Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[Matthias Jorissen]

JORISSEN (Matthias), Duitscher van geboorte, heeft een groot deel van zijn welbesteed leven in de Nederlanden gearbeid en is de stamvader geworden van een geslacht, dat verscheidene verdienstelijke predikanten aan de Ned. Herv. kerk geschonken en zich ook op ander gebied dan de theologie bekend gemaakt heeft. Hij had twee zoons: 1. zijn naamgenoot Matthias (die volgt), aan wiens zoon Willem Jacob hier ook een afzonderlijk artikel gewijd wordt, en 2. Samuel Gerhard (zie beneden), wiens zoons waren: Samuel Gerhardus Emilius (predikant te Uitwijk 1849-1855, te Doorn van 1855 tot zijn emeritaat in 1857 wegens gekrenktheid van zijn verstandelijke vermogens, en † 1906), Eduard Joannes Petrus, Anne Pieter Govardus (over beiden beneden een afzonderlijke artikel) en Thomas Theodorus Hendrikus, in 1858 candidaat bij het provinciaal kerkbestuur van Zeeland,

[p. 583]

maar daarna van studie veranderd en in 1889 overleden als hoogleeraar in de Geschiedenis aan de Amsterdamsche Universiteit.

Matthias Jorissen moet niet verward worden met een naamgenoot, die in 1716 proponent te Zoelen was, van 1718 tot 1719 predikant te Rumpt, daarna van 1719 tot 1744 te Geldermalsen en die vanhier naar Wesel ging (de plaats waar onze Matthias J. geboren is) welke gemeente hij tot zijn overlijden in 1777 gediend heeft. Ook Gerardus Jorissen (predikant te Renesse 1797-1820, 's Heerjansland 1820-1826, Terheide 1826-1830, † 1837) behoort tot een andere familie: hij was tevoren Roomsch-Katholiek priester geweest en, na veel avonturen beleefd te hebben, tot het Protestantisme overgegaan; een uitvoerige levensbeschrijving van dezen predikant is opgenomen in Boekz., 1837b, 125-133.

Jorissen is op 26 October 1739 te Wezel geboren als zoon van Theodor Jorissen en Catharine Schompermann, en behoorde tot een familie, die in zijn vaderstad eenig aanzien had. Hoogstwaarschijnlijk was Johanna Jorissen, gehuwd met Johannes Hoefman, eerst predikant te Krefeld en te Duisburg, later bij de Luthersche gemeente te Nijmegen, een oudere zuster van Matthias; of Johannes Jorissen uit Wezel, in 1749 te Groningen als student ingeschreven, zijn broeder was, is onzeker. Na te Wezel voorbereidend onderricht genoten te hebben, ging hij naar de Universiteit te Duisburg, waar hij zich op 20 September 1759 liet inschrijven, om er in de theologie te studeeren; wel had hij eerst daartegen bezwaar gehad en eraan gedacht, om medicus te worden, maar zijn neef, de bekende Gerard Tersteegen, had niet weinig bijgedragen, om Jorissen's bezwaren uit den weg te ruimen. ‘Hoe meer gij tegen de studie in de theologie opziet’ zeide deze hem, ‘hoe meer ik haar u zou aanraden. Wie eerst door de genade “ein gutes Schäflein Jesu” wordt, kan ook, als God wil, te zijner tijd een goed herder worden’. Jorissen nam de studie ernstig ter hand, verkeerde te Duisburg in beslist christelijke kringen en ging daarna in 1762 naar Utrecht, om zich verder voor het predikambt te bekwamen; zijn naam staat echter niet in het Alb. Stud. Rh.-Traj. opgeteekend. Aldus genoegzaam voorbereid, kwam hij in 1765 te Wesel terug, ontving er een plaats als huisonderwijzer, terwijl hij nu hier, dan daar als prediker optrad. In 1768 verscheen echter een spotschrift, getiteld: Apostolisches Send- und Ermahnungsschreiben an die gottlose Welt über die Notwendigkeit und Vorteile des feinen Christentums, dat zóózeer Jorissen's verontwaardiging opwekte, dat hij in een door hem op 28 Februari van dat jaar geleide godsdienstoefening, daartegen ten ernstigste protesteerde, waarbij hij den tekst Spr. 3:34 voor zijn leerrede als leidraad koos. Nu maakte zich de Oberstleutnant F. von Gaudi als één der schrijvers van het spotschrift bekend en eischte, dat de Magistraat, als patroon der kerk, Jorissen zou bestraffen, daar hij anders zelf voldoening zou zoeken en in dat geval niet veel vertrouwen op zijn gematigdheid zou hebben. De Magistraat, voor deze militaire dreigementen bevreesd, wendde zich tot de regeering in Kleef en deze verbood Jorissen, zonder hem gehoord te hebben, den kansel, tot hij zijn onrecht erkend en van de Magistraat een ernstige berisping ontvangen zou hebben. Zijn tegenpartij publiceerde nog een Warnender und liebreich strafender Zuruf an einen fanatischen Kandidaten der Gottesgelahrtheit zur Einschränkung seiner stürmischen Beredsamkeit mit freundschaftlichen Vorschlägen zur Stillung seines fieberhaften Eifers gegen die Weltkinder (1768) en organiseerde een sledetocht, waarbij niet alleen de persoon van Jorissen, maar ook Christus belachelijk gemaakt werd.

