Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Johannes Gysius]

GYSIUS (Johannes) werd te Ostende geboren als zoon van Jan Ghijs, predikant aldaar, en van Francyntje Hackis of Haclis, die, nadat haar echtgenoot in 1584 overleden was, hertrouwde met Karel van den Broeck, predikant te Renesse. Dat Gysius, toen hij den 7^en Mei 1603 te Leiden als student werd ingeschreven, 17 jaar oud was, gelijk het Alb. Stud. L.B. meldt, berust dus waarschijnlijk op een vergissing. Den 9^en Maart 1610 onder de classis Dordrecht peremptoir geëxamineerd, aanvaardde hij 4 April d.a.v. de Evangeliebediening te Streefkerk, waar hij werkzaam bleef tot zijn overlijden in 1652. Den 4^en September 1631 was hij in plaats van Bucerus, tot bewerker van de Staten-vertaling des Bijbels aangesteld. Ook heeft hij vele synodale archivalia verzameld en gecopiëerd; zoo vervaardigde hij in 1639 te Dordrecht een afschrift van de artikelen der samenkomst te Wezel op 3 November 1568, dat door L.J.F. Jansen in Arch. K.G., dl. V, blz. 426 vv. werd afgedrukt en in 1871 overgenomen in de verzameling van A.L. Richter: Die Evangelischen Kirchenordnungen des sechszehnten Jahrhunderts (dl. II, blz. 310 vv.). Dit afschrift was echter zeer onnauwkeurig.

Anonym gaf Gysius een geschiedkundig werk onder den titel: Oorsprong en voortgang der Nederlandscher beroerten ende Ellendicheden, waarin vertoont worden de voornaamste Tijrannijen, moorderijen, ende andere onmenschelijke wreetheden, die onder het ghebiedt van Philips de II Coninck van Spaengien door zijne Stadhouders in 't werck ghestelt zijn, gheduyrende dese Nederlantsche Troublen ende Oorlogen. Hier zijn mede bygevoecht, de voornaamste Placcaten, Brieven ende Remonstrantien van beide zijden; mitsgaders de afbeeldingen der Princen, die aen d'een zijde getijranniseert hebben, ende aen d'ander zijde Tijranniger wijze omghebracht zijn (z.p., 1616). Hiervan verscheen na enkele jaren een woordelijke vertaling in 't Latijn, getiteld: Origo et historia Belgicorum tumultuum, immanissimaeque crudelitatis per Cliviam et Westphaliam patratae fidelissime conscripta et tabellis aeneis repraesentata. Accedit historia tragica de furoribus Gallicis, Auctore Ernesto Eremundo Frisio (Lugd. Bat. 1619; 2^e dr. Amst. 1641). Dit bijvoegsel was vroeger al in 't licht gegeven als: De furoribus Gallicis, horrenda et indigna Admirallii Castillioni nobilium atque illustrium virorum caede, scelerata ac inaudita piorum strage, passim edita per complures Galliae civitates, sine ullo discrimine generis, sexus, aetatis et conditionis hominum, vera et simplex narratio Ernesto Veramundo Frisio auctore (Edemb. 1573). Het hoofdwerk, van Gysius' hand, kwam dus wederom uit zonder naam van den schrijver. In 1626 verscheen een tweede, vermeerderde uitgave van Gysius' Hollandsch werk als: Oorspronck ende voortgang der Nederlandscher beroerten, midsgaders de voornaemste Tijrannijen, moorderijen ende andere onmenschelycke wreedheden enz. (Delft 1626), waarbij de naam van den schrijver, die naar aanleiding van zijn Latijnsch werk, door Saxe ‘classicus rerum autor’ genoemd wordt, op den titel vermeld staat. Waarom Gysius tevoren zijn naam niet vermeld had, wordt verklaard uit de onderstelling, dat het boek zou geschreven zijn met het kennelijk oogmerk om te voorkomen, dat gedurende het

[p. 413]

Twaalfjarig Bestand de vrede met Spanje zou voorbereid worden en het tegenover de vele voorstanders van den vrede gevaarlijk zou geweest zijn, zich te noemen. De Latijnsche vertaling zou gemaakt zijn ‘om ook naar buiten te werken’ (De Wind). Toen in 1626 dit gevaar niet meer bestond, zou Gysius ook zijn naam niet meer verzwegen hebben en de opdracht, die in den eersten druk luidde aan ‘alle vrome Nederlanders’, werd thans gericht aan de Staten van Holland en West-Friesland. Hiertegenover staat echter, dat de stad Dordrecht hem - volgens Van Doorninck - f 50 schonk voor de eerste uitgave, zoodat Gysius toch blijkbaar als de schrijver bekend stond.

