tot 116.
Onthouding van verkeerd voedsel. Van raauwe en windenverwekkende spijzen; hare - uitwerksels. - Van aangezette wijnen en sterke dranken. - Van Thee en Koffydrank. - Hun werking. 116 tot 119.
De Huwlijksplicht niet volstrekt schadelijk; - maar wanneer? 119.
Algemeene regel van onthouding. - Echter geen te enge leefregel te houden, als in een heete ziekte. 120.
Dierlijk voedsel. - Geen speceryen. - Somtijds ook wat

 

[Inhoud, p. 8]

ruimer tafel. - Dit echter niet dan na voorafgegaan sterken der ingewanden. Ald.
B) By onthouding moet werkelijke genezing komen. - Bestaande
a) in zuivering der eerste wegen, waarmeê de verbetering der vochten gepaard gaat. En
b) versterking. - Gelijkenis. 121 tot 123.
In de ontlasting wel acht te geven op 't middel. - Kwade uitwerking der te vinnige middelen en te sterke ontlastingen. - Voorbeelden. - Die verklaard. - Hoe te ontlasten, en keus der middelen. 123, 124.
Verstoppingen in regione hypochondriaca, milt, lever, nier; die somtijds sterker prikkeling vorderen. - Middelen in dat geval. - Deze aan onkundigen voor te stellen, gevaarlijk. 125.
Doch zulke verstoppingen zijn er niet altijd. - Zy wijken ook voor de algemeene heeling; - (voorbeelden.) - Zoo er slechts geene verhardingen zijn. - Doch die maken dan eene ziekte op zich zelfs, en behooren tot onzen taak niet. 126, 127.
Versterking wat niet zij? - Gevaar der zoogenoemde versterkmiddelen. - Wat zy wel zij? - Hoe zy te weeg worde gebracht? - Krachten van 't bitter, en deszelfs werking. - Verscheidenheid van middelen, daaruit genezingskracht ontleenende. 127 volgg.
In 't bijzonder mede de Kinabast. Ald.
Het Staal. - Hoe? 129.

 

[Inhoud, p. 9]

Het gebruik der voorgestelde middelen te regelen door de Geneeskunst. 130. En
Overgang ter beschouwing der ongemakken, die by de Algemeene Genezing somtijds byzondere middelen vorderen.

ZESDE ZANG.

Alexander in den slag van Arbela 135.
Toepassing op den Arts. 136. Doch niet te min aan
Byzondere toevallen somwijlen te hulp te komen. - Als, hartvang, krampen, zware hoofdpijnen. 137.
Beschrijving van de velden van Enna.
Onderaardsche winden door dampen veroorzaakt. - Hoe verwekt? - Hun geweld en uitwerking. - Toepassing op 't menschelijk lichaam. 138 tot 140.
In opzettingen van winden, middelen. - Natuurlijke. - Scheikunstige. - Uitwendige. 140 tot 143.
In den uitersten nood de Opium. - Deszelfs lof, - gevaarlijk misbruik, en uitwerking. Ald.
Waarschouwing. 144.
Hartvang. - Zijn gevaarlijkheid. 145, 146. - Oudtijds de aderlating algemeen in dit toeval. - Gevolg daar van, en - waarschouwing. - Andere middelen en welke? Ald. - Afwending. 147.
Hoofdpijnen. - Dezen boven alles te duchten. - Oudheid kende onze pijnen niet, en waarom? 148 en volgg.

 

[Inhoud, p. 10]

Driërlei oorzaken van deze Hoofdpijnen:
a) Ophooping des bloeds.
b) Aandoening van de maag, die krampen in de hersens werkt.
c) Ledigheid van 't hoofd. 149, 150.
Deze oorzaken te onderscheiden. - De herstelling van den geregelden omloop des bloeds hier noodwendig - door uitwendige prikkling en aftrekking.
spoeling van 't ingewand, andere middelen. 150 tot 152.
In ledigheid van 't hoofd, middelen. - Waarschouwing tot voorkoming. - Onthouding. - Behoefte, tijdig te voldoen. 152. - Ook dit omtrent den arme in acht te nemen. 153.
Gebrek aan slaap, en 't gevolg daarvan.
Dolheid, of Beroerte. 153.
Beroerte, wat? 154. Dolheid en kindsheid. 155.
De slaap is niet te geven - door artsenyen. - Uitwerking des Opiums in volstrekte slaaploosheid. - Bedwelming gevaarlijk. - De slaap hangt af van den geregelden of ongeregelden loop des bloeds. 156 tot 158.
De Geneeskunst kan de Natuur steunen; maar niet herstellen, als zy te niet is. Ald.
De Dochters van Pelias - door betrouwen op toovery - tappen hunn' Vader het bloed af, - en wachten vergeefs op de jeugdvernieuwende sappen. 159 tot 162.
Besluit. 162.

 

[Nabericht, p. 78]

Drukfeilen.

 

In de Voorafspraak: Bladz.	1 vers 2. gebrom.	Men leze: gegrom.
In 't Werk: Bladz.	24 vers 13 folterend.	Men leze: foltrend.
In 't Werk: Bladz.	46 vers 21 lustloosheld.	Men leze: lustloosheid.
In 't Werk: Bladz.	48 vers 21 zic hden.	Men leze: zich den.
In 't Werk: Bladz.	49 vers 16 och of.	Men leze: Och of.
In 't Werk: Bladz.	68 vers 9 en elders artzenyen.	Men leze: artsenyen.
In 't Werk: Bladz.	119 vers 15 Mahomet.	Men leze: Mahomed.
In 't Werk: Bladz.	142 vers 15 stoking.	Men leze: stroking.