Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[Hendrik de Jager]

JAGER (Hendrik de) werd den 5en November 1834 te Rotterdam geboren als zoon van den bekenden taalkundige Dr. A. de Jager en Petronella Pelkman. Na het gymnasium in zijn geboortestad doorloopen te hebben, liet hij zich op 8 Juli 1853 te Utrecht als theologisch student inschrijven en werd op 7 October 1858 door het Provinciaal kerkbestuur van Overijsel tot de Evangeliebediening toegelaten. Reeds den 1en December volgde een beroep naar Eemnes-Buiten, waar hij op 6 Maart 1859 door Dr. G. van Gorkom, predikant te Eemnes-Binnen, werd bevestigd. Gaandeweg meer beslist een aanhanger der vrijzinnig-godsdienstige beginselen geworden, beriep den Briel hem in 1862 als opvolger van Ds. H.Ph. de Kanter, zoodat hij daar terecht ‘de baanbreker van het modernisme’ (Veltenaar) kan genoemd worden. Met zijn andersdenkende ambtgenooten, die zich weleens tegenover hem moesten stellen, is het echter door zijn ‘innemende persoonlijkheid’ (Van Slee) nooit tot conflicten gekomen, maar ook door zijn invloed en door artikelen in de populair-godsdienstige tijdschriften De Opwekker en Geloof en Leven werd de vrijzinnige richting langzamerhand in den Briel de heerschende. Als prediker was hij helder en degelijk, soms pakkend, zijn stijl goed verzorgd en zonder opsmuk. Slechts één leerrede van zijn hand over Hand. 19:2a, getiteld: Hebt gij den Heiligen Geest ontvangen? heeft het licht gezien (in: Leerredenen, uitg. G.W. v.d. Wiel, 1868, no. 11).

Op maatschappelijk gebied heeft De Jager ook verschillende functies bekleed, waarbij vooral het Asyl voor Oude Zeelieden tot zijn dood toe zijn belangstelling had: eerst als bestuurder, later als secretaris, eindelijk als voorzitter, heeft hij zijn krachten eraan gewijd. Het lidmaatschap van de Commissie tot wering der pokziekte gaf hem aanleiding tot het schrijven van Een woord voor geloovigen, die bezwaar hebben tegen de vaccinatie.

Bovenal heeft hij zich voor de kennis der historie van zijn woonplaats verdienstelijk

[p. 487]

gemaakt. Aanleiding daartoe was de 300e gedenkdag der inneming van den Briel, die in. 1872 op schitterende wijze zou gevierd worden. De Jager ontving de opdracht, in het archief onderzoek te doen naar de viering in 1772, waarvan hij zich met groote nauwkeurigheid kweet. Ook moest hij zich geheel in het verleden inwerken, om op 11 September 1873 in tegenwoordigheid van den Koning en diens zoons, een toespraak te houden bij de onthulling van het allegorisch monument, opgericht als blijvend gedenkteeken aan dit Bevrijdingsfeest. De wrijving tusschen Protestant en Katholiek, bij de herdenking vrij sterk op den voorgrond getreden, maakte deze taak niet gemakkelijk, maar in zijn Toespraak bij de onthulling van het Allegorisch Monument te Brielle (Rott. 1873) heeft De Jager zich uitnemend van deze opdracht gekweten: ‘Een kloeke vaderlandsche geest, die de verworven vrijheid en onafhankelijkheid hoogelijk waardeert, was daarin op iedere bladzijde aan het woord, maar ook het gevoel van teleurstelling, dat de Brielsche feestviering niet geheel vrij was gebleven van de wanklanken van den kerkelijken en politieken partijstrijd, werd er niet in verloochend’ (Van Slee). Bij deze gelegenheid werd hij tot ridder in de orde van de Eikenkroon benoemd.

Het archiefonderzoek had bij hem het verlangen opgewekt, om de geschiedenis van den Briel uit de oorspronkelijke bescheiden nader te leeren kennen. Hij liet zich tot gemeente-archivaris, buiten bezwaar der gemeentekas, benoemen en onderwierp achtereenvolgens alles wat het archief bevatte, aan een nauwkeurig onderzoek, waarvan hij de eerste uitkomsten publiceerde onder den titel: Het Brielsche Archief. Geschied- en letterkundige naoogst, 1e stuk (Utr. 1876). Hoezeer dit werk ook door deskundigen geprezen werd, het debiet dekte de kosten niet en eerst zeven jaar later deed De Jager een vervolg verschijnen, getiteld: De Brielsche archieven. Geschiedkundige mededeelingen, 2 st. (Brielle 1883). Ook deze uitgave vond te weinig aftrek, zoodat hij de overige uitkomsten van zijn archiefstudiën voorloopig in talrijke tijdschrift-artikelen ter algemeene kennis bracht. Eerst na zijn emeritaat verschenen achtereenvolgens: De Middeleeuwsche keuren der stad Brielle ('s-Grav. 1901), Pensionarissen van Brielle (Rijsw. 1901), Secretarissen van Brielle (Rijsw. 1901), Kommandeurs van Brielle (Rijsw. 1901), De predikanten der Nederduitsch Hervormde gemeente te Brielle (Rijsw. 1902) en De Brielsche vroedschap in de jaren 1618-1794. Naamlijst der leden met aanteekeningen, aan de Brielsche archieven ontleend (Rijsw. 1903).

