Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Carolus Gallus]

GALLUS (Carolus) of Karel de Haan verdient ongetwijfeld meer opmerkzaamheid, dan hem totnogtoe betoond is; niet alleen is zijn levensloop door afwisseling merkwaardig, maar de invloed dien hij in verschillende tijden op zijn omgeving heeft geoefend, is zeker grooter geweest, dan men van dezen nog te weinig bekenden man zou vermoeden. Hij werd den 16^en Augustus 1530 uit een aanzienlijk geslacht te Arnhem geboren, legde zich daar op het Latijn en Grieksch toe en vertrok naar Keulen, waar hij eerst in de rechten, vervolgens in de theologie studeerde. Daarna zette hij zijn studiën voort te Genève onder Calvijn en Beza, wat wel zeer eigenaardig is in verband met zijn voorbereiding voor het priesterambt in de Roomsch-Katholieke kerk. Zijn vriend Joannes Visser, kanonnik te Elst, waarschuwde hem dan ook voor de ‘loezerij’ van Rome's tegenstanders. Met zekerheid is het echter niet uit te maken, of de studie te Genève vóór of na zijn aanstelling als pastoor te Elst plaats had, tot welk ambt hij in 1556 werd benoemd. Zijn prediking aldaar was niet tegen de kerk gericht, maar evenmin rechtzinnig te noemen en het is niet onwaarschijnlijk, dat zij invloed heeft geoefend op zijn parochianen. Een zekere Ryckolt Swartzmuyl, wonend te Driel, dat tot de parochie van Elst behoorde, wordt in 1559 wegens ketterij gevangen genomen en gestraft; te Antwerpen is in hetzelfde jaar Adriaen Pan Petersz, geboren te Driel, om het geloof onthoofd; in 1563 ondergaat Hendrik Aertsz, insgelijks geboren te Driel, den vuurdood.

Gallus werd in 1560 benoemd tot pastoor bij de Lieve-Vrouwenkerk te Deventer en haalde in datzelfde jaar te Keulen den graad van baccalaureus in de godgeleerdheid. Ook verbond paus Pius IV den 16^en Juli 1560 het kanunnikaat en de praebende der St.-Lebuïnuskerk aan het pastoorschap of rectoraat, thans door Gallus bekleed, omdat dit laatste niet voldoende geacht werd voor levensonderhoud. Bij die gelegenheid wordt Gallus nog geroemd als ‘virum politiori literatura et lectione theologiae exercitatum, verbi Dei excellentem concionatorem et alias apud eos de idoneitate, fidelitate, prolutate, doctrina, sanctimonia et vita exemplari comprobatum’.

Toch begon men van kerkelijke zijde reeds spoedig anders over hem te denken; reeds in Februari 1561 werd hij door den deken van Deventer wegens onrecht-

[p. 174]

zinnigheid aangeklaagd en hem ten laste gelegd, dat hij op Kerstmis 1560 het Avondmaal onder beide gestalten zou hebben uitgereikt. Die beschuldiging schijnt echter in dezen vorm onjuist geweest te zijn en Gallus, door de Stadsregeering gesteund, kon zich nog enkele maanden handhaven. Maar ook de landvoogdes Margaretha drong vanuit Brussel op verwijdering van den verdachten pastoor aan, terwijl zelfs met inkwartiering van 1800 man paardenvolk gedreigd werd, indien de Deventer magistraat niet toegaf. Den 29^en Juni 1561 werd Gallus ontslagen en verliet weinige dagen later de stad, om spoedig daarna door den hertog van Kleef te Hamm in het graafschap Mark als zielszorger aangesteld te worden. In Januari 1562 bevond hij zich reeds daar, doch een half jaar later zich tijdelijk te Arnhem ophoudend, werd hij op last van de landvoogdes Margaretha gevangen genomen en niet dan op sterk aandringen van den hertog van Kleef in vrijheid gesteld.

Vijftien jaar is Gallus te Hamm werkzaam geweest en heeft zich hoogstwaarschijnlijk in dien tijd openlijk bij de Hervorming aangesloten. Wellicht is hij daar ook gehuwd, hoewel zijn zoon Henricus, in 1589 predikant te Leiden geworden, in het Album Stud. Lugd. Bat. als ‘Daventriensis’ staat aangegeven en Gallus dus in zijn Deventerschen tijd als pastoor de gelofte van kuischheid schijnt overtreden te hebben.

