Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Gerrit van Gorkom]

GORKOM (Gerrit van), zoon van Gerrit van Gorkom, hoofd eener lagere school te Zutphen, en van Anna Margaretha van der Veen, is in genoemde stad op 28 Augustus 1833 geboren. Reeds in 1846 en 1847 stierven achtereenvolgens zijn vader en zijn moeder, waarna hij ten huize van Dr. Gantvoort te Borculo voor de klinische school werd opgeleid, daar hij plattelandsheelmeester moest worden. In 1849 nam zijn broeder Evert, candidaat in de klassieke letteren, zijn opleiding over, zoodat hij reeds in 1851 staatsexamen te Delft kon doen en, volgens zijn wensch, zich den 13^en September van dat jaar te Utrecht als student in de theologie liet inschrijven. Vooral trokken hem hier de lessen van Opzoomer aan en na een vijfjarige studie verwierf hij den 19^en Juni 1856 den graad van doctor in de godgeleerdheid op een dissertatie De Johanne Coccejo, Sacri codicis interprete (Traj. ad Rh. 1856). Op 27 October van dat jaar te Eemnes-Binnen beroepen, werd hij aldaar den 22^en Maart 1857 bevestigd door Ds. W. Stroes Jansen, predikant te Delft, met wiens dochter Cornelia Adriana Johanna hij den 11^en Maart was gehuwd. Reeds zéér spoedig overleed zij, waarna hij den 12^en Mei 1859 in het huwelijk trad met Sara Jacoba Suzanna Carolina Laan (gest. 5 April 1894). Ofschoon in geloofsovertuiging verschillend van zijn gemeenteleden, ‘leefde het eenvoudig landvolk met den jongen leeraar mede, was blijde met den blijden en weende met den weenenden. Eemnes is in zijn herinnering als een idylle blijven leven.’

In 1861 werd Van Gorkom te Leiden beroepen en deed daar den 5^en Mei intrede, na door Dr. E. Laurillard bevestigd te zijn met een rede, die in druk verscheen (Leyden 1861). Hier arbeidde hij gedurende zeven jaar en genoot den vriendschappelijken omgang van de hoofdmannen der moderne richting, o.a. Scholten, Kuenen, Tiele en Rauwenhoff. Hij noemt het zelf: ‘een tijd vol bezieling, vol zoeken naar “het hoogste.” O, eer ik u vergete, gij geestelijke dagen van eertijds!’ In die dagen hield hij met gelijkgezinde hoogleeraren en predikanten populaire voorlezingen en verscheen in de Nieuwe Jaarboeken voor wetenschappelijke theologie zijn critiek op de verhandeling van den Remonstrantschen predikant Van Teutem, getiteld: Een blik in den eersten brief van Petrus (1861).

Ofschoon het verblijf te Leiden zooveel aantrekkelijks voor hem had, meende

[p. 308]

Van Gorkom een beroep naar Amsterdam, dat in 1868 op hem werd uitgebracht, niet te mogen afwijzen. Van grooten invloed was daarbij de omstandigheid, dat in 't vervolg niet de kerkeraad, maar het kiescollege een beroep zou uitbrengen en Van Gorkom voorzag terecht, dat alsdan de keuze op een orthodox predikant zou vallen. Na met een Afscheidsrede, uitgesproken in de Pieterskerk te Leiden (Leid. 1868) zijn oude gemeente vaarwelgezegd te hebben, deed hij den 29^en April 1868 intrede te Amsterdam met een uitgegeven Toespraak gehouden bij de aanvaarding van het leeraarsambt in de Ned. Herv. gemeente te Amsterdam (Leiden 1868), na wederom door Laurillard te zijn bevestigd, wiens leerrede mede het licht zag (Leyden 1868). Ook hier hield hij omgang met vrijzinnige geestverwanten als Loman, Hoekstra, Hugenholtz, Meyboom e.a., zonder zich echter bij een theologischen krans aan te sluiten, maar nam toch ijverig deel aan de moderne beweging dier dagen. Strijd met den langzamerhand orthodox wordenden kerkeraad bleef niet uit, ‘licht ontvlambaar, kon hij ook op den kansel den tegenstander niet altijd sparen’, maar ‘strijdvaardig mocht hij zijn, strijdlustig was hij niet.’ Het beroep, dat de Remonstrantsche gemeente te Amsterdam in 1875 op hem uitbracht, was hem daarom zeer welkom, omdat hij dan niet meer aan een strijd behoefde deel te nemen, waarbij, volgens zijn eigen getuigenis, ‘mijne ziel begon schade te lijden. Menigmaal, als men om een scherp woord op den kansel of in een vergadering mij had toegejuicht, voelde ik mij onrustig, straks ongelukkig.’ Den 30^en October 1875 deed hij intrede in de Remonstrantsche gemeente, het begin van een reeks gelukkige jaren, tot hij emeritaat verkreeg en met een Afscheidswoord (opgenomen in het tijdschrift Uit de Remonstrantsche Broederschap), den 25^en April 1897 zijn bediening nederlegde. Meermalen trad hij daarna nog op in vrijzinnige gemeenten en verscheen als vrucht zijner studie een artikel over David Friedrich Strauss in de Gids van Februari 1898. Eerst bleef hij nog eenigen tijd te Amsterdam wonen, vestigde zich daarop aan de Steeg, vervolgens in Bussum, ten slotte in den Haag, waar hij na langdurige ziekte op 14 Januari 1905 overleed.

Van Gorkom ‘was een geboren spreker’, op den kansel, op de tribune en in den gezelligen kring, maar ‘op den kansel stond hij in zijn volle kracht.’ Hij besprak zijn onderwerp in vrijen gedachtengang, improviseerde gaarne en gemakkelijk en ‘uit zijn preeken straalde een diep religieuse geest’, terwijl ‘zijn moraalpreeken getuigden van fijne menschenkennis en gegronde karakterstudie’ (Slotemaker). Van zijn kanselwerk verscheen, behalve het reeds genoemde, het volgende in druk:

Eert uwe Vaderen, Leerrede (Leyden 1862); Van gelijke bewegingen. Toespraak ter bevestiging van R. Koopmans van Boeker en te Leyden (Leyden 1862); Oudejaarsavondpreek te Leiden (1866); Een woord op het Pinksterfeest (Amst. 1871); Meer of minder dan Hij (1899); De kranke van Bethseda (1899), terwijl in de Leerredenen tot bevordering van Evangelische kennis en Christelijk leven werden opgenomen: De profetie van Joël (1863) en Ongeloof (1866). Bovendien gaf hij: Tiental leerredenen (Arnh. 1866) in Neerlands Kansel; Excelsior in het Evangelisch Magazijn (1864); Alles of niets (Christelijk Album, 1867); Oudejaarsavondpreek (1869) en Een heilig volhouden (1873) in Taal des Geloofs; Karakter (Onze Godsdienstprediking, 1875); De verplichting der sterken (Godsdienst en Leven, 1899), en Uit Mefiboseths leven (Godsdienstig Album, 1899).

Ook als godgeleerde deed Van Gorkom zich kennen door zijn reeds genoemde

[p. 309]

critiek op Van Teutem's verhandeling, door zijn Kritiek op een verhandeling van Dr. J. Cramer, getiteld: de Illusie der moderne richting (Tijdsp. 1867 en 1868) en door zijn weerlegging van Dr. Kuyper's verhandeling: Het Modernisme een Fata Morgana op christelijk gebied, die onder den titel Dr. Kuyper en het Modernisme in Los en Vast (1871) verscheen.

Toch lag zijn grootste kracht niet op het gebied der theologie. Zijn arbeid verkreeg ‘meer het karakter van een populaire verdediging van de moderne richting en alras bleek hij een meester te zijn in de polemiek zoo rechts tegen de orthodoxie als links tegen de vrijdenkerij’ (Slotemaker). Het ‘pseudo-humanisme’ van Pierson en Busken Huet, bestrijdt hij evenzeer als Van Vloten's uitspraak: ‘de moderne theologie is erger dan jenever’; tegen de Dageraadsmannen keert hij zich evengoed als tegen Doedes en Van Oosterzee; zoowel Kuyper als Hofstede de Groot werden door hem aangevallen. Dit alles in het tijdschrift Los en Vast, dat van 1866-1896 bestond en waarvan de eerste jaargang verscheen met de bijvoeging ‘Uit de briefwisseling van een student.’ De redacteuren werden niet genoemd, maar spoedig was het bekend, dat Van Gorkom met zijn Leidsche ambtgenooten H.G. Hagen, J. Knappert en W. Scheffer de redactie uitmaakten. Dit tijdschrift was ‘terstond een strijdschrift van de moderne richting. En dat is 't voor een deel gebleven, ofschoon ook aan zuiver letterkundige studiën een breede plaats werd ingeruimd.’ Van 1867-1874 zijn Van Gorkom en H. de Veer de schrijvers en redacteurs van Los en Vast geweest, daarna namen anderen hun plaats in, hoewel Van Gorkom tot 1891 nu en dan nog een artikel inzond. In 't geheel heeft hij 67 opstellen in Los en Vast geschreven, alle opgesomd in de lijst zijner geschriften achter het levensbericht, door Dr. L.H. Slotemaker gegeven in Letterk. Lb., Jaarg. 1905 (blz. 223, 224). De voornaamste zijn opgenomen in: Uit het Godsdienstig-Letterkundig Leven 1867-1875. Opstellen van Dr. G. van Gorkom, bijeengebracht door Dr. L.H. Slotemaker (Leiden 1905), nl. In Memoriam (Prof. v. Hengel, 1871); Op St.-Bogermansdag (1869); Iets over Natuurstudiën (1868); Een ‘Voorwoord’ met een ‘Bijbel voor de Jeugd’ (fragment, 1872); Niet over den oorlog (1870); Uit het zondenregister van twee faculteiten (1870); Voor Israël (1870); Lidewijde (1868); Dr. A. Kuyper en het Modernisme (1871); De kerk aan boord (1871) en Ter nagedachtenis. Slotemaker noemt ze ‘geschreven in bij uitstek zuiver Nederlandsch, gekruid door fijnen humor, uitblinkend door een scherpzinnig oordeel over geschriften en personen, gekenmerkt door een gezonde levensbeschouwing en met beslistheid partij kiezend voor vrije vroomheid.’ Verschillende bekende romans, in dien tijd verschenen, werden door hem in Los en Vast gecritiseerd, waarbij vooral inhoud en strekking, meer nog dan de vorm, het voorwerp van zijn beschouwing uitmaakten. In de Tijdspiegel van 1866 plaatste hij nog twee artikelen: Over de Jan Rap's brochure en Iets over orgels en nog wat, en gaf bijdragen in Het Morgenlicht.

Ten slotte verdient opmerking, dat de waardeering, die Van Gorkom's werk bij zijn tijdgenooten zou gevonden hebben, geheel verschillend wordt aangegeven. In de Amsterdammer, Weekblad voor Nederland, acht C.F. van der Horst, dat Van Gorkom's leven in miskennen en miskend worden geëindigd is, terwijl Dr. Slotemaker beweert: ‘Weinig miskenning heeft hij ondervonden. Maakte dat weinige hem soms bitter, meest drong het hem tot grooter krachtsinspanning.’

[p. 310]

Zijn afbeelding naar een fotografie, is opgenomen in: Uit het Godsd.-Letterk. leven 1867-1875.

Litteratuur: Frederiks en V.d. Branden, Biogr. Wdb., blz. 289. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., dl. II, kol. 487. - Letterk. Lb., 1905, blz. 195-221. - Tideman, Biogr. Naaml. Rem. Br., blz. 286. - Busken Huet, Litt. Fant., 4^e Reeks, dl. I, blz. 200. - De Keyser, Ned. Letterk. in de 19^e eeuw, dl. I, blz. 937. - Uit de Remonstr. Broederschap, 8^e Jaarg., blz. 200 en 16^e Jaarg., blz. 162. - Alb. Stud. Rh-Traj., kol. 383. - Cat. Letterk., dl. I, kol. 728.