Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[Eduard Johan Pieter Jorissen]

JORISSEN (Eduard Johan Pieter), oudere broeder van den voorgaande en zoon van S.G. Jorissen, geboren 10 Juni 1829 te Zwolle, zou niet zoozeer als theoloog bekend worden maar meer om de belangrijke plaats, die hij in den strijd van de Transvaal tegen Engeland heeft ingenomen. Al zal hier, om zijn leven volledig te schetsen, ook zijn arbeid in Afrika in 't kort vermeld worden, toch zal ook het minder belangrijke deel van zijn levenswerk uit den aard der zaak hier nauwkeurig worden behandeld. Den 9en September 1848 liet hij zich na het verplichte staatsexamen te hebben afgelegd, als student te Utrecht inschrijven, werd op 5 October 1853 candidaat bij het Provinciaal kerkbestuur van Gelderland en ontving op 19 Maart 1854 een beroep naar Kamper-eiland. Hier stond hij van 25 Juni 1854 tot 30 Januari 1859 en deed één week later intrede te Broek in Waterland, waar hij op 24 November 1858 beroepen was. In December 1860 te Groningen beroepen, preekte hij op 12 Mei 1861 afscheid te Broek in Waterland en verbond zich den 26en Mei d.a.v. aan zijn nieuwe gemeente. Hij was hier de eerste vrijzinnige predikant, toonde zich in de Groninger Predikanten-vereeniging een ‘gretig debater’ en critiseerde vooral Hofstede de Groot, dien hij aldus ‘van zijn stralenkrans ontdeed’, zóó scherp, dat de student H. Bleyenberg daartegen een vlugschrift uitgaf, getiteld: Hoe Ds. E.J.P. Jorissen recenseert (1862). Ondanks den grooten invloed, dien hij oefende, meende Jorissen toch, dat hij zijn ambt moest nederleggen en deed dit op 8 November 1868 met een Afscheidsrede, die het licht zag (Gron. 1868). In die dagen, toen de vraag of men in de kerk blijven zou of heengaan, door vrijzinnige predikanten op zoo verschillende wijze werd beantwoord, heeft dit afscheid niet nagelaten, indruk te maken.

Nadat Jorissen het predikambt had neergelegd, verrichtte hij journalistieken arbeid door mede te werken aan de Provinciale Groninger courant en kwam aan het hoofd te staan der

[p. 592]

firma Erven B. van der Kamp, een boekdrukkerszaak te Groningen. In dien tijd (eind 1871-1872) ging het weekblad De Hervorming aan deze firma over en, hoewel Jorissen's naam niet aan 't hoofd vermeld stond, vormde hij toch met den Doopsgezinden predikant J. van Gilse en den Hervormden B.C.J. Mosselmans de redactie van dit blad. Toch zou zijn loopbaan spoedig een geheel andere wending nemen. In 1875 kwam de president van de Zuid-Afrikaansche Republiek, F. Burgers, naar Europa, Jorissen werd hem aanbevolen en Burgers, vol hervormingsplannen en Jorissen's vrijzinnigheid geen bezwaar achtend, al was men in Zuid-Afrika zoo geheel anders gezind, bestemde hem voor het docentschap in de Oude talen aan het gymnasium te Pretoria. Vóór hij vertrok, liet Jorissen zich nogeens op den 4en November 1875 aan de Universiteit te Groningen inschrijven, om daar den 13en van die maand tot doctor in de theologie te promoveeren op een proefschrift, getiteld Staat en kerk (Gron. 1875). Vóór hij echter in Pretoria aankwam, werd hem door den Kapenaar Marquard, consul te Kaapstad, ontraden, bij het onderwijs te gaan en Jorissen, dezen raad volgend, werkte zich eenigszins in de rechtswetenschap in, deed procureursexamen en ontving op 9 Juni 1876 de aanstelling tot Staatsprocureur. Sedert dien tijd heeft hij een niet onbelangrijke rol gespeeld in de staatkundige verwikkelingen tusschen Engeland en de Transvaal, waarover F. Rompel in zijn bijdrage over Jorissen (zie beneden onder litteratuur) vrij uitvoerig handelt. Hoewel Jorissen zich meer tot Burgers voelde aangetrokken en eerst een tegenstander van Krüger was, waardeerde deze ondanks hun verschillend standpunt, zijn eerlijke overtuiging en bekwaamheid, zoodat Jorissen gaandeweg Krüger's volkomen vertrouwen won. Toch moeten de Transvaalsche herinneringen 1876-1896 (Amst. 1897) die Jorissen later heeft uitgegeven, omtrent de staatkundige gebeurtenissen uit 1876 en 1877 met voorzichtigheid gelezen worden, daar de schrijver geen man was, om zuiver onpartijdig de gebeurtenissen waarin hij betrokken was, te kunnen beschrijven. Van Mei tot December 1877 vergezelde hij Krüger op diens vergeefsche reis naar Europa, om te protesteeren tegen de inlijving der Republiek door Engeland, maar bleef, in Afrika teruggekomen, ook in Engelschen dienst staatsprocureur, tot hij in Augustus 1878 ontslag ontving met de mededeeling, dat hij niet voor dat ambt de noodige bekwaamheid bezat; de ware reden was, dat men liever een Engelschman in zijn plaats stelde. Jorissen vestigde zich nu als advocaat te Pretoria, maar bleef in de politiek werkzaam: als rechtskundig adviseur van de zaak der Boeren schreef hij een verzoekschrift aan koningin Victoria en stelde later de proclamatie op bij het herstel der onafhankelijkheid van Transvaal. Bij den daaropvolgenden strijd om de bevrijding der Republiek, was hij de schepper der geheel nieuwe administratie van den herboren staat en had een groot aandeel in de onderhandelingen met Engeland, die tot de onafhankelijkheid leidden. In den predikant Du Toit vond hij echter een invloedrijk tegenstander, die bewerkte, dat hij ‘op zeer onheusche wijze’ - gelijk Krüger later getuigde - ontslagen werd en die een vlugschrift tegen hem schreef, dat hem veel kwaad gedaan heeft. Jorissen, in zijn trots gekwetst, zette zich weer als advocaat neder, werd in 1885 tot lid van den Volksraad gekozen en luchtte zijn verbittering door artikelen in de Volksstem. Toch ontving hij in 1888 een benoeming tot rechterlijk ambtenaar te Johannesburg en werd in 1890 tot lid van het Hooggerechtshof aangesteld, wat als een soort eerherstel kan aangemerkt worden. Steeds bleef hij ijveren voor versterking van den Hollandschen invloed in Zuid-Afrika, had om zijn denkbeelden en bedoelingen veel vijanden, maar was ook op hoogeren leeftijd te strijdvaardig en vasthoudend, om voor hen uit den weg te gaan. Men zegt zelfs, dat de Regeering kort vóór het uitbreken van den oorlog in 1899 hem een pensioen van £ 1000 aanbood, maar dat hij dit geweigerd heeft, daar