Te Hamm raakte hij in strijd met den verstrooiden hoop van Munstersche Wederdoopers en ontzag zich niet, burgemeesters en raden der stad voor ‘wederdoopers en derzelver patronen’, voor ‘kerkroovers en harpijen’ uit te maken. Een procedure wegens beleediging volgde; overeenkomstig de beslissing der Universiteit van Helmstadt werd hij schuldig bevonden en moest herroepen. Gallus weigerde, verkreeg van den Hertog ontslag en vertrok in 1576 naar Bremen. Daar gaf hij een geschrift tegen de Wederdoopers uit, in het Duitsch gesteld, met een opdracht aan den Prins van Oranje, gedateerd 26 Augustus 1577, dat tot titel draagt: Leer des christlicken geloovens in veer boecken tegen den wederdöpern erdommen, waarvan in 1606 een Hollandsche uitgave te Arnhem verscheen, getiteld: Malleus anabaptistarum: Een hamer op dat hoeft aller wederdoperschen secten, welcke slaet, breeckt ende gantschlik verderft haren kop, und verdedigt die Godtlicke waerheyt. Een opdracht aan prins Maurits, gedagteekend 29 September 1603, gaat aan het werk vooraf. Sepp oordeelt, dat dit boek niet is geschreven door iemand, ‘die de Nederlandsche Doopsgezinden in hunne eigenaardige dogmatiek kende, zoodat het, bij zijn uitgaaf in 1606, op dezen niet veel indruk kan gemaakt hebben’. Zelfs rekent hij ‘den schrijver dit werk niet als een literarische verdienste aan’.

Te Bremen heeft Gallus niet lang gewoond. Reeds in 1578 werd hem, evenals Fontanus, door graaf Jan van Nassau opgedragen, de Hervorming in Gelderland door te zetten; zij moesten alsdan voor de krijgslieden als legerpredikant optreden en aldus de burgers ook tot de prediking lokken. Gallus heeft zich toen blijkbaar te Arnhem gevestigd, vanwaar hij den 14^en Januari 1580 aan graaf Jan een advies gaf over de vraag, of men den godsdienstvrede omtrent de Katholieken moest houden, en waar hij op 4 Mei van dat jaar een stuk, van het consistorie uitgaande, mede onderteekent. Uit iets vroeger tijd dateert zijn onuitgegeven Discours von der administration der geistlicher guederen, dat grooten invloed had op het plakkaat, den 31^en Mei 1580 op dat stuk uitgevaardigd, zoodat dit zelfs in uitdrukkingen en bewoordingen met het Discours overeenstemt. ‘Er schijnt geen twijfel te zijn of hij

[p. 175]

is de raadsman en doordrijver van dit werk der reformatie in het beheer der geestelijke goederen geweest, hetwelk door den stadhouder begonnen, maar niet voortgezet of voltooid is’. In de ‘Ordonnantie en instructie voor de lieden van de kerkenrekenkamer’, den 1^en Juni 1580 door graaf Jan en Raden van Gelderland uitgevaardigd, wordt dan ook aan Gallus het ambt van eersten auditeur opgedragen. Daar de voorgenomen hervorming echter mislukte en het spoedig vertrek van graaf Jan hem den grootsten steun ontnam, trok Gallus naar zijn oude standplaats Deventer, waar hij, evenals te Arnhem, trachtte te bewerken, dat de geestelijke goederen ten algemeenen nutte zouden geadministreerd worden. Den 17^en April 1581 werd door ouderlingen en diakenen een dergelijk Discours als het Geldersche ingediend, dat onmiskenbaar grootendeels het werk van Gallus is. Het gevolg was, dat wel geen rekenkamer werd opgericht, gelijk verlangd werd, maar toch een ontvanger der geestelijke goederen werd aangesteld, welken post Gallus van 8 Augustus 1583 tot 3 September 1586 bekleedde.

Intusschen was hij ook op ander gebied werkzaam. In datzelfde jaar 1583 verzoekt hij van den Magistraat van Arnhem, hem een handschrift terug te geven, dat hij ter beoordeeling had ingezonden en een Commentaar en uitlegging der apostolische epistelen bevat. Misschien is dit hetzelfde werk, waarover op de synode, te Doesburg van 28-31 Mei 1583 gehouden, wordt gehandeld. Ook poogde hij eenigen tijd later tot predikant te Deventer beroepen te worden, waarbij hij van de Overheid medewerking ontving, maar den Kerkeraad tegen zich had. Hij beriep zich namelijk op de aanstelling door den Magistraat, toen hij nog ‘in het pausdom’ was, terwijl de kerkeraad een beroep alleen als wettig erkende, wanneer het vanwege de kerk, waar de zuivere religie geleerd wordt, heeft plaats gevonden. Gallus kwam daartegen op in een insgelijks onuitgegeven geