Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 5

[p. 723]

[Jean Leger]

LEGER (Jean), de geschiedschrijver en leider van de Waldenzen-Kerk, had tot ouders Jacques Léger, consul-generaal van de vallei S. Martin en Cathérine Léger-Laurens.

Zijn oom, op wien hij terecht roem droeg, was de bekende Antoine Léger, tweede in de rij der predikanten bij de Hollandsche Legatie te Constantinopel (sinds 1628) na te voren de kerk der Waldenzen in Piemont als predikant te hebben gediend. Hij droomde van de bekeering der Grieken tot het Evangelisch geloof en kwam uit dien hoofde in nauwe betrekking met den vermaarden patriarch Cyrillus Lucaris. Tezamen met dezen was hij den Nederlandschen Gezant te Constantinopel, Cornelius Haga, vurig Protestant en daarbij degelijk godgeleerde, tot grooten steun bij de uitvoering van diens pogingen om verbetering te brengen in den toestand van geestelijke onwetendheid, waarin het volk daarginds verzonken was. Tot die pogingen behoorde het bezorgen eener vertaling van het N. Testament in het volks-Grieksch. Zijn vertrek uit het huis van den Gezant, waarin hij vijf jaren gewoond en met de Protestanten van allerlei landaard godsdienstoefeningen gehouden had, was voor Haga persoonijk en in breeden kring aldaar een gevoelig verlies. Hij achtte het zijn roeping naar Piemont terug te keeren ter wille van zijn geloofsgenooten, die velen hunner leeraren door een hevige pestziekte verloren hadden. Later vandaar uitgeweken vond hij te Genève eerst als predikant, vervolgens als professor een werkkring, waarin hij tot zijn dood in 1661 met zijn vele gaven gewoekerd heeft (v.d. Aa, a.w. VIII, blz. 89; Sepp, Het Nieuw-Grieksche Testament van 1638, in diens Bibliogr. Meded., reg. i.v. A. Leger; D.C. Hesseling, Een Protestantsch Patriarch, in: Theol. Tijdschr. 36e Jrg. (1902), ald., blz. 235-252).

Jean Leger zag den 2en Febr. 1615 te Villesèche (Villa Secca) in de vallei St. Martin (Piemont) het levenslicht. Op veertien jarigen leeftijd vertrok hij vandaar naar Genève om aldaar te studeeren. In het negende jaar van zijn verblijf in deze Universiteitstad gebeurde het dat hij toevallig aan den oever van het meer staande een drenkeling zag, blijkbaar op het punt van verdrinken. Hij smaakte de voldoening met gevaar voor eigen leven hem te redden. Deze drenkeling was de Paltzgraaf van Zweibrücken, de latere koning van Zweden Karel Gustaaf.

Diep onder den indruk van het gebeurde wilde de geredde prins hem op zijn reis naar Frankrijk medenemen en aan zijn dienst verbinden. Leger gevoelde sterke neiging daarin te bewilligen, maar zijn leermeester Prof. Fr. Spanheim ontried het hem. Zijn laatste weifeling werd overwonnen door het ingrijpen van zijn vader en van zijn oom Antoine, die hem gelastte in Juli 1639 Genève te verlaten.

Hij keerde daarop naar zijn vaderland terug. Bij zijn aankomst te Turijn vond hij de stad in hevige beroering; geheel Piemont was overstroomd van Franschen en Spanjaarden. Onverhoeds tusschen beide legers in geraakt, werd hij gevangen genomen, en alleen door zijn tegenwoordigheid van geest en onverschrokkenheid ontkwam hij aan een wissen dood.

Den 27en Sept. d.a.v. werd hij bij decreet van de Synode van S. Germano aangesteld tot predikant der beide gemeenten te Prali en Rodoreto. In 1643 volgde hij zijn oom Antoine op als predikant in de gemeente van St. Jean (S. Giovanni) destijds de voornaamste in de vallei Luserna. Tal van jaren achtereen was hij daar werkzaam. Veelal onder dreigend levensgevaar. De disputen, waarin hij er herhaaldelijk geraakte met de monniken, maakten hem populair, maar ook gevreesd. Daar hun argumenten

[p. 724]

blijkbaar geen stand konden houden tegen zijn betoog, poogde men hem te winnen door verlokkende aanbiedingen, en toen dit middel faalde, veranderden zijn tegenstanders hun tactiek en gingen zij over tot vervolging. Een leger van 15000 fanatieke manschappen van allerlei nationaliteiten, in allerijl bijeengetrommeld, viel eensklaps onder aanvoering van den verraderlijken markies de Pianezza plunderende en moordende de vallei Luserna binnen. Door een goddelijk wonder ontkwam Leger ook aan dit gruwelijk bloedbad, dat het jaar 1655 in de geschiedenis der Waldenzen heeft gemaakt tot een onheilsjaar, dat de herinnering levend houdt aan een nieuwen Bartholomeusnacht.