Opmerkelijk is het, dat er groote overeenkomst bestaat tusschen Gysius' boek en den Spiegel der Jeugd, die reeds vóór 1616, in 't begin van het Twaalfjarig Bestand is uitgegeven; zelfs zijn geheele bladzijden woordelijk gelijkluidend. Evenzeer is het tweede deel van de Spiegel der Spaanse Tirannije (Amst. 1638) bijna niets anders dan een verkorting van de Origo et historia, en daarin ook de Historia Tragica eenigszins bekort overgenomen. Of Gysius ook van deze werken de schrijver geweest is, valt niet uit te maken. In zijn Oorsprong verhaalt hij bijzonderheden, die bij Bor, Van Meteren en andere geschiedschrijvers van dien tijd niet gevonden worden, o.a. een breedvoerig verhaal van Montigny's gevangenschap in Spanje.

Ook heeft hij een nieuwe, verbeterde en vermeerderde uitgave bezorgd van Van Haemstede's Martelaarsboek, als: Historiën der vromer Martelaren, die om het getuygenisse der Euangelischer waerheydt haer bloedt gestort hebben van de tijden Christi onses Salighmaeckers af tot den jaere 1656 toe ... ende elck op syn behoorlick jaer en tijdt met grooter vlijt ende neerstigheyt tusschen gevoeght door J.G.O. (Dordr. 1657). Op den gegraveerden titel wordt J.G.O. genoemd: Joannes Gysius, predikant te Streefkerk. Het is mogelijk, dat ook de vorige edities, vanaf die van 1633, bewerkt door I.S., van zijn hand zijn; I.S. moet dan Johannes Streefkerkensis beteekenen. Ook de uitgave van 1657 is herhaaldelijk herdrukt (zie Knuttel, Bibl. v. Kerkg., blz. 123). Zóózeer schijnt dit als Gysius' werk beschouwd te zijn, dat Claas Bruin daarnaar schreef, zonder van Haemstede's naam te vermelden: Korte Schets van het leeven en sterven der Martelaaren, getrokken uit de geschiedenissen ... van J. Gysius (Amst. 1719).

Misschien is Gysius ook de schrijver van de twee volgende werken: Monster der Roomschen Afgoderije ... door Symeon Ruytinck, nu voor het tweede mael tot dienst dezer Nederlanden uytgegeven, vermeerdert ende verbetert (Leyden 1623) door J(ohannes) O(stendanus), en: Schriftuerlycke onderwijsinghe in de leere vande goddelycke Predestinatie. Eertijds in Hoochduytsch beschreven door Wilhelmum Zepperum ... alsnu wt den Latijne ... overgheset door J.G.O. (Rott. 1612).

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 595; dl. III, blz. 660, 661. - Frederiks en V.d. Branden, Biogr. Wdb., blz. 280. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., dl. II, kol. 534. - Rutgers, Acta, blz. 6, 8. - Reitsma en V. Veen, Acta, dl. III, blz. 466. - Knuttel, Acta, dl. I, II en III, Registers. - Id., Bibl. v. Kerkg., blz. 53, 123. - Van Doorninck, Verm. en Naaml. Schr., dl. II, kol. 420. - Arch. K.G., dl. V, blz 426: dl. VI, blz. 87. - De Wind, Bibl. der Ned. Geschiedschrijvers, blz. 328-337, 501, 571-577, 594. - Janssen, Cat. Oud-Syn. Arch., blz. 23. - Alb. Stud. L.B., kol. 69.