Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Johannes Gerobulus]

GEROBULUS (Johannes), eigenlijk Oudraadt geheeten, is in Juni 1540 te 's-Gravenhage geboren en niet, gelijk sommige schrijvers mededeelen, te Utrecht, daar hij zich onder zijn brieven soms ‘Haganus’ noemt. Reeds op vrij jeugdigen leeftijd trad hij hier te lande als Hervormd prediker op, hoewel niet met zekerheid is uit te maken, wanneer die werkzaamheid aanvangt. Vast staat, dat in 1566 de Oostfriesche of Emdensche Catechismus, door Gerobulus vertaald, te Emden is uitgegeven en dat hij daar conrector geweest is; bovendien uit een tweetal brieven, in het Kerkhistorisch Archief afgedrukt, dat hij in datzelfde jaar 1566 te Delft het Evan-

[p. 223]

gelie verkondigde. Bevat de mededeeling, in de Boekzaal voorkomend, waarheid, dat Gerobulus reeds in 1565 den Catechismus vertaalde, die het volgend jaar uitkwam, dan moeten wij aannemen, dat hij eerst (in 1565) conrector te Emden is geweest, daarna predikant te Delft (1566) en in laatstgenoemd of het volgend jaar weer naar Emden uitgeweken is; dat dit in 1567 geschiedde, wordt ook door verschillende schrijvers gemeld. In Marcus' Sententién van Alva (blz. 313) komt hij onder de ingedaagden voor als: Johannes, predikend te Delft.

Toen de opstand in de Nederlanden algemeen werd, keerde Gerobulus naar zijn vaderland terug; in 1573 was hij scriba der Zuid-Hollandsche synode en nog vóór het einde van dat jaar predikant te Vlissingen, blijkens een brief, vandaar op 15 December 1573 door hem verzonden. Als afgevaardigde van Zeeland is hij ook op de Dordtsche synode van 1574 tegenwoordig.

Omtrent zijn verblijf te Vlissingen zijn slechts enkele bijzonderheden bekend. Den 8^en October 1578 predikte hij vanhieruit in de Groote kerk te Goes, waardoor de Hervorming daar haar beslag kreeg, en op 21 April 1580 gaf de kerkeraad hem verlof, voor den tijd van zes weken de gemeente Brugge bij leening als leeraar voor te gaan, overeenkomstig het verzoek der Middelburgsche predikanten Michael Panneel en Johannes Seu. In Vlissingen teruggekeerd, werd hem in de kerkeraadsvergadering van 11 Juni opgelegd, om bij zijn eerstvolgende prediking voor de gemeente schuld te belijden over een vergrijp en daardoor ontstichting, door hem veroorzaakt op een maaltijd, den 13^en of 14^en April 1580 ter eere van den prins van Oranje gehouden. Na het vertrek van den Prins, terwijl allerlei overheidspersonen tegenwoordig waren, had Gerobulus zich blijkbaar aan drank te buiten gegaan en was ‘over tafel slapende gevonden’; daarbij had hij door ‘ijdele woorden en gebaren’ de aanwezigen ontsticht. Gerobulus wilde zich aan die boetedoening onderwerpen, indien hij dan tevens in die predikatie afscheid, mocht nemen van de gemeente. Dit werd echter geweigerd en op Zondag 12 Juni hield hij de vereischte boetpreek, maar met verzwijging van de woorden: ‘bevangen geweest te zijn door den drank’. De kerkeraad nam hiermede geen genoegen, hoewel Gerobulus zeide, dit zonder opzet weggelaten te hebben, en de classis Zoutelande besliste, dat hij den volgenden Zondag een schuldbelijdenis, door zijn ambtgenoot De Hond voorgelezen, met ‘ja’ had te beantwoorden, aan welke uitspraak Gerobulus zich heeft onderworpen.

Deze tuchtzaak schijnt evenwel geen schade gedaan te hebben aan de achting, die men hem toedroeg; anders was hij zeker niet reeds in het volgende jaar, 1581, op de belangrijke synode te Middelburg afgevaardigd. In 1585 ontving hij een beroep naar Harlingen, om de plaats van Sibrandus Lubberti in te nemen, verzocht en verkreeg den 7^en Juli zijn dimissie en diende deze Friesche gemeente tot November 1586, toen hij naar Deventer vertrok. Hier was hij slechts zéér kort werkzaam, daar hij na het verraad van Stanley in Januari 1587, die de stad aan de Spanjaarden overleverde, Deventer moest verlaten, zoo goed als van alles beroofd. Met den oud-burgemeester Heyinck en den hopman Huete vertrok Gerobulus toen als gezant van de Deventer ballingen naar Engeland, om bij koningin Elizabeth te bewerken, dat hun uit de goederen van Stanley ondersteuning zou gegeven worden, maar de tocht was geheel vergeefsch, daar de Koningin zelfs hun brieven niet gelezen had.

