Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Gerardus Geldenhauer]

GELDENHAUER (Gerardus), naar zijn geboorteplaats ook Noviomagus genoemd, aanschouwde in 1482 te Nijmegen het eerste levenslicht, ging daar misschien op de Latijnsche school, doch heeft zeker zijn voorstudiën voltooid op de Fraterschool te Deventer onder Hegius. Daarna bezocht hij de hoogeschool te Leuven, ging er vriendschappelijk om met verschillende mannen, die later humanisten van meer of minder beteekenis werden, leerde er ook Erasmus kennen en verwierf er de een of andere geestelijke waardigheid, misschien ook den magisterstitel.

Weinig is van hem bekend vóór 1517, toen hij zich te Utrecht vestigde. Mogelijk is hij tevoren ‘sacerdos sacellanus’ geweest bij den lateren keizer Karel V, maar in genoemd jaar werd hij door Philips van Bourgondië, die toen bisschop van Utrecht was geworden, tot diens voorlezer en secretaris benoemd, terwijl hem nog allerlei andere bezigheden werden opgedragen; Dr. Prinsen spreekt dan ook niet te onrechte van een aanstelling als ‘hofhumanist’. Vóór dien tijd hadden twee geschriften van zijn hand het licht gezien: in 1514 De situ Zelandiae, een zeer beknopt geografisch overzicht van Zeeland, geplaatst achter een Dialogus van Martinus Dorpius en waaraan een brief van zekeren Chrysostomus Neapolitanus de situ vivendique Hollandorum institutis was toegevoegd. In 1515 verschenen, tezamen met Cornelii Graphei Alustensis Carmen pastorale, Geldenhauer's Satyrae octo ad verae religionis cultores; in hetzelfde jaar werden deze nogeens afzonderlijk uitgegeven met de toevoeging ‘a Martino Dorpio approbatae’. De Satyrae bewijzen ‘hoe Geldenhauer reeds vroegtijdig een ruimen, onbevangen kijk had op de godsdienstige en maatschappelijke toestanden in zijn omgeving en er niet bang voor was, om een scherp, kritisch woord neer te schrijven.’

Van Mei 1517 tot den dood van Philips van Bourgondië, 7 April 1524, is Geldenhauer steeds in de onmiddellijke omgeving van den bisschop. De kring, waarin hij aldus verkeerde, is het best te kennen uit zijn Vita Philippi a Burgundia Episcopi Ultrajectini (Argent. 1529, later door Matthaeus in dl. I zijner Analecta opgenomen, en ook afgedrukt bij Marquard Freher in dl. III van Germanicarum rerum scriptores aliquot insignes, Frankf. 1600-1611, en in een latere uitgave hiervan met aanteekeningen van Struvius, Straatsb. 1717). Gedurende dit verblijf in Utrecht zag ook zijn Lucubratiuncula de Batavorum insula (Antw. 1520) het licht, een beschrijving

[p. 196]

van het eiland der Batavieren, niet van groot belang, maar waarbij ‘op een voor dien tijd verstandige manier bronnen werden opgezocht en gebruikt.’