Onder deze omstandigheden meende Jorissen, dat het 't beste was, Wesel te verlaten. Hij had reeds meer dan eens te Aalten in het Hollandsch gepreekt, dat hem uit zijn Utrechtschen tijd niet onbekend was, en besloot nu, zijn diensten aan de Gereformeerde kerk in de

[p. 584]

Nederlanden aan te bieden. Hij preekte, na op 22 Februari 1769 te d'Avezathen (Kapel- en Kerk- Avezaath) op het drietal te zijn geplaatst, aldaar nogeens op 5 Maart en werd den 15en Maart tot voorganger gekozen. Bij het peremptoir examen op 10 Mei gaf hij ‘doorslaande bewijzen van zijn vaerdigheid en bekwaamheid’ en den 18en Juni 1769 volgde zijn intrede, nadat hij door Ds. A.R. de Roy van Aalten was bevestigd. Te Avezaath bleef Jorissen werkzaam tot hij op 18 April 1779 afscheid preekte, om één week later te Hasselt intrede te doen, dat hem op 5 November 1778 beroepen had. Hier had hij in 't begin met veel moeilijkheden te strijden en slechts kort heeft hij er gearbeid, om het beroep op te volgen, dat den 9en November 1781 door den Haagschen kerkeraad op hem uitgebracht werd als predikant bij de Hoogduitsche kerk aldaar, waarbij hij zich in de gewone beurten van zijn moedertaal bedienen, maar in de vacature-beurten in 't Hollandsch preeken moest. Jorissen hield op 10 Maart 1782 te Hasselt zijn afscheidsrede en verbond zich den 20en d.a.v. aan zijn nieuwe gemeente, na drie dagen tevoren door Ds. B. Frieswijk bevestigd te zijn. ‘Met voorbeeldigen ijver en trouw is hij in de hofstad werkzaam geweest’, tot hij bij K.B. van 26 Maart 1818 (niet 1819, gelijk meestal vermeld wordt) emeritaat ontving. Hij overleed op 85jarigen leeftijd den 13en Januari 1823; de predikant van Rhynsaterwoude, A.G. van Alderwerelt, plaatste een grafdicht: Gedachten bij het graf van Jorissen in Boekz., 1823a, 317. Te Wezel was Jorissen gehuwd met Johanna S.H. Bird, die hem acht kinderen schonk, waarvan twee zoons (die beneden volgen) de Ned. Hervormde kerk als predikant gediend hebben.

Een uitvoerige teekening van Jorissen's persoonlijkheid is te vinden in het artikel, door één zijner zoons geschreven in Glasius' Godg. Ned. Hij wordt geroemd als een man met een helder hoofd, schrander oordeel, menschenkennis en vooral een edel hart. Studie en omgang met voortreffelijke menschen hadden zijn gaven ontwikkeld, een echt evangelisch geloof en een vurige liefde tot God maakten hem tegelijk moedig en ootmoedig, zachtmoedig en toch krachtig, vol Godsvertrouwen. De Bijbel was hem tot een levensboek geworden, ook bij zijn katechisatiën bediende hij zich voornamelijk daarvan; omtrent het bekende vraagboekje van Hellenbroek moet hij eens gezegd hebben: ‘Dat ellendige boek heeft wat menschen ongelukkig gemaakt!’ Als prediker heeft hij een diepen indruk op zijn toehoorders gemaakt; kort waren inleiding en tekstverklaring, spoedig stond hij midden in het onderwerp, dat hij behandelen wilde en steeds was de Christus het middelpunt; ‘een echt Apostolisch man’. Zeker onjuist is de meening van Sepp, dat Jorissen ‘aan de opstellers van het formulier des h. doops en des h. avondmaals bijna goddelijke verlichting toekende’ - integendeel: de Bijbel was voor hem alles en noch de waarde noch de verbindende kracht van een belijdenis of andere menschelijke formuleering werd door hem op den voorgrond gesteld. Zijn standpunt in dezen wordt o.a. geteekend door zijn uitlating in een brief, aan een vriend gericht: ‘Wie wohl die Krämerei mit den Definitionen immer Krüppelwerk bleibt. Wer kann von den hohen Eigenschaften Gottes eine adäquate Definition geben? Die Bibel gibt keine Definitionen, sondern malet mit lebendigen Farben’. Maar evenzeer was hij een vijand van vrome ‘bevindingen’ en scherp is zijn gezegde: ‘De gevoelige Christus is geen duit waard’. Toch had hij zijn kerk en haar belijdenis lief, maar voelde zich getrokken tot ieder, die Christus zocht en aan de uitbreiding van Zijn rijk wilde arbeiden: het Nederlandsch Zendelinggenootschap telde hem onder zijn oprichters en voor het Bijbelgenootschap toonde hij steeds groote belangstelling. Uitgebreid was de kring zijner vrienden, zoowel in Duitschland als in Nederland; de bekende Lavater raadpleegde hem meermalen over belangrijke punten, die de theologie en het practische leven