In 1588 kwam er echter een einde aan Gerobulus' omzwerving: de gemeente Harderwijk beriep hem en na twee jaar aldaar werkzaam te zijn geweest, wenschte

[p. 224]

men hem te Utrecht als leeraar. Hier waren de Calvinistisch gezinde predikanten door den Magistraat ontslagen, om ze te vervangen door andere, die meer ‘vreetsaem’ waren, waartoe o.a. Gerobulus behoorde. Hij mocht deze gemeente nog ruim 15 jaar dienen, tot hij den 14^en Februari 1606 overleed; in de Jacobi-kerk rust zijn stoffelijk overschot. Gerobulus was gehuwd met Johanna van Eijck, die hem den 31^en October 1601 in de eeuwigheid was voorgegaan.

Dat een man als Helmichius, die onder de afgezette Utrechtsche predikanten behoorde, niet zeer gunstig over hem oordeelt, is te begrijpen. In 1601 ontwierp Gerobulus een project-kerkorde, die door Helmichius niet minder dan een ‘falsificatie ende vervalschinge vande rechte kerckenregieringhe ende Discipline’ genoemd wordt, een toeleg, om de Generale Synode te voorkomen of haar samenkomen te bemoeilijken en bij ‘particuliere kerckenordeninge’, op bevel der Heeren Staten gemaakt en door hen goedgekeurd, alles in de provincie te regelen. Daardoor zou dan de separatie der Utrechtsche kerken van de algemeene teweeggebracht en een provinciaal ‘polityck Pausdom’ opgericht zijn. Zelfs beschuldigt Helmichius hem, een ‘servus hominum’, nl. der Staten, te zijn, maar of dit beeld juist is en Dr. Hania gelijkt heeft, die hem ten laste legt, ‘een dubbelzinnige rol te spelen’, valt te betwijfelen.

In allen gevalle blijkt Gerobulus bij zijn tijdgenooten in vele opzichten geëerd te zijn geweest. Hij toch werd met zijn ambtgenoot Pezelius door de synode van 's-Gravenhage in 1586 afgevaardigd tot een in dien tijd zeker belangrijke zending, namelijk om door een persoonlijk onderhoud met Dathenus, die zich in het buitenland bevond, te onderzoeken of de beschuldiging van geloofsverzaking, die tegen dezen bekenden strijder voor de Gereformeerde beginselen was ingebracht, waarheid bevatte (vgl. boven, dl. II, blz. 394 vv.). Bovendien werden de Staten van Utrecht in 1598 door prins Maurits ten zeerste bedankt, omdat zij onder meer anderen, ook Gerobulus tot veldprediker hadden aangewezen, om zijn diensten als zoodanig te gebruiken, wanneer de omstandigheden dit vereischten. Hij heeft dan ook grooten ijver betoond in de handhaving der zuivere leer, toen hij met Caesarius tegen hun beider ambtgenoot Blokhoven een schriftelijke aanklacht indiende, waarover veel te doen geweest is (vgl. boven, dl. II, blz. 5), terwijl hij de belangen der gemeente van harte bleek voor te staan, door bij den magistraat van Utrecht in 1600 op het beroepen van een vierden predikant aan te dringen. Niet onbelangrijk is het ook te vermelden, dat Gerobulus, hierin velen zijner tijdgenooten vooruit, de bezetenheid door en het uitwerpen van den duivel dwaasheid noemde, waarvan in Francisci Dusseldorpii Annales een merkwaardig staaltje voorkomt.

Behalve door de reeds genoemde vertaling van den Oostfrieschen Catechismus, maakte Gerobulus zich bekend door de volgende werken:

Vier en vijftich Predicatien, over den Christelijcken ende in Gods Woort ghegronden Catechismum, die in de kercken ende scholen deser Nederlanden ende der keur-vorstelijcke Paltz gepredickt ende geleert wort, door Balthazar Copius in de Hoochduytsche sprake uytghegheven ende nu voor de tweede mael ende van nieuws op het Nederduytsch ghetrouwelijck overghesett door Joannem Gerobulum. Waer-bij noch twee andere stucken ghevoecht sijn; namelijck verscheyden censuren ofte Berispingen over den selven Catechismum bij diversche Teghensprekers, tot verscheyden tijden uytghegheven ende met eene grondighe Beantwoordinghe van dien tsamen in een Corpus

[p. 225]

ghebracht, door den selven J. G: Item een boecxken ghenaemt Huys-Tafel (bij Copium op 't nieuws vermeerdert ende verbetert) inhoudende veelderley schoone spreucken der H. Schrift, dienstelijck om alle staten der menschen haers Ampts te vermanen (Amst. 1590). Onder de ‘teghensprekers’, in dit werk genoemd, behoort ook de bekende Coornhert.

Een vertaling van Bullinger's Huysboeck (Dordr. 1595).

De CL Psalmen Davids, ende der anderer Propheten in vijf Boecken (Leyden 1596), 2 dln. (Met Paraphrasen van Beza en gebeden van Petr. Martyr). In de voorrede komt een levensbeschrijving van Gerobulus voor, tot het jaar 1596.

Een vertaling van Beza's Commentaren op Job (Amst. 1600).

Een vertaling van Andreas Hyperius' Kalender der Bijbelen ... hoe men den gantschen Bijbel ... alle jaren eens doorlesen kan (Amst. 1600) en van Gelegenheid van de nieuwe overzettinge des Bijbels, door denzelfden schrijver.

Waerachtich verhael van den staet der Gereformeerde kercke, die den Sone Godts binnen Utrecht door 't Euangelium vergadert wert, midsgaders van alle andere minder dingen, tot hulpe en onderhoudinge van den selven staet aldaer gebruyckelyck ende in train synde (Utr. 1603). Hierin wordt een zeer omstandig en nauwkeurig verhaal gegeven van alle fundatiën, gestichten en godshuizen, van oudsher te Utrecht opgericht. Franc. Dusseldorp noemt dit geschrift een libellum, waarin aldus tegen de Roomsch-Katholieken en ook tegen den Magistraat wordt te velde getrokken, dat de laatste alle exemplaren liet ophalen en verbranden. Fruin zegt echter in een aanteekening, dat de geest van dit werkje veel verdraagzamer is dan men uit Dusseldorps woorden zou opmaken en het nemen van die strenge maatregelen door den Magistraat waarschijnlijk onwaar is, althans door een opzettelijk onderzoek niet bevestigd werd. Wel is thans deze oude druk zeer zeldzaam. In het begin der 19^e eeuw werd het herdrukt zonder opgave van drukker, plaats of jaar der uitgave; vermoedelijk geschiedde zij in 1812 bij J. Altheer te Utrecht. Een aanteekening in het exemplaar der Koninklijke Bibliotheek in den Haag noemt P. van Musschenbroek als dengene, die dezen herdruk bezorgde.

Berigt voor de kranken (Amst. 1616). Misschien is dit een herdruk, anders wel zeer lang in handschrift gebleven, daar reeds op de synode te Kampen in 1587 eenige visitatoren benoemd worden ‘om over te sien een boecksken D. Gerobuli van die besoeckinge der crancken, ten einde hetselve mach gedrucket worden.’

Eindelijk werd hem in 1578 op de synode te Dordrecht opgedragen, de Chronyk van Joh. Carion, den leermeester van Melanchton, te vertalen, maar het is niet bekend, of dit werk voltooid is.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 515; dl. III, blz. 658. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., dl. I, kol. 929. - Nagtglas, Levensber., dl. I, blz. 258-260. - Vliss. Kerkh., blz. 17-27. - Ypey en Dermout, Gesch. N.H.K., dl. II, blz. 31 en aant. (31). - Knappert, Gesch. N.H.K., dl. I, blz. 23. - Meiners, Oost-Vriesche Kerkel. Gesch., dl. I, blz. 338. - Romein, Pred. Friesland, blz. 185. - Sepp, Godg. Ond., dl. I, blz. 39. - Janssen, Kerkh. in Brugge, dl. I, blz. 238; dl. II, blz. 188, 189. - Id., Kerkh. in VI., dl. I, blz. 124. - V. Lennep, Van der Heyden, blz. 100. - Hania, Helmichius, blz. 107, 116-122. - Sax, Niëllius, blz. 252. - Bor, Ned. Oorlogen, 30^e boek, fol. 47-55. - Knuttel, Bibl. v. Kerkg., blz. 107. - Franc. Dusseldorpii Annales (Werken Hist.

[p. 226]

Gen., 3^e Serie, dl. 1) blz. 326, 327, 503. - Kerkhist. Arch., dl. I, blz. 428, 429; dl. II, blz. 253, 254. - Reitsma en v. Veen, Acta, dl. II, blz. 127, 129, 130; dl. V, blz. 9, 205, 219. - Rutgers, Acta, blz. 132, 136, 192, 268, 336, 357. - Boekzaal, Jaarg. 1723a, blz. 603; 1723b, 580; 1729b, 730; 1784a, 72. - Cat. Burgersd. en Niermans, blz. 204.