Na den dood van bisschop Philips gaat Geldenhauer geleidelijk tot de Hervorming over, waarbij hij zich in 1525 openlijk aansluit. De invloed van Erasmus en andere humanisten deed zich gelden, hijzelf had reeds in zijn Satyrae de gebreken der oude kerk ingezien en daarbij komt thans Geldenhauer's indiensttreding bij Maximiliaan van Bourgondië, hoofd der Middelburgsche abdij. Daar heeft hij waarschijnlijk den invloed ondergaan van koning Christiaan II van Denemarken, die toen in Zeeland vertoefde en een vurig aanhanger der Hervorming was. Bovendien moest Geldenhauer in 1525 op last der Zeeuwsche heeren een tocht naar Wittenberg ondernemen, ‘een soort enquête naar den aard der Hervorming,’ waarvan hij een beknopte reisbeschrijving gaf: Itinerarium Gerardi Geldenhaurii Noviomagi Antverpia Vitebergam Anno 1525, uitgegeven in Arch. K.G., dl. IX, blz. 509 vv. Daaruit blijkt al zijn verontwaardiging over de geloofsvervolging en zijn sympathie voor de Hervormingsgezinden. Misschien is hij na zijn terugkomst nog een korten tijd als prediker te Tiel werkzaam geweest, maar in allen gevalle heeft hij zich na zijn overgang niet meer veilig gevoeld in de Nederlanden. Hij week naar Duitschland uit, vestigde zich eerst te Worms en trad daar in 't huwelijk, waaruit een zoon, Eobanus Geldenhauer, is gesproten, later predikant in Oost-Friesland, voornamelijk te Emden.

In 1529 gaf Geldenhauer Epistolae aliquot de re Evangelica et Haereticorum poenis ad Carolum Quintum, ad Germ. Principes in conventu Spirensi, ad Carolum Gelriorum Ducem, ad Philippum Hessorum Principem in 't licht. Hierin wordt vooral over de kettervervolging gehandeld en een hervormingsplan gegeven, dat, steunende op godsdienstige grondslagen, een volkomen kerkelijke en staatkundige omwenteling beoogt. Hij spreekt hier als ‘een man van overtuiging... een man wiens hart tot spreken dringt en die spreekt.’ Afzonderlijk verscheen nog een Ad Carolum quintum ... epistola Gerardi Noviomagi, in quo tractatur, utrum haeretici iure suppliciis adfici possint nec ne (z.p., 1528). Ook maakte hij in zijn strijd voor de Hervorming gebruik van de waarde, die anderen aan de astrologie hechtten en gaf daarom een werkje uit: De terrifico cometa ... qui apparuit anno MDXXVII mense Octobri, Epistola ad Carolum V (z.p. of j.).

In het voorjaar van 1529 verscheen van Gelderhauer's hand een boekje, getiteld: Epistolae Erasmi, waarin hij eenige plaatsen uit de geschriften van den Rotterdammer aanhaalt betreffende het dooden van ketters, dat door dezen ten sterkste veroordeeld wordt; dit boekje werd toen naar den Rijksdag te Spiers gezonden. Erasmus was echter hoogst verontwaardigd over het gebruik maken van zijn naam en autoriteit en gaf in een schrijven van 4 November 1529 (opgenomen in zijn Opera omnia, Lugd. Bat. 1706, dl. X) zijn ongenoegen daarover te kennen, temeer daar kort hierop door Geldenhauer nog Annotationes Erasmi in 't licht waren gezonden, waarin de vorsten werden aangespoord, zich niet langer tegen de Reformatie te verzetten, de monniken van hun goederen te berooven en die aan de Evangelischen af te staan. Beide geschriften van Geldenhauer schijnen herdrukt te zijn als: D. Erasmi Roterodami Annotationes in Leges Pontificias et Caesareas de Haereticis. Epistolae aliquot Gerardi Noviomagi. De re Evangelica et Haereticorum poenis etc. (Argent. 1529), want Erasmus heeft een tweede tegenschrift gegeven, waarin hierop gedoeld wordt.

[p. 197]

De scherpe toon der geschriften bewijst wel, dat de vroegere vriendschap, die tusschen de beide mannen bestond, in afkeer veranderd was. Geldenhauer's brief aan Karel V en later de vier brieven met de Annotationes, werden spoedig na het verschijnen in het Duitsch vertaald.

Geldenhauer is niet te Worms blijven wonen. Achtereenvolgens vestigde hij zich te Straatsburg, Augsburg, Marburg en daarna weer te Worms, tot hij daar in 1534 tot hoogleeraar in de theologie werd benoemd. Tot zijn dood, 10 Januari 1542, bleef hij in die betrekking werkzaam; hij overleed aan de pest en werd in de kerk te Marburg begraven.