Na de Waldenzer gemeenten gesteld te hebben onder de hoede van den wakkeren Janavel, een der aanvoerders van de vervolgden, begaf hij zich op reis om aan vreemde Hoven den nood van zijn geloofsgenooten bekend te maken en daar hulp en steun voor hen in te roepen. Verder dan Parijs kwam hij echter niet. Doch vandaar zond hij aan verschillende mogendheden een aangrijpend manifest. Van zijn plan om naar Engeland over te steken, om persoonlijk bij Cromwell op bijstand aan te dringen, moest hij afzien. Zijn schrijven aan den Protector had tot resultaat dat deze hem voorstelde de overgebleven Waldenzen naar Ierland te transporteeren, waar hij de huizen en goederen der verdreven Roomschen voor hen beschikbaar stelde. Maar na overweging van Legers hiertegen schriftelijk aangevoerde bezwaren, vatte hij een ander plan op. Hij zond Sir Samuel Morland, als Ambassadeur, naar het Hof van Savoye, om aan de vervolgingen een einde te maken.

Omstreeks denzelfden tijd kwam Leger in de valleien der Waldenzen terug. Niet vergeefs was hij als pleitbezorger voor hen opgetreden. Zijn manifest had in meer dan één land de Protestanten geschokt en in actie gebracht. Vorstelijke giften werden voor de berooide geloofsgenooten ingezameld. Ook de Staten-Generaal der Nederlanden hielden zich niet onbetuigd. Een afgevaardigde werd van hieruit naar Turijn gezonden en een Vast- en Bededag uitgeschreven (5 Sept. 1655), waaraan door alle Provinciën des lands werd deelgenomen. Te Amsterdam werd op dien dag voor de Waldenzen ingezameld: in de Kerken der Nederduitsche Gereformeerde Gemeente f 45000, in die der Waalsche f 9000, bij de Mennonieten f 20000, bij de Lutherschen f 12000. Ook in ander opzicht zag Leger zijn moeite beloond. Den 18en Aug. 1655 smaakte hij de voldoening te Pignerol (Pinerolo) tegenwoordig te zijn bij de onderteekening van een verdrag (aangeduid als ‘Patentes de grâce’), waarbij de Hertog van Savoye - onder invloed van den Franschen Minister Mazarin, die, hiertoe door Cromwell was overreed, aan de Waldenzen vrede en amnestie waarborgde. Dit vredesverdrag bevatte echter enkele bepalingen, die aanleiding konden geven tot nieuwe vervolgingen. In 't bijzonder dèze bepaling dat te St. Jean het geven van godsdienstonderwijs verboden was. Dit verbod was kennelijk gericht tegen Leger, wiens manifest uit Parijs den Hertog zoozeer mishaagde, dat hij alle mogelijke middelen te baat nam om hem uit den weg te ruimen. Achter dit alles werkte de Raad ter Geloofsvoortplanting, die er op uit was, tot elken prijs den vrede, zoo plechtig door den Hertog bezworen, te verstoren. Eindelijk bereikte men het begeerde doel: Leger werd den 12en Jan. 1661 ter dood veroordeeld. En vervolgens ging men zelfs zoovèr dat een formeel proces wegens majesteitsschennis tegen hem werd op touw gezet: men beschuldigde hem buitenslands, manschappen geworven en geld gebedeld te hebben om tegen den Hertog van Savoye een opstand te verwekken. Op dien valschen grond

[p. 725]

werd andermaal het doodvonnis over hem uitgesproken den 17en Sept. 1661. Zijn huis werd verwoest, zijn inboedel in beslag genomen, en op de plek waar hij gewoond had, verrees een witmarmeren zuil met het opschrift: Alla memoria infame di Giouanni Legero reo di Leza Maesta.

Door zijn verblijf toentertijd in het buitenland bracht hij er ook ditmaal het leven af. Maar na al de vervolgingen, die hij reeds doorstaan had, kwam hij nu tot het besluit om zijn geliefd vaderland ondanks de bezwaren, door de gemeenten der Waldenzen hiertegen ingebracht, voorgoed te verlaten. Feitelijk was het hem onmogelijk gemaakt zijn arbeid in haar midden thans nog voort te zetten. Aanvankelijk hield hij zich daarna op te Genève. Inmiddels had de Waalsche gemeente te Leiden een en andermaal getoond hem als haar voorganger te begeeren. Een herhaalde den 7en Juni 1662 op hem uitgebrachte beroeping naar deze gemeente nam hij aan, maar eerst den 29en Apr. 1663 had zijn bevestiging in haar midden plaats.

Nog in hetzelfde jaar reisde hij naar Parijs ten dienste van zijn Waldenzen en omstreeks denzelfden tijd zond hij hun toe de aanzienlijke opbrengst eener collecte, ten hunnen behoeve door hem in de Nederlanden bijeengebracht. Later begaf hij zich nog eenmaal naar Genève, maar vandaar naar Leiden teruggekeerd, bleef hij zijn gemeente aldaar dienen tot zijn overlijden tusschen Sept, en 23 Nov. 1670. Tot het laatste toe verraste hij de gemeenten in de Valleien met belangrijke geldsommen, hier voor haar ingezameld.

Te Leiden beschreef hij in het Fransch de geschiedenis der Waldenzen, welke in het jaar vóór zijn dood in het licht verscheen. Van de twee boeken, waarin zij is saamgevat, behandelt het eerste de leer en de kerkelijke tucht van de gemeenten der Waldenzen door alle tijden heen. Het wijst aan hoe beiden duurzaam en zuiver bewaard zijn gebleven van het begin af, dat God deze gemeenten uit de duisternis van het Heidendom riep, zonder onderbreking en zonder dat een reformatie noodig bleek. In het tweede boek zijn beschreven de voornaamste vervolgingen, die zij doorstaan hebben, inzonderheid sedert het begin van de Inquisitie en van den dwang door deze op de Evangeliebelijders uitgeoefend tot het jaar 1664.

Als bedenkingen tegen Legers beschrijving van de geschiedenis der Waldenzen is niet ten onrechte aangevoerd dat hij, tot het uiterste geprikkeld door de vervolgingen en verwend door de warme sympathie en bewondering der Protestanten, zich al te zeer door zijn gevoel heeft laten meesleepen en ook dat hij te veel op zijn geheugen vertrouwd heeft, inzonderheid wanneer hij uitspraken van Roomsch-Katholieke schrijvers bijbrengt. Een en ander geldt vooral het eerste boek. Inderdaad ontbreekt het Leger als geschiedschrijver aan de noodige critiek, met dit gevolg dat zijn werk op enkele plaatsen niet vrij is van overdrijving. Het geheel zou er waarschijnlijk bij gewonnen hebben wanneer hij het had durven schrijven in het Italiaansch, dat zijn lievelingstaal schijnt geweest te zijn.

Een en ander doet echter evenmin af aan de betrouwbaarheid van den schrijver als aan de onmiskenbare verdiensten van zijn werk. Eer hij het ter perse gaf had hij den inhoud ervan hier en daar, o.a. te Utrecht voorgelezen. De hoogleeraar Essenius aldaar (zie hiervóór Dl. II, blz. 780-787) was zóózeer erkentelijk voor het genot daarbij gesmaakt, dat hij zijn vindiciae quarti praecepti in decalogo (1666) aan den auteur opdroeg. Nadat zij de pers had verlaten werd Legers Histoire générale met algemeene toejuiching begroet en langen tijd heeft zij gegolden voor de voornaamste historische

[p. 726]

beschrijving van de gemeenten der Waldenzen. Zij bewaart de volgende eeuwen door de herinnering aan den geloofsheld van Piemont, van wien kon getuigd worden: ‘Zijn pen was als een zwaard, dat meer dan één overwinning voor de vrijheid en het geloof heeft verworven.’ (Emilio Comba).