[p. 593]

hij voor zijn vijanden niet wilde wijken; hoewel men het deed voorkomen, dat zijn leeftijd hem recht op pensioen gaf, was het meer zijn scherpe, bijtende wijze van de waarheid te zeggen, die oorzaak was, dat men van hem ontslagen wilde wezen. Eerst na den dood van zijn echtgenoote ging hij naar Holland, woonde stil en vergeten te Scheveningen en overleed den 20en Maart 1912.

Jorissen's uiterlijk wordt aldus geteekend door iemand, die hem gekend heeft: ‘de magere rechte figuur, stram, met den ietwat gebogen rug; stijf het been van de rhumatiek; altijd in het deftige zwart; het zilverwitte haar onder het grijs van den hoogen hoed; de witte baard omlijstend het lang smalle gelaat, waarin de grauwe oogen scherp schitterden boven den grooten neus’. Zonder twijfel had hij diplomatieke gaven en heeft hij niet altijd de waardeering gevonden, waarop hij aanspraak had, maar degene, die hem in de reeks der ‘Mannen van Beteekenis’ geschetst heeft, spreekt evenzeer van zijn heftigheid en hartstochtelijkheid, noemt hem strijdvaardig en strijdlustig, ‘niet iemand van een aangenaam karakter’.

Vaardig met de pen als Jorissen was, heeft hij vooral in de eerste periode van zijn leven veel gepubliceerd. Behalve de reeds boven genoemde geschriften, is van zijn hand in druk verschenen: Eene Evangelieverkondiging. Leerrede over Luc. 11:29-32 (Gron. 1861). - Bij het Avondmaal (Gron. 1862). - De moderne theologie op den kansel veroordeeld (Gron. 1862). - Godsdienst en deugd. Christelijke toespraken (Gron. 1863). - Vorm en wezen in de godsdienst, Luc. 24:26 (Gron. 1864). - Vooruitgang en volmaking (Gron. 1864). - Iets over de verdiensten der Groninger School (Gron. 1864). - De kerk. Rede tot bevestiging van Ds. W.H. Krijt als predikant te Groningen, over Matth. 13:31, 32 (Gron. 1865.) - Roomsch-Katholiek, oud-Protestantsch of modern? (Gron. 1865). - Vlucht of volharding. De moderne theologie en haar volgelingen (Gron. 1865). - Een vermeend ongeluk en een wezenlijk gevaar (Gron. 1868). - Mijn advies over het rapport der Volksraads-Commissie in zake Bank-concessie (Utr. 1883). - Herinneringen en waarschuwingen. De vredesonderhandelingen te Lange-Nek, Maart 1881 (Pretoria 1885). - Codex van de locale wetten der Zuid-Afrikaansche Republiek (Gron. 1894). Bovendien schreef hij in de Gids, 1868, I: Vereenvoudiging en zuivering van den theologischen strijd en in Nieuw en Oud: Het gebed des rechtvaardigen, bewerkte naar het Engelsch: Landen en volken van de Levant, met betrekking tot het Christendom (Zwolle 1858) en vertaalde: Theodore Parker, Gebeden. U. h. Eng. (Gron. 1863); Stuart Mill, Natuur en godsdienst (Gron. 1874) en De waarachtige geschiedenis van Jozua Davidson (Gron. 1875). Eindelijk gaf hij een voorbericht vóór Chr. Belgiojoso, Reisherinneringen (Gron. 1863).

Jorissen's portret is geplaatst vóór de beschrijving van hem gegeven in de Mannen van beteekenis (zie onder litteratuur).

Litteratuur: F. Rompel, Dr. E.J.P. Jorissen in: Mannen en Vrouwen van beteekenis, XXXVI (1905), blz. 165-202. - Stemmen v. Waarh. en Vr., Jaarg. 1922, 101, 103, 104, 106-109, 112-116. - Busken Huet, Litt. Fant., 4e Reeks, VII, 184 vv. - Neerlandia, 1912, blz. 101 vv. - De Hervorming, 50e Jaarg., no. 45 (7 Nov. 1925). - Alb. Stud. Rh.-Traj., 364. - Alb. Stud. Gron., 341, 580. - Cat. Letterk., II, 1019.