Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[Jelle Eeltjes Jellesma]

JELLESMA (Jelle Eeltjes), zoon van Eeltje Jellesma, onderwijzer te Hitzum bij Franeker, werd aldaar in Mei 1816 geboren. Reeds op driejarigen leeftijd verloor hij zijn moeder en negen jaar later zijn vader, die inmiddels hertrouwd was. De stille, schuchtere, maar vriendelijke jongen kwam thans bij een oom te Dongjum, waar hij het boerenbedrijf moest leeren, doch maar al te gaarne las, wat onder zijn bereik kwam en toen hij bij familie in Leeuwarden kennis maakte met de Maandberichten van het Ned. Zendelinggenootschap, vatte hij voor 't eerst het voornemen op, om zendeling te worden. Hij voelde wel, dat hij dan meer onder de menschen moest komen en zijn schuchterheid overwinnen, waarom hij zich te Harlingen vestigde en marskramer werd. Daar ter stede hadden de Hervormde en Doopsgezinde predikanten groote belangstelling voor de zending en toen hij eens een zen-

[p. 537]

dingspreek hoorde, waarin de voorganger vroeg, of er dan geen jonge mannen waren, die zich geroepen voelden, als Evangelieboden naar Indië te gaan, meende Jellesma, dat dit een stem was, die hem tot dat werk riep en besloot hij, zijn voornemen aan Ds. Jentink (zie beneden) mede te deelen. Deze en de Doopsgezinde predikant Cool besloten, hem te helpen en voor de zendingsschool te Rotterdam op te leiden, terwijl hij zelf bij zijn stiefmoeder als boerenknecht ging werken, om zijn levensonderhoud te verdienen. Doch toen hij in Mei 1839 het examen voor zendeling-kweekeling wilde doen, was hij zóó verlegen, dat hij haast geen voldoend antwoord geven kon en afgewezen werd. Toch gaf hij den moed niet op, bereidde zich nog twee jaar voor, waarbij hij zich vooral onder leiding van Ds. Adama von Dongjum in het Maleisch en Arabisch oefende en had de voldoening, dat hij in Februari 1841 zonder examen in het Zendingshuis geplaatst werd, waar hij vooral de leiding van Hiebink (zie boven, i.v.) genoot. In dien tijd schreef hij anonym een boekje, dat hij eigenhandig in een 600 tal exemplaren drukte en dat tot titel had: Medelijden met ongelukkigen. In Juli 1843 slaagde hij voor het examen als zendeling en vertrok op 10 Augustus d.a.v. naar Indië, waar hij in November aankwam.

Na een half jaar te Ambon op de kweekschool voor onderwijzers vertoefd te hebben, werd hij werkzaam gesteld onder de Alfoeren op Ceram en na hier twee jaren niet zonder vrucht gearbeid te hebben, wees het Hoofdbestuur van het Zendelinggenootschap hem aan, om Ds. L.J. van Rhijn als secretaris op diens inspectie-reis te vergezellen. Gedurende de anderhalf jaar, die deze reis duurde, had hij gelegenheid, met allerlei toestanden in den Archipel bekend te worden, terwijl de omgang met allerlei menschen niet weinig tot zijn vorming bijdroeg. Daarna werd hij voor den dienst op Java bestemd en vestigde zich in September 1848 op zijn standplaats Soerabaja, waar hem echter alleen het stadsgebied als terrein zijner werkzaamheid werd toegestaan; wilde hij zich daarbuiten begeven, dan moest hij steeds den resident het vereischte verlof vragen. Hier wijdde hij zich ook aan de vorming van inlandsche onderwijzers, maar, hoewel hij met vele moeilijkheden te kampen had, wist hij het toch zóó ver te brengen, dat hij in Augustus 1851 verlof ontving, zich te Modjo Warno te vestigen, waar reeds een kleine gemeente bestond en hij, te midden der inlanders, met beter gevolg dan te Soerabaja, zijn zendingstaak zou kunnen vervullen. Met grooten ijver is hij hier werkzaam geweest en heeft zijn gemeente tijdelijk tot bloei gebracht, maar in 1857 ziekelijk geworden, kon hij een aanval van dyssenterie niet weerstaan en overleed in de kracht van zijn leven op 16 April 1858, oud 41 jaar. Hij is te Modjo Warno bij zijn drie jonggestorven kinderen begraven. Den 27en April 1848 was hij gehuwd met Susanna Bär, dochter van den zendeling Jacob Bär.

Algemeen wordt Jellesma's karakter geprezen. Ook Harthoorn, die zijn werk aan een scherpe critiek heeft onderworpen, noemt hem ‘een uitstekend man.... een echte Fries, een onwrikbaar karakter, onverzettelijk en bedachtzaam, volhardend en zachtzinnig, eenvoudig en beminnelijk, vurig van geest, kloek van verstand, vol van liefde en geestdrift voor de zending’. Ds. Van Rhijn prijst in Jellesma dezelfde eigenschappen en voegt erbij: ‘grondig, oorspronkelijk, langzaam, maar diep van denkkracht en diep van gemoed, met groote taalkennis.... onder het nederigst uiterlijk vol van het hoog gevoel zijner Apostolische roeping en vol van energie, die het geloof alleen den sterveling geven kan’.