[p. 585]

raakten en zond hem zijn Bibliothek für Freunden, niet in den handel gebracht met een eigenhandige opdracht: ‘An meinen Freund Jorissen’. In Nederland behoorden Nieuwland, H. v. Alphen en P.L. van de Kasteele tot zijn beste vrienden en van de jongeren vooral de hoogleeraar Clarisse. Zijn dichterlijke aanleg en bovenal zijn muzikale gaven waren aanleiding, dat hij door de Zuid-Hollandsche synode benoemd werd tot lid van de Commissie voor de samenstelling van den bundel der ‘Evangelische Gezangen’, waarbij hij een voornaam aandeel had in de keuze der melodieën. Uit Van Alphen's nagelaten gedichten koos Jorissen een lied uit, dat, eenigszins verkort, als no. 15 in den Gezangbundel is opgenomen; bovendien werkte hij met Van den Berg, Lotze en Rutgers een bekend lied van Van Lodenstein tot gezang 21 om.

Onder de werken, die van Jorissen's hand het licht zagen, is het meest bekend geworden zijn Neue Bereimung der Psalmen, bestimmt für die reformirten Gemeinen im Grafenhaag und Amsterdam (Wesel, Grafenh. u. Amst. 1798). In 1573 had Dr. A. Lobwasser een Duitsche psalmberijming gegeven, die twee eeuwen lang in de Gereformeerde gemeenten van Duitschland in gebruik was gebleven, ofschoon zij - evenals die van Dathenus bij ons - uiterst gebrekkig was en reeds vele klachten daarover geüit waren. Jorissen voelde dit dubbel, toen hij haar vergelijken kon met de nieuwe Hollandsche berijming, in 1773 ingevoerd, hoopte eerst, dat anderen een nieuwe Duitsche bewerking ter hand zouden nemen en vooral dat Lavater een andere, reeds bestaande, zou verbeteren, maar toen hij hierin teleurgesteld werd, besloot hij zijn berijming, waaraan hij al jaren lang gewerkt had, in 't licht te zenden. Om aan den wensch van velen tegemoet te komen, die ook bij de godsdienstoefeningen Christelijke liederen wilden gebruiken, voegde hij hieraan een bundel van 46 gezangen toe, aan bekende Evangelische gezangboeken ontleend en getiteld: Sammlung von Lieder für die Festtage. Hij had de voldoening, dat zijn werk nog tweemaal herdrukt werd (3e Aufl. Amst. 1818).

Inderdaad werd deze Psalmberijming met groote ingenomenheid ontvangen, maar dat zij gemaakt was op de oude Fransche psalmmelodieën van Marot, werd door vele Duitsche gemeenten als een bezwaar aangemerkt. Men verzocht daarom Jorissen, een nieuwe omwerking te geven en alsdan ook van nieuwe melodieën gebruik te maken, waaraan hij gehoor gaf en voor dat doel 70 van die melodieën in den bundel opnam. Deze omwerking verscheen als: Die Psalmen Davids neu übersetzt und in Reime gebracht. Neue und verbesserte Auflage (Elberfeld 1806) en is in de Gereformeerde gemeenten aan den Nederrijn langen tijd in gebruik gebleven. Wel zijn sommige psalmen in den loop der jaren opnieuw berijmd en in de melodieën enkele veranderingen gebracht, terwijl in het ‘Evangelisches Gesangbuch für Rheinland und Westfalen’ maar vijftien psalmen zijn opgenomen en slechts enkele gemeenten nog het volledige psalmboek gebruiken, maar toch kan men spreken van een gezegenden invloed, die Jorissen's werk gehad heeft en die lang heeft nagewerkt.

De andere geschriften, die hij in druk gegeven heeft, zijn: Het gewigt der beloften Gods aangaande de zaligheid der heidenen (Rott. 1800). - Erinnerungen an Hier. v. Alphen ('s-Grav. 1804). - Der Christenen Goede Vrijdag, of kort overzigt van het geheele lijden en sterven van Jezus Christus (1e en 2e dr. den Haag 1820; 3e dr. Delft 1820; 4e dr. Amst. 1834). Dit werk verscheen naar aanleiding van een lijdensprediking, in het Duitsch gehouden; het werd ook door J.W. Berger uit Barmen in het Duitsch vertaald als: Der Charfreitag, oder kurze Uebersicht und Betrachtung des Leidens und Sterbens unseres Herrn J.C. (Elberf. 1821). - De Evangelische wijsheid onzer vaderen in het formulier van den H. Doop (Delft 1821; 2e dr. Amst. 1834). - De Evangelische wijsheid onzer vaderen in het formulier des H. Avond-

[p. 586]

maals (Delft 1821; 2e dr. Amst. 1834). - De onderwijzing der christelijke feesten (Amst. 1821). - Elegie op le Leu de Wilhem. - In de Boekz., 1840a, 342, heeft zijn zoon een Epigramma ad Jesuitas laten afdrukken, dat hij onder de papieren van zijn vader gevonden had en misschien van zijn hand is. Bovendien deelt Sepp mede, dat Jorissen omtrent zijn in 1795 overleden ambtgenoot P. Nieuwland een ‘getuigenis’ gegeven heeft, die gedrukt is; misschien is dit opgenomen in de Hoogduitsche Bibliotheek van Mittau, waarheen Boekz., 1795b, 503, voor levensbijzonderheden omtrent Nieuwland verwijst. Eindelijk had Jorissen met drie andere predikanten het toezicht op de uitgave der Kleine Stukjes, sinds 1801 door het Ned. Zendelinggenootschap gepubliceerd.

Over Jorissen verscheen na zijn dood een geschrift van J.A. Momm, getiteld: M. Jorissen in den gelukkigen avond zijns levens, benevens eenigen zijner nagelaten schriften (Delft 1825). De Boekz. (1825a, 16-22), die van het eerste stuk, in 1823 verschenen, een uittreksel geeft, noemt het ‘een zonderling geschrift’, dat men een hulde kan noemen aan Jorissen. De schrijver heeft hem ‘eene bijna onbegrensde hoogachting toegedragen’, maar de wijze van voorstelling ‘is van het overdrevene geenszins vrij te pleiten’. Jorissen's zoon noemt het in het artikel, door hem in Glasius' Godg. Ned. geplaatst, ‘een verminkt opstel van hetgeen de waardige man sprak, waarbij men een geschrift van een zijner kinderen misbruikt heeft. Het ware dat erin is, bevestigt, dat hij als een echt christen leefde en stierf’. Blijkbaar moet het dus als historische bron met groote voorzichtigheid gebruikt worden.

Er bestaan van Jorissen verschillende afbeeldingen: één uit 1796, borstbeeld rechts, in ambtskleeding, zw. kunst, naar en door C.H. Hodges; met tweeregelig vers van hemzelf luidende:

Dies Bild soll ich und ich Bild Gottes seyn,
Ach, Aehnlichkeit bleibt ohne Leben klein.

Verder een borstbeeld links, met lang haar; silhouet door S.W. Evans. Eindelijk een op middelbaren leeftijd, borstbeeld van voren en links, in ambtsgewaad.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., II, 186. - A. Lauffs, M. Jorissen, ein Lebensbild, in: Reformirtes Jahrbuch, 1927, S. 83-96. - Dez., M. Jorissen, in: Ref. Kirchen-Zeitung, 73e Jahrg., no. 2. - M. Jorissen und seine ‘Neu’ - Bereimung der Psalmen in Ref. Kirchen-Zeitung, 73e Jahrg., no. 1. - Bronsveld, De Evang. Gezangen, 30-33, 156, 157. - Sepp, Stinstra, II, 24. - Id., Pragm. Gesch. Theol., 15, 128. - Bouman, Godgel., 111, 112, 117, 348, 349. - Posthumus Meyjes, Kerkel. 's-Gravenh., 122. - Pont, N. Bijdr. Luth., VII, 158. - IJpey en Dermout, Gesch. N.H.K., IV, 320. - Arch. K.G., VI, 19, 39. - Cat. Burgersd. en Nierm., 303, 781. - Muller, Cat. v. Portr., no. 2794. - V. Someren, Cat. v. Portr., no. 2822.