De oorspronkelijke titel luidt: Histoire Generale des Eglises Evangeliques des Vallées de Piemont ou Vaudoises. Divisée en deux Livres, dont le Premier fait voir incontestablement quelle a ésté de tous tems, tant leur Discipline, que surtout leur Doctrine, et de quelle manière elles l'ont si constamment conservée en une si grande pureté, dès que Dieu les a tirées des ténèbres du Paganisme jusques à present, sans interruption, et nécessité de Réformation. Et le Second traite généralement de toutes les plus considerables Persecutions qu'elles ont souffertes, pour la soûtenir, sur tout dès que l'Inquisition à commencé à regner sur les Chrétiens, jusques à l'an 1664. Le tout enrichi de Tailles douces. Leyde. 1669. 2 tom. en 1 vol. avec-front., portrait, 1 carte et fig. s. cuivre. In fol. (Biblioth. Wall. Leiden en Univ. Bibl. ald.).

De Ned. vertaling van de hand van M. Oe. S.T.S. (Matthias Oeveringius S. Theol. Stud.) is getiteld: Gedenck-schrift Aengaende de Voorvallen der Evangelische Kercken van de Valleyen van Piemont enz. enz. Alles ver-rijckt met fyne Plaeten. Leyden. 1670. In fol. vooraf: tal van Latijnsche gedichten, opdracht van den Vertaler, enz. (zie: Knuttel, Bibliogr. Kerkg., blz. 177). Een Hoogduitsche overzetting, bezorgd door J.F. von Schweinitz, is verschenen te Breslau. 1750. 4^o.

In het album amicorum van Marcus Pels, na Legers overlijden hoogleeraar in de Geschiedenis te Groningen (1674-1688), komt van laatstgen. een bijdrage voor (zie: Bijdr. t.d. Gesch. en Oudheidk., inzond, v.d. Prov. Gron., ond. red. v. Acker Stratingh, Feith en Boeles. Dl. VII, blz. 148.

Kort na 27 Sept. 1639 (den dag zijner aanstelling als predikant) trad J. Leger in het huwelijk met Maria Pollent, dochter van een kapitein te Militsch. Dit huwelijk werd gezegend met elf kinderen. Na het overlijden van deze echtgenoote (1662) hertrouwde hij den 19en Oct. 1665 met Catharine le Maire, een weduwe woonachtig te Utrecht, die reeds vroeger met hem zou gehuwd zijn, indien de omstandigheden het toegelaten hadden. Gedurende zijn laatste levensjaren is zij hem tot bijzonderen steun geweest. Volgens een bericht zou hij door haar goede zorgen zelfs bevrijd zijn geworden van de doofheid en de jicht, waardoor hij reeds bij zijn komst hier te lande gekweld was (M.J.C. Fr. Burk, Predikanten-spiegel. Mededeel. uit het Ambtsleven v. Predikanten, door J. Busch Keiser, II D. (Gron. 1855). Zesde Afd., blz. 358, 359, waar ook verhaald wordt op hoe ongezochte wijze zijn huwelijk met deze weduwe ten slotte toch tot stand kwam). Zij overleefde hem en vestigde zich na zijn dood weer te Utrecht, waar zij (blijkens een schriftelijke aanteekening aanwezig in de Bibl. Wall. te Leiden) bij de inneming der stad door de Franschen (Juni 1672) àl haar bezittingen verloor.

Legers portret (zwarte kunst door J. Bloteling) stelt hem voor in borstb. rechts, op 63-jarigen leeftijd, met knevel en kinbaard, lang haar, in geestelijk gewaad. In ov. m. randschrift (v. Someren, Cat. v. Portr. II, No. 3189).

Litteratuur: Herzog, Realencykl. (3te Aufl.) Bd. XI, S. 347-349 (art. v. Emilio Comba, die aan het slot verwijst naar de 2ième partie van de nouvelle éd. illustrée van zijn Histoire des Vaudois; bedoeld 2e dl. is echter niet verschenen). - J.F. Martinet, Kerkel. Gesch. der Waldensen in de Valleyen v. Piemont tot op het jaar 1775, 3e dr. verm. m.e. kort verslag v. hunne verdere lotgevallen enz. door H.

[p. 727]

Rietveld, pred. te Amsterdam 1826, blz. 6, 29, 52, 61, 62, 70, 71-73. - J. Senebier, Histoire littéraire de Genève. T. II, p. 220-222. - Sepp, Godg. Ond. II, blz. 435, 443. - Arch. K.G. Dl. XVII (1846), blz. 120. - Bulletin Egl. Wall. T. IV (1890), p. 119, 123, 125, 126.