Al deze arbeid, gevoegd bij zijn gewone ambtsbezigheden, greep zijn zenuwgestel meer en meer aan, zoodat hij het wenschelijk oordeelde, met ingang van 1 April 1892 emeritaat te nemen, en op 20 Maart zijn afscheidsrede hield. Hij bleef nog twee jaren te Brielle wonen, om de laatste hand aan zijn archiefstudiën te leggen en verhuisde in 1894 naar 's-Gravenhage, waar hij de evengenoemde geschriften voor den druk gereed maakte en aldus zijn levensarbeid voltooide. Den 7en Juni 1903 overleed hij plotseling aan een hartverlamming te Hilversum, waar hij enkele dagen voor ontspanning vertoefde, en werd op 11 Juni te 's-Gravenhage begraven. Zijn levensbeschrijver roemt hem als ‘een voortreffelijk mensch, trouwhartig vriend en degelijk geschiedschrijver’. De Jager was op 12 Mei 1880 gehuwd met Clara Maria Lely, welk huwelijk kinderloos bleef.

Behalve het reeds boven vermelde, gaf De Jager nog afzonderlijk uit: Toespraak ter verwelkoming van de leden der Utrechtsche Commissie voor 't Asyl en de afgevaardigden der sub-commissiën (Brielle 1872) en Het geslacht Tromp ('s-Grav. 1883). Bovendien vertaalde hij onder het pseudoniem ‘Venator’: R. Werner, De Bijbel en zijn beteekenis in de

[p. 488]

XIXe eeuw (Utr. 1873). Maar buitengewoon talrijk zijn de artikelen, in periodieken opgenomen en getuigend van zijn werkkracht, nauwgezetheid en critischen blik; zij verschenen in de Kroniek en de Bijdragen en Mededeelingen van het Hist. Genootschap te Utrecht, Bijdr. en Meded. der Vereeniging ‘Gelre’, Bijdr. voor Vad. Geschiedenis en Oudheidkunde, Archief v. Ned. Kerkgesch. en Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Bijdr. v. Rechtsgel., Oud-Holland, Arch. v. Ned. Kunstgeschiedenis, Stemmen v. Waarh. en Vrede, Dietsche Warande, Alg. Ned. Familieblad, Eigen Haard (1882 en 1883), Bulletin pour l'histoire des Eglises Wallonnes en vooral De Navorscher. Een nagenoeg volledige lijst van die artikelen is opgenomen achter De Jager's Levensbericht voor de Maatsch. der Ned. Lett., opgesteld door Van Slee, waaraan nog kan toegevoegd worden: Attestatie voor de predikanten van de Augsburgsche Confessie te Antwerpen, afgegeven door Prins Willem I, medegedeeld door H. de Jager, in Studiën en Bijdragen op 't Gebied der Historische Theologie, III, 550, 551. Vele artikelen zijn van belang voor de Nederlandsche kerkgeschiedenis, maar daaronder verdienen zeker afzonderlijke vermelding: Verweerschrift van den contra-remonstrantschen predikant Willem Crijnsze, door de Brielsche regeering afgezet en verbannen (Bijdr. en Meded. v.h. Hist. Gen., XVII); De Remonstranten en Contra-Remonstranten in het land van Voorne, in 't bijzonder te Brielle, in de jaren 1612-1619 (Arch. v. Ned. Kerkgesch., III, 337-399; IV, 196-220); De vervanging van Libertus Fraxinus door Cornelis Pietersze Burchvliet (ald., VII, 1-57); Aanteekeningen op Prof. Moll's ‘Angelus Merula’ (ald., VI, 1-44) en L'Eglise wallonne de la Brielle (Bull. pour l'hist. des Egl. wall., I, II).

Bij een verzameling van Bilderdijks werken, afkomstig van zijn vader Dr. A. de Jager, vond hij ook onuitgegeven brieven en gedichten van Bilderdijk, alsmede aanteekeningen en mededeelingen van anderen omtrent den dichter. Onder den titel Bilderdijkiana heeft De Jager hieruit een reeks mededeelingen gedaan, opgenomen in De Navorscher, Stemmen v. Waarh. en Vrede en De Dietsche Warande. Ook heeft hij eenige werken van zijn vader, die deze na zijn dood (1877) onvoltooid of onuitgegeven naliet, voor den druk gereed gemaakt, namelijk: Woordenboek der frequentatieven, 2 dln. (Gouda 1875-1878) met een aanhangsel: Schijnbare frequentatieven (Gouda 1878); Laatste taaloefeningen (Brielle 1878) en Asselijn's werken, 1e dl. (Gron. 1878).

Sinds 1876 was De Jager lid van de Maatschappij der Ned. Letterkunde, sinds 1878 ook van het Historisch Genootschap te Utrecht, terwijl het Utrechtsch Genootschap v. Kunsten en Wetenschappen in 1894 en de Nederlandsche Leeuw in 1895 hem onder hun leden opnamen.

Litteratuur: Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., IV, 807. - Frederiks en V.d. Branden, Biogr. Wdb., 389, 390. - Letterk. Lb., 1904, 149-181. - Sepp, Bibl. Kerkgesch., Reg. - Veltenaar, Kerkel. leven der Geref. in den Briel, Reg. - Alb. Stud. Rh.-Traj., 393.