Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Nicolaas Gurtlerus]

GURTLERUS (Nicolaas) was van geboorte een Zwitser, die echter ook als hoogleeraar aan Nederlandsche hoogescholen verbonden is geweest en als zoodanig merkbaren invloed geoefend heeft op onze vaderlandsche theologen. Als zoon van Nicolaas Gurtler, koopman te Bazel, en van Anna Maria Kok, zag hij aldaar op 8 of 9 December 1654 het levenslicht. In zijn geboortestad legde hij zich toe op de beoefening der voorbereidende wetenschappen, vooral der geschiedenis, behaalde den 26^en Juli 1672 den graad van artium liberalium magister en legde zich onder leiding van Joh. Rud. Wetstein, Joh. Zuingerus, Petrus Werenfels en Lucas Geslerus op de beoefening der godgeleerdheid toe. Den 9^en Maart 1676 werd hij tot de Evangeliebediening toegelaten na verdediging eener Disputatio de ordine actuum Decretorum Dei (Bas. 1676) en ondernam daarna een wetenschappelijke reis, waarbij hij ook de academies te Genève en te Saumur bezocht. In Bazel teruggekeerd, werd hij privaat-docent in geschiedenis, letteren en godgeleerdheid, maar ontving in 1685 een benoeming tot hoogleeraar in de wijsbegeerte en welsprekendheid te Herborn, welk ambt hij aanvaardde met een Oratio de fato philosophico in Ecclesia Christiana (Herb. 1685). Het volgend jaar promoveerde hij tot doctor in de godgeleerdheid op een Disputatio de munere Christi regio (Heidelb. 1686) en werd kort hierop aangesteld tot hoogleeraar in de theologie te Hanau, om in 't bijzonder onderwijs te geven in de theoretische en practische wijsbegeerte. Zijn inaugureele Oratio de migratione doctorum et scientiarum et religionis (Hann. 1687), trok zeer de aandacht en het aantal geschriften, inmiddels reeds door hem uitgegeven, maakte hem langzamerhand in de geleerde wereld zóó bekend, dat er in 1691 reeds sprake van was, hem te Groningen te beroepen. Enkele jaren later tot gewoon hoogleeraar te Bremen benoemd, aanvaardde hij dit ambt den 18^en Juni 1696 met een Oratio de adventu et habitatione Jesu Christi in plaga Bremensi (Brem. 1696; ook in Gerdes' Miscellanea Gron., dl. I, blz. 651 vv. opgenomen), maar, hoewel hij hier steeds een grooten toeloop van studenten had, verliet hij in 1699 Bremen voor Deventer, dat hem tot opvolger van Bynaeus had beroepen en inaugureerde hier met een Oratio de filio Dei doctore et discipulo ab aeterno et in tempore (Dav. 1699). Doch toen de bekende Röell van Franeker naar Utrecht vertrok en men te vergeefs getracht had, in zijn plaats Werenfels aan de Friesche hoogeschool te verbinden, werd het professoraat te Franeker den 16^en Juli 1705 aan Gurtlerus aangeboden op een tractement van f 1000 -. Blijkbaar achtte hij die bezoldiging onvoldoende en bedankte, maar toen hij twee jaar later, 21 Juli 1707, andermaal benoemd werd en het tractement op f 1500 - werd gesteld, nam hij deze betrekking aan en hield den 6^en October van dat jaar zijn inaugureele Oratio de vili contemtoque statu Jesu Christi post ipsius introitum in gloriam (Fran. 1707). De Boekzaal (Jaarg. 1707b, blz. 562) noemt dit ‘vertoog ... kort en goet.’ Niet lang mogt Gurtlerus te Franeker werkzaam wezen: zijn gezondheid was ondermijnd en reeds den 28^en September 1711 is hij overleden; Van der Waeyen hield op hem een lijkrede. Hij was gehuwd met Anna Magdalena Baron, uit Hanau.

[p. 409]

Gurtlerus was een godvreezend en deugdzaam man, beschaafd en wetenschappelijk, ‘een oordeelkundig geleerde met onverniste godsvrucht’ (Ypey). Hij moet ‘onder de voornaamste beoefenaars der wetenschap gesteld worden’ en gold in zijn tijd ‘voor den heraut der theologia prophetica.’ Op dit gebied gaf hij een Systema Theologiae Propheticae (Amst. 1702; 2^e dr. Traj. ad Rh. 1724 of - volgens Boekzaal, Jaarg. 1759b, blz. 548-1742), dat langen tijd het leer- en leesboek van alle Coccejaansche theologen bleef. Hij verdeelt in dit werk het beloop der wereldgeschiedenis in drie tijdperken: het eerste van Adam tot Mozes, het tweede van Mozes tot den dood van Christus en het derde ‘coepit cum Jesu Christi a mortuis excitatione et desinet cum mundi fine’; deze drie tijdperken kenmerken zich door convenientia, die hij dan nader aanwijst. Een uittreksel is te vinden in de Boekzaal, Jaarg. 1703b, blz. 56-72. Zijn naam als kerkhistoricus en geleerde vestigde hij door een Historia Templariorum, observationibus ecclesiasticis aucta (Amst. 1691; 2^e dr. ald., 1703) en zijn Institutiones Theologicae, ordine maxime naturali expositae (Amst. 1694; 2^e dr. Halae 1721; 3^e verm. dr. Marp. 1732). Zijn werk: Origines mundi (Amst. 1707) wordt geprezen ‘als een schat van belezenheid, duidelijke, bondige wijze van voorstelling’ en een vrij uitvoerig uittreksel van de twee boeken, waaruit het bestaat, wordt gevonden in de Boekzaal, Jaarg. 1707b, blz. 328-344. Dat zijn Lexicon manuale IV linguarum, Lat., Gr., Germ., Gall. (Basil. 1682) veel waardeering vond, bewijzen wel de herdrukken, achtereenvolgens in 1692, 1702, 1715, 1731 en 1769 uitgekomen.

Verder zijn de volgende geschriften van zijn hand verschenen: Dissertatio de legatis (Herb. 1686); Vita M. Netheni, orat. parentali descripta (Herb. 1687); Disputatio de passionibus et gloriis J.C. (Brem. 1697); Matth. Martini Epitome S. Theologiae methodice disposita vocum Typico-Propheticarum brevis explicatio (Brem. 1698; Traj. ad Rh. 1715; Amst. 1722); Dialogi Eucharistici de esu ult. Paschatis Christi (Brem. 1699); De sacris epulis (Brem. 1699); Theses eucharisticae ad Ps. 23 (Brem. 1699); Elegia ad regem Borussiae super obitum conjugis reginae Sophiae Charlottae e Germ. sermone Jo. Besseri in latinum traducta (Amst. 1705); Orationes inaugurales (Fran. 1707); Forma sanorum sermonum in usum scholarum privatarum (Amst. 1709), ook herdrukt onder den titel: Synopsis Theologiae Reformatae (Amst. en Marb. 1715); Dissertationes de Jesu Christo in gloriam evecto satisque populi ipsius, ex historia et vaticiniis repetita (Fran. 1711); De transsubstantiationis origine, mediis, progressu ejus inservientibus. Voorts gaf hij Praefationes ad Criticorum sacrorum opera in S. Script. Vet. et N. Test., Ed. Francofurtanae (1696) en ad Forbesii opera (1703), terwijl anonym van hem verscheen: Petit traité historique de l'état des Reformés en France (1685) en een Dissertatio ad defensionem Catecheseos Palatinae (1687), dit laatste tegenover de meeningen van Roomschen en Lutherschen omtrent de 80^e vraag in den Heidelbergschen Catechismus. Na zijn dood werden van zijn hand uitgegeven: Aphorismi theologiam propheticam delineantes (Leiden 1717), terwijl hij in handschrift naliet: Exegesis analytica in textus nonnullos propheticos V.T. en Catecheseos Heidelbergensis succincta explanatio; een geschrift Idea Doctrinae de Conscientia bleef onafgewerkt.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 591. - Boeles, Friesl. Hoogesch., dl. II, blz. 367-370. - Sepp, Stinstra, dl. I, blz. 38, 107. - Id., Godg. Ond., dl. II, blz. 333-335 - Boekzaal, Jaarg. 1701b, blz. 173.