Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[p. 194]

[Jan Hendrik Holwerda]

HOLWERDA (Jan Hendrik), geboren den 16^en September 1805 te 's-Gravenhage, doorliep dáár de Latijnsche school, waar hij het onderwijs van Bosscha en den rector Kappeyne v.d. Coppello genoot, en liet zich op 30 Augustus 1823 te Leiden als student in de theologie en de letteren inschrijven. Als candidaat in de letteren ontving hij den 8^en Februari 1827 een bekroning op het antwoord, door hem ingezonden op de prijsvraag: ‘Quaenam fuit veterum Scepticorum sententia de veri iudicio? etc.’, welke verhandeling reeds van zooveel nauwgezette bronnenstudie getuigde, dat de Haagsche rector hem een plaats als praeceptor aan zijn school aanbood. Holwerda voelde zich echter meer tot de theologie aangetrokken en volgde met voorliefde de lessen van Hamaker over Oostersche talen en critiek van het O.T. Toch promoveerde hij tot doctor in de theologie op een N.-Testamentisch onderwerp, nl. een Dissertatio de colloquio Jesu cum Nicodemo (Hag. Com. 1830), werd in October 1830 tot proponent bevorderd en ontving den 14^en December d.a.v. een beroep naar 't Woud. Van 10 April 1831 tot 2 Augustus 1835 was hij hier werkzaam en vertrok toen naar Assen, waar hij tot 20 Augustus 1837 stond, om daarna een beroep naar Gorinchem te volgen, dat in Mei 1837 op hem was uitgebracht. Aan deze gemeente verbond hij zich den 3^en September van dat jaar en bleef haar verder dienen, tot hij met ingang van 1 April 1872 emeritaat ontving en afscheid preekte met een leerrede, getiteld: Herinneringen van een predikant na een en veertigjarigen dienst, tevens afscheidswoord (Gor. 1872), die ‘eigenlijk geen leerrede is en beter in een tijdschrift dan op den kansel tehuis behoort’.

In 1866 was hij ook tot rector van de Latijnsche school aangesteld en bekleedde die functie nog na zijn emeritaat, totdat de school in 1879 werd opgeheven. Zijn veelvuldige werkzaamheden en een kwaal, die zijn krachten ondermijnde, hebben hem, vooral sinds 1870, het leven moeilijk gemaakt. Toen hij ambteloos was geworden, vestigde hij zich eerst te Voorschoten, daarna te Oegstgeest, waar hij op 15 April 1886 is overleden. Hij was lid van de Maatsch. der Ned. Letterkunde, van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap en van de Koninklijke Academie van Wetenschappen.

Holwerda was als philoloog niet alleen met de klassieke schrijvers vertrouwd, maar bestudeerde ook latere schrijvers, wier taal hem bij de verklaring van het Nieuwe Testament van dienst kon zijn, inzonderheid Flavius Josephus en Philo Judaeus. Hij vatte het plan op, van Josephus' Joodsche Geschiedenis een nieuwe uitgave te bezorgen en gaf als voorbereiding daartoe reeds: Emendationum Flavianarum specimen (Gor. 1847), waarin hij poogde aan te toonen, dat Josephus groote stukken van andere schrijvers in zijn werk heeft ingelascht. De Leidsche hoogeschool benoemde hem daarna honoris causa tot doctor in de letteren, maar tot een nieuwe uitgave van Josephus is het niet gekomen, daar de boekhandelaar, die zich ermee belast had, zóó weinig inteekenaars op het werk verkreeg, dat hij vreesde, de onkosten niet goed te zullen maken. De vruchten zijner studie in deze richting legde Holwerda later nog neder in: Observationes criticae in Flavii Josephi Antiquitatum Judaicarum librum XVIII (Mnemosyne, 1853, 111 vv.) en in Allerlei uit Josephus (Versl. en Meded. Kon. Ac. v. Wet., Afd. Lett., 2^e Reeks, II), terwijl onder zijn nagelaten papieren zich een Lexicon Flavianum bevond, dat echter alleen voor eigen gebruik was bestemd. Van zijn studiën over Philo Judaeus heeft Holwerda enkele resultaten neergelegd in: Annotatio critica in Philonem Judaeum (Versl. a.b., 2^e Reeks, III) en Annotatio critica in Philonis Judaei librum de posteritate Caini (Versl. a.b., 3^e Reeks, I).

