Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Johannes Geesteranus]

GEESTERANUS (Johannes), was de zoon van Everardus Geesteranus, die van 1582 tot 1596 als predikant te Alkmaar stond, en van Grietje van Foreest, naar wier geslachtsnaam hij soms ook Joannes Everardi Forestus genoemd wordt. Geboren te Alkmaar den 8^en November 1586, studeerde hij te Leiden als bursaal van het Staten-Collegie, evenals Voetius, met wien hij te dien tijde door nauwe vriendschap verbonden was, getuige het kort, maar keurig epigram, dat hij op 21 November 1608 in Voetius' ‘album amicorum’ schreef, toen hij gereed stond, het Staten-Collegie vaarwel te zeggen. In 1609 aanvaardde hij het predikambt te Vreeland en ofschoon hij zich niet openlijk bij de Remonstranten aansloot, was hij het toch in verschillende opzichten zoodanig met hen eens, dat vele Remonstranten uit Amsterdam in den laatsten tijd zijner bediening naar Vreeland kwamen, om hem te hooren, daar zij in hun

[p. 191]

woonplaats reeds toen geen volkomen vrijheid van godsdienst hadden. Waarschijnlijk in 't begin van 1617 vertrok Geesteranus naar Alkmaar, daar hij vanhieruit een brief aan Rem Egbertsz Bisschop schreef, dien deze 6 Maart 1617 ontving en waaruit blijkt, dat Geesteranus nog slechts kort in die stad vertoefde. Spoedig werd hij van onrechtzinnigheid verdacht, want op de synode van Enkhuizen in 1618 diende de classis Edam een gravamen in omtrent eenige punten, die in strijd waren met de zuivere leer en zelfs Sociniaansch, waarbij gezegd werd, dat Geesteranus ‘ten minsten met eenige derzelver poincten besmet’ was.

Een oproer van Remonstrantsgezind volk te Alkmaar op 8 of 9 Maart 1619, toen een commissie van Gedeputeerden der Noordhollandsche synode en eenige politieke gecommitteerden ter onderzoek van de Remonstrantsche predikanten in de kerkekamer zitting hielden, was niet gunstig voor Geesteranus. Naast Remonstrantisme legde men hem en zijn broeder Petrus ten laste, het oproer te hebben aangestookt en den 11^en en 12^en Maart werden beiden voor deze commissie verhoord. Ofschoon hij zich gemakkelijk van de laatste beschuldiging kon vrijpleiten, werden hij en zijn broeder den 16^en Maart uit het predikambt ontzet na een onderzoek, dat vrij inquisitoriaal was en dat door hem beschreven en later tegelijk met een gelegenheidsrede uitgegeven is onder den titel: Predicatie over 't ontset van Alckmaer gedaen 8 October 1618 over Act. 9:31, mitsgaders 't examen over hem den 11^en en 12^en Maert 1619 gehouden (z.p. 1665; andere druk: Amst. z.j.)

De Dordtsche Synode bepaalde zich tot kennisneming van Geesteranus' meeningen en vonnis en verwierp zijn conclusie als ‘een gruwelijke en verfoeilijke lastering van Socinus.’ De Staten van Holland gelastten daarop beiden broeders, naar 's-Gravezande te komen, ‘tot naerder op [hunne] saeken sal sijn gelet en gedisponeert’, maar daar zij vreesden, aldus gemakkelijk naar Engeland te kunnen worden vervoerd, waar zij hun leven niet zeker zouden zijn, gehoorzaamden zij dit bevel niet: Petrus week dadelijk naar Norden uit en Johannes begaf zich in 't geheim naar Rijnsburg, waar hij zich bij de Collegianten aansloot. Want hoewel hij het in ‘de vijf artikelen’ met de Remonstranten eens was, en betreffende het waarnemen van het overheidsambt als de Doopsgezinden dacht, schijnt hij toch 't meest de gevoelens der Collegianten aangehangen te hebben. Van den aanvang af bevonden zich onder hen mannen, die de leer van Socinus op menig punt onderschreven en ook Geesteranus schijnt daartoe behoord te hebben. Dat hem in 1621 het rectoraat der school te Rakow werd aangeboden, strekt hiervan wel ten bewijze; dat hij daarvoor bedankte, omdat hij hun begrippen niet volkomen deelde, is geen bewijs van het tegendeel. Ook deelde hij de Sociniaansche opvatting van den doop: deze was niet strikt noodig, maar werd hij toegediend, dan moest het geschieden aan volwassenen en bij onderdompeling. Geesteranus is de eerste geweest, die op evengenoemde wijze in 1620 gedoopt werd.

