Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Arend Hendrik van Gelder]

GELDER (Arend Hendrik van), zoon van Arend van Gelder en Suzanna Oortman, aanschouwde den 11^en Januari 1756 te Amsterdam het levenslicht. Reeds in 1773 proponent bij de Doopsgezinden geworden, werd hij nog in datzelfde jaar, dus wel op zeer jeugdigen leeftijd, tot predikant te Middelie en Axwijk beroepen, waar hij tot 1779 bleef. Vandaar ging hij naar Westzaan-Zuid en verwisselde deze plaats in hetzelfde jaar met Amsterdam, waar hij bij de gemeente ‘de Zon’ was beroepen. In 1795 poogde deze gemeente, vooral wegens haar financiëelen nood, zich met die van het Lam en den Toren te vereenigen, hetgeen door Van Gelder met ijver werd voorgestaan. Op de vergadering der Zonisten van 20 October 1795 gaf zijn stem den doorslag, om tot onderhandelen over te gaan, in een commissie die ter behandeling van deze zaak benoemd was, had Van Gelder evenzeer zitting, maar de poging mislukte. Zes jaar later werd zij met beteren uitslag hervat: den 22^en April 1801 kwam de samensmelting tot stand en werd Van Gelder één der predikanten van de nieuwe Vereenigde Doopsgezinde gemeente; als zoodanig vervulde hij bij de kerkelijke viering op 3 Mei d.a.v. de middagbeurt. IJverig heeft hij ook deze gemeente gediend, tot hij den 18^en Augustus 1819 ongehuwd overleed.

Van Gelder was een werkzaam, oprecht en rondborstig man, ‘die bijna altoos naamloos schreef, zijn groot aandeel aan menigen arbeid liet wegschuilen achter anderen, een man, die bij zijn groote werkzaamheid althans niet zichzelven heeft gezocht’ (S. Cramer). ‘In alles de man van zijn tijd, vond hij in natuurkunde en plantkunde de lust zijns levens, mengde hij zich met zijn vurig temperament druk in de politieke gebeurtenissen zijner dagen en was hij vooral warm voorstander en ijverig hoofdbestuurder der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen ... Het volk was hem alles; van de verlichting des volks verwachtte hij de genezing der kranke maatschappij en voor het onderwijs en de zedelijke verbetering van den zoogenaamden gemeenen man te arbeiden, beschouwde hij, ook als Evangeliedienaar, als zijn roeping’ (S. Muller).

Die liefde tot de natuurlijke historie toonde hij door de uitgave van Redevoeringen over onderwerpen uit de natuurlijke historie, 2 stukken (Amst. 1813 en 1816); dat het ‘Nut’ zijn liefde bezat, blijkt niet alleen uit den steun, aan J. Nieuwenhuizen bewezen bij de oprichting dier maatschappij, maar ook door zijn Drie redevoeringen ter opening van de Algemeene Vergadering, als voorzitter in 1797, 1804 en 1810; door zijn geschriften in de Mengelingen en den Almanak, door het ‘Nut’ uitgegeven, en door zijn medewerking aan het opstellen der Algemeene Denkbeelden voor het Nationaal Onderwijs, vanwege die Maatschappij in 't licht gezonden. Ook gaf hij bijdragen

[p. 199]

in het Algemeen Woordenboek van kunsten en wetenschappen van G. Nieuwenhuis en werkte krachtig mede bij de samenstelling van den Grooten Bundel, ten gebruike bij de godsdienstoefeningen in de gemeente ‘de Zon’, waarin ongeveer 25 gezangen - en niet de minste! - van zijn hand voorkomen.

Als theoloog ‘heftig liberaal, voorstander van Christendom boven geloofsverdeeldheid’ (S. Cramer), is het oordeel van S. Muller, in de Vereenigde Gemeente zijn jongere ambtgenoot, over Van Gelder in dit opzicht zeer ongunstig: ‘Oude taalkennis was hem vreemd; en zijn boven alle beschrijving omslachtige en voorbeeldeloos slechte stijl maakte hem, bij zijn onbevallige voordracht, tot een weinig geliefd prediker. Ook bezat hij te weinige ontwikkeling en beschaving en was hij van alle theologische kennis zoozeer verstoken, dat hij voor het gehoor der gemeente van het Lam weinig paste.’ Terecht meent Cramer, dat dit scherpe oordeel beïnvloed werd door Muller's afkeer van vele toenmalige Doopsgezinde leeraren ‘die liefhebberden in politiek, in volksverheffing, in natuurkunde, intusschen de godgeleerdheid met alle bijbelstudie verwaarloosden en hunne gemeente met rustig hart lieten verloopen’ en dat daardoor zijn oordeel over Van Gelder niet rechtvaardig is. In Van Gelder's uitgegeven leerredenen, getiteld: Leerrede over Ps. 118:23-25, gehouden na de omwenteling, zo gelukkig als spoedig, in Amsteldam en andere steden en plaatsen van Holland, sedert 18 Januari 1795 daargesteld, aan het bijzonder bestuur der Voorzienigheid toegekend, nevens twee redevoeringen op bedestonden 15 Maart 1793 en 4 November 1794 (Amst. 1795), wordt echter het stichtelijk element vrijwel gemist en de eerste der drie door S. Cramer ‘grenzenloos vervelend’ geoordeeld. Voor de geschiedenis van zijn kerkgenootschap maakte Van Gelder zich verdienstelijk door de bewerking van een Naamlijst der Doopsgezinde gemeenten en leeraren in de Vereenigde Nederlanden ... opgemaakt en in orde gebracht voor den jare 1815 (Amst. 1815), waaraan hij, een lezenswaardig Voorbericht toevoegde. Bij de oprichting der Algemeene Doopsgezinde Sociëteit in 1811 was Van Gelder één der eerste bestuurders.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 506. - Blaupot ten Cate, Holland, dl. II, blz. 110, 181, 189. - Knuttel, Bibl. v. Kerkg., blz. 231. - Doopsgez. Bijdr., Jaarg. 1865, blz. 84-93; 1898, 2, 8, 12-14, 16, 17, 22-26, 30-32, 37, 47.