Over de werkwijze, door hem gevolgd, loopen de meeningen echter zeer uiteen. De gemeente te Modjo Warno en omstreken is niet geworden, wat men ervan verwachtte en critiek op Jellesma's werk is niet achterwege gebleven. Als Kruyf voor een deel de oorzaak zoekt in het feit, dat de gemeenten, door Jellesma gesticht, te ver uiteen lagen, zoodat het

[p. 538]

noodig verband ontbrak, kan hierin veel waarheid gelegen zijn, maar niet rechtvaardig schijnt zijn afkeurend oordeel, op deze wijze geformuleerd: ‘Had hij, die bij zijn komst op Java de taal nog leeren moest, wat de wijze van werken betreft, niet iets van een leerling in het teekenen, bij wien potlood en gomelastiek elkaar beurtelings afwisselen?’ Hier wordt teveel vergeten, dat men in dien tijd nog weinig ondervinding had en het dus aan Jellesma niet verweten kan worden, als een methode, door hem met goede bedoeling toegepast, onjuist bleek te zijn; zóó miste bij zijn onderwijs het vraagboekje, door hem opgesteld en gebruikt, de noodige eenvoudigheid en beknoptheid. Meer bedenkelijk was zijn methode, om door aardsche voordeelen inlanders te lokken, tot de Christelijke gemeente toe te treden. Reeds op Ceram beloofde hij den Alfoeren, hun alles te leeren wat op het gebied van landbouw of voor dagelijksch gebruik van nut kon zijn, indien zij Christen werden en op Java stelden vrienden van de evangelisatie en de zendeling zelf het Christelijk dessa-hoofd in staat, nieuwe Christenen aan voorschotten en gereedschap te helpen; zelfs beloofde de assistent-resident aan de inwoners van Modjo Warno voor 12 jaar vrijheid van heerediensten. Toch, al was dit middel af te keuren, de bedoeling van Jellesma is zuiver geweest: hij meende, dat, wanneer de inlanders maar eenmaal in een Christelijke gemeente waren opgenomen, zij door het Evangelie telkens te hooren verkondigen, ook goede Christenen zouden worden, omdat - zooals Harthoorn het uitdrukt - hij overtuigd was, dat de Christus als Zaligmaker hen zou aantrekken en bezielen. Vandaar ook, dat Jellesma volgens veler meening wel wat al te spoedig hen, die dit wenschten, in de gemeente opnam. Achteraf is zijn inzicht onjuist gebleken en deze methode als geheel verkeerd verworpen, maar zeker is het bij Jellesma geen ijdelheid geweest, die velen, al was 't ook maar in naam, als Christen wilde aannemen, of gebrek aan ernst, die de toetreding tot de gemeente maar al te gemakkelijk wilde maken.

In een ander opzicht heeft Jellesma zich door zijn echt Christelijk en tegelijk ruim standpunt verdienstelijk gemaakt. Er waren zendelingen, die, om de Javanen te trekken, hun Christendom met hindoeïsme vermengden, het zelfs als een toovergodsdienst voorstelden om de zaligheid te verkrijgen, waarbij de Geloofsbelijdenis en het Onze Vader als een soort toover-formules dienst deden. Dit standpunt heeft Jellesma steeds beslist afgekeurd en alleen het Bijbelsch Christendom gepredikt. Maar ook zij, die den Javaan tot een halven Hollander wilden maken, vonden bij hem afkeuring; de bekeerling mocht Javaan blijven in kleeding, doen en laten. Bovendien heeft hij begrepen, dat het Christendom 't best door inlandsche helpers kon gebracht worden en zich daarom steeds beijverd, scholen op te richten en in stand te houden, waar Javanen tot hulp bij den Evangelie-arbeid werden opgeleid. De eernaam ‘de Apostel van Java’ zooals Jellesma meermalen genoemd wordt, is hem dan ook niet zonder grond toegekend.

In 1855 heeft Jellesma een Bijbelsche Geschiedenis en eenige Gezangen laten drukken (Rott. 1855) en misschien is ook een Verklaring van de eerste tien kapittelen van het Evangelie van Lucas van zijn hand.

Litteratuur: R. (Mej. Rutgers), Levensbericht van J.E. Jellesma, apostel van Java (Leeuw. 1872; 2e dr. Rott. 1874). - Artikel van Kamerling over Jellesma (1927). - Kruyf, Gesch. v.h. Ned. Zend. Gen., Reg. - Craandijk, Het Ned. Zend. Gen. in zijn willen en werken, 163-171. - Voorhoeve, De Evang. Zending op Oost-Java, 4, 12.-Brumund, Berigten omtr. de Evang. van Java, blz. XXXI, 8 vv. - Harthoorn, De Evang. Zending en Oost-Java, 174-184. - Id., Oude grieven en nieuwe bewijzen. - Neurdenburg, Geschiedenis tegenover kritiek, 227, 233. - Knuttel, Bibl. v. Kerkg., 196. - Hedend. Zending in onze Oost, 8, 24, 25,

[p. 539]

95, 166. - Busken Huet, Litt. Fant., 3e Reeks, VII, 76 vv. - P. Jansz, Java's Zendingsveld. - Maandber. N.Z.G., 1858, no. 9. - Mededeelingen Ned. Zend. Gen., II, 137-169; VIII, 109-165; LXXI, 33-36.