Veiligheidshalve week hij niet lang daarna naar Norden uit, waar hij zijn broeder Petrus en ook Camphuysen vond, met wien hij ‘omging als David en Jonathan.’ Gelijk te Rijnsburg met weven, hield hij zich hier ook met handenarbeid bezig, om te kunnen leven en verwierf aller achting door zijn vroomheid en Christelijke liefde. Deze laatste toonde hij vooral bij het heerschen van een pestepidemie, die in 1622 te Norden heerschte, waardoor hijzelf op 14 October van dat jaar als offer der gevreesde ziekte overleed. Hij was gehuwd met Anna Gerrits, van wie Camphuysen zegt, ‘dat hij niet en wist van eenige Remonstrantse wijven,

[p. 192]

die haer onder 't kruys zoo wel wisten te dragen.’ Ook zij stierf, evenals haar zoontje Jan Evert, op 2 November 1622 aan de pest.

Van Geesteranus wordt door zijn broeder Petrus getuigd, dat hij ‘niet veragt is geweest anders als van sulke, die hem niet gekent hebben, maer die van degenen, die hem te regt gekend hebben, nooit ten vollen heeft kunnen geprezen worden.’ Voetius schildert hem als volgt: ‘Geisterani excitatum erat ingenium; eximius ille in philosophia et lingua Hebraea, in poësi Latina et Graeca, in scripturarum lectione, in originalibus apprime exercitatus,’ en wanneer hij over Geesteranus' afval van de rechtzinnige leer schrijft, doet hij het met de woorden van Vergilius: ‘animus meminisse horret luctuque refugit.’ Van Remonstrantsche zijde is de lof niet onverdeeld, omdat hij zich niet bij hun partij had aangesloten. Uyttenbogaert en Episcopius oordeelden, dat hij een man geweest is ‘die de gemeene saeke veel goedts hadt kunnen doen,’ indien hij ‘nevens de godtsaligheit des levens, sich in eenige dingen wat rekkelijker hadt getoont tot onderhoudinge der eenigheit.’ Sommigen beweerden ook, dat hij wel geleerd was, maar ‘wat al te zeer bleef hangen aan zijn verstand en veel werk maakte van zijn eigen oordeel.’

Behalve het bovengenoemde heeft Geesteranus in druk uitgegeven:

Verborum seu dictorum distinctio.

De dilectione.

De magistratu.

Consensus Pauli et Jacobi, sive de justificatione ex fide et operibus (1620).

Beginsel-boek van de eere Gods, stichtinge en saligheyt enz. (1682).

Idolelenchus, door Camphuysen ‘in duytse rijmen overgeset’ en opgenomen in diens Theologische Werken.

Geesteranus' denkbeelden blijken ook uit een aan de Remonstranten gerichte Waerschouwinghe voor de verdruckte Gemeynten over 't stellen van een Confessie. Begrepen in zeeckere extracten wyt eenighe brieven aen een particulier vrundt (z.p. 1620), opgenomen in Camphuysen's Theologische Werken (uitg. 1672, blz. 607-615). Dit geschrift maakte zooveel indruk, dat ertegen werd uitgegeven: Brieff der Ghecommitteerde van de Societeyt der Remonstranten aen alle Remonstrantsghesinde ghemeynten der vereenichde Nederlanden aengaende het stellen ende bevorderen van een Confessie tot Contra-Waerschouwinghe.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., dl. III, kol. 444. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 503. - Rademaker, Camphuysen, blz. 78, 85-91, 95-102, 115, 146, 147, 246. - Duker, Voetius, dl. I, blz. 49, 109, 110, 291, XLVII. - Brandt, Reformatie, dl. II, blz. 512; dl. III, blz. 358-388. - Reitsma, Herv. en Herv. kerk, blz. 542, 574. - Knappert, Gesch. N.H.K., dl. I, blz. 144, 146. - Kühler, Socian., blz. 148. - Tideman, Biogr. Naaml. Rem. Br., blz. 292. - Doopsgez. Bijdr., Jaarg. 1883, blz. 70. - Reitsma en v. Veen, Acta, dl. II, blz. 17; dl. VI, blz. 342. - Kuyper, Post-Acta. blz. 498, 508. - N. Arch. K.G. dl. I, blz. 356, 357. - Stud. en Bijdr., dl. IV, blz. 261-266. - Rogge, Cat. Pamfl. Rem. Bibl., 1^e st. 1^e afd., blz. 156, 157.