De tijd zijner omzwerving is wel zijn meest vruchtbare tijd als schrijver geweest. Behalve de reeds genoemde werken gaf hij:

Historia Batavica (Straatsburg 1530), dat tot 1611 niet minder dan tien drukken beleefde en dus blijkbaar zeer in den smaak viel, hoewel Dr. Prinsen het niet gunstig beoordeelt. Vervolgens:

Germaniae inferioris historiae, in den vorm van een brief, gedagteekend 9 Januari 1531 (Francf. 1532; herdrukken: ald. 1533, Antw. 1585, Hannov. 1594; verder met andere werken tezamen nog uitgegeven in 1609, 1610 en 1611). Eindelijk:

Institutio scholae Christianae (Francf. 1534).

Ook schijnt hij een werk geschreven te hebben, dat tot titel draagt: De viris illustribus Inferioris Germaniae, waarop in andere geschriften uit dien tijd wordt gedoeld, maar dat totnogtoe onbekend is gebleven. Een gedeelte ervan, o.a. een vita Wesselii Gansfortii, is in een ander werk opgenomen. Er bestaat nog een leven van Agricola, door Geldenhauer geschreven, maar of het mede een deel uitmaakt van bovenbedoeld de viris illustribus, blijkt niet.

Als verdere werken van Geldenhauer worden hier en daar nog vermeld:

Pompa exequiarum Catholici Hispaniarum regis Fernandi (Lov. 1516).

De non comburendis haereticis, met een Praefatio in librum Joannis Cathacuseni contra fidem Mahumeticam.

Scholia in dialecticam Georgii Trapezuntii (Colon. 1538).

De regno, civitate et domo Dei ac Domini nostri Jesu Christi libri tres, ex vetustissimis creaturae ac Scripturae libris, per D. Franc. Lambertum Avenionem collecti et per Gerardum Geldenhaurium Noviomagum recogniti in ordinemque degesti (1538).

Vita Noutzeni (hoogleeraar te Marburg, overleden in 1536).

Germanicarum Historiarum illustratio nunc primum excusa (Marp. 1542). De inleiding is gedateerd 1 November 1541, en de uitgave waarschijnlijk na Geldenhauer's dood geschied. Het is een verzameling van veertien geschriften, waarvan enkele door hem zijn geschreven.

In de Werken van het Historisch Genootschap te Utrecht, 3^e Serie, n^o 16, gaf Dr. Prinsen uit: Collectanea van Gerardus Geldenhauer (Amst. 1901). Het is een verzameling aanteekeningen over de meest verschillende zaken en gebeurtenissen uit de jaren 1521, 1522 en 1528-1532. Hierachter wordt een herdruk van eenige zijner werken gegeven, die zeer zeldzaam zijn geworden.

Over Geldenhauer geeft Dr. Prinsen de volgende karakteristiek: hij is ‘geen held, is in geen enkel opzicht werkelijk groot... een eenvoudige, een bedeesde, die als het er op aankomt, dapper en onverschrokken strijdt voor de zaak des

[p. 198]

geestes ... In zijn reformatorische geschriften verdedigt hij helder en juist, strijdt hij met den moed van een innige overtuiging voor wat hij als de waarheid beschouwde.’ En deze lof kan hem niet ontzegd worden: ‘Wat zijn pogingen tot een kritische beoefening der historie betreft, kunnen we van hem zeggen, dat hij een der eersten geweest is in ons land, die zich eenigszins bewust werd, wat historiestudie eigenlijk zijn moest.’

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. en de daar aangehaalde bronnen. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 507. - J. Prinsen, Gerardus Geldenhauer Noviomagus (Acad. Proefschrift) ('s-Gravenhage 1898). - Voorrede van de uitgave der Collectanea door Dr. J. Prinsen (Werken Hist. Gen., 3^e Serie, n^o 16).