[p. 195]

Vooral echter heeft hij zich bekend gemaakt op het gebied der exegese van het N.T. De hoogleeraar Van Hengel had in 1852 een Proeve van grondslagen voor eene nieuwe Nederduitsche Bijbelvertaling uitgegeven (zie boven, III, 686) en in Betrekking van het gevoel tot het uitleggen van den Bijbel ('s-Hert. 1852) betoogd, wat men daaronder te verstaan had. Holwerda meende echter, dat de arbeid der exegeten van die dagen geen waarborg voor deugdelijkheid opleverde en dat duistere plaatsen onder hun behandeling even duister bleven als tevoren, omdat zij deden, of alles duidelijk, althans verklaarbaar was. ‘Het zou weleens kunnen gebeuren, dat men [den uitlegger] toeriep: “Maak toch, dat wij de schrijvers, die gij behandelt, eindelijk eens begrijpen”’, zoo luidt het in zijn geschrift: De betrekking van het verstand tot het uitleggen van den Bijbel enz. (Gor. 1853). Hierin en in de spoedig daarop gevolgde Uitlegkundige aanteekeningen op eenige plaatsen uit het N.T. (Gron. 1853) en Bijdragen tot de uitlegging van het N.T. (Leid. 1854), behandelde hij vele moeilijke plaatsen en grammaticale vragen, die daarbij ter sprake kwamen. Ook plaatste hij in de Jaarb. v. Wetensch. Theol., dl. XII, 1^e stuk: Nog eenige opmerkingen betreffende Matth. 3:15, 27:28, Marc. 15:36, Luc. 13:28, Joh. 19:29 en volgde bij de behandeling dezer onderwerpen een eigen weg: hij wees erop, dat verschillende plaatsen in het N.T. in den loop der eeuwen veel geleden hadden, waarbij hij zich o.a. op het getuigenis van Origenes beriep en ook aan den codex Vaticanus groote waarde toekende, maar ging slechts met de grootste omzichtigheid tot het stellen van een conjectuur over. Zijn slotsom is dan ook, dat het aantal bedorven plaatsen in het N.T., die door emendatie of conjectuur kunnen hersteld worden, niet groot is, waaruit echter niet mag worden afgeleid, ‘dat al het overige gezond moet zijn’. De hoogleeraren Bake en Geel toonden zich met Holwerda's werk zéér ingenomen, maar in de vak-tijdschriften was het oordeel meest ongunstig, waarbij vooral een recensie in de Godg. Bijdr. de kroon spande. Holwerda gaf dan ook in Boekz. 1855b, 524 een Antikritiek. Bedenkingen van den schrijver van het werkje: Bijdragen enz. tegen de recensie ... in Godg. Bijdr., 1855, IX, 671-685.

In dienzelfden tijd voerde Holwerda een pennestrijd met den oud-hoogleeraar Hofman Peerlkamp, die beiderzijds van groote waardeering getuigde. Deze had anonym geschreven: Opmerkingen betreffende de Staten-overzetting van de Evangeliën en de Handel. der Apostelen (Amst. 1855), waarvan Holwerda in de Alg. Konst- en Letterbode van 1855 (n^o 44) een Aankondiging gaf. Een antwoord van Peerlkamp gaf Holwerda Een woord aan den schrijver van het werkje: Opmerkingen enz. (Bijblad v.d. Referent, 1856) in de pen, wederom door dien schrijver bestreden en daarna gevolgd door Holwerda's Open brief aan den schrijver van het werkje: Opmerkingen enz., in hetzelfde Bijblad (1856). Enkele jaren later gaf hij in de Nieuwe Jaarb. v. Wetensch. Theol. (I, 55 vv.) een Proeve eener verklaring van Rom. 9:5, door Hoekstra gecritiseerd in: Holwerda's verklaring van Rom. 9:5 nader onderzocht (1859), waarop Holwerda Nog een woord over Rom. 9:5 (Nieuwe Jaarb. v. Wet. Th., II, 358 vv.) deed volgen. Classicus in merg en been, schreef hij op later leeftijd nog een Annotatio critica in Xenophontis Hellenica (Amst. 1866).

Holwerda was dikwijls scherp van pen en vooral niet zacht in zijn oordeel, als hij bemerkte, dat hetgeen hij een dwaling achtte, grooten opgang maakte. Liefde tot de waarheid heeft hem dan ook altijd gekenmerkt, zelfs zóózeer, dat, indien hij bemerkte daardoor al te scherp geoordeeld te hebben, hij dit niet alleen in vertrou-

[p. 196]

welijke brieven, maar zelfs in 't openbaar erkende. Zeer bevriend was hij met den Doopsgezinden predikant Vissering en toen deze een vertaling van het N.T. bewerkte, is Holwerda hem zooveel mogelijk daarbij behulpzaam geweest, al verwachtte hij zelf weinig heil van zulk een vertaling; in zijn voorrede heeft Vissering die hulp dankbaar erkend. De weinige waardeering, die Holwerda over 't algemeen van vakgenooten ondervond, heeft hem niet onverschillig gelaten, soms zelfs diep gegriefd.

Wat zijn theologisch standpunt betreft, hebben F.C. Baur en Strauss grooten invloed op hem geoefend, maar geen enkele der bestaande richtingen kon hem bevredigen. Het meest voelde hij zich aangetrokken tot hetgeen Strauss het blijvende in het Christendom had genoemd, maar toch had hij meer van zijn vroegere denkbeelden behouden dan hij zichzelf wilde bekennen.

Uit zijn huwelijk, in 1838 met Mej. T.C. Bertling gesloten, had hij zeven kinderen, waarvan vier hem overleefden.

Behalve de reeds vermelde geschriften gaf Holwerda nog in druk: Iets over de plaats van Ignatius in Ep. ad Philad. 8 (Jaarb. v. Wet. Th., 1856, 131 vv.). - De gedachte aan het oordeel des Heeren het wapen en de staf van den getrouwen evangeliedienaar. Kerkelijke rede over 1 Cor. 4:4b, ter bevestiging van een ambtgenoot (Gor. 1860). - Tischendorfs editio septima Novi Testamenti (Nieuwe Jaarb. v. Wet. Th., V, 447 vv.). - Levensberigt van C.G. Boonzajer (Letterk. Lb., 1863). - Bijdragen tot de geschiedenis van den canon des N.T., (Godg. Bijdr., 1868). Dit is een geschrift ‘van die soort, waarmede de letterkunde te zelden verblijd wordt’ (Sepp), gegeven naar aanleiding en goeddeels ter bestrijding van Tjeenk Willink's gevoelen, in zijn dissertatie over Justinus Martyr in zijn verhouding tot Paulus (1867) neergelegd. - Moderne orthodoxie en vergelijkende godenleer (Levensbode, 1873, dl. VI, blz. 14 vv.).

Litteratuur: Letterk. Lb., 1887, 94 vv. -Jaarb. Kon. Acad. v. W., 1886, 71 vv. - Sepp, Bibl. Kerkgesch., 56, 60. - Id., Pragm. Gesch. Th., 233, 234, 249, 254. - Bouman, Godgel., 387-389. - Arch. K.G., XIII, 218. - Alb. Stud. L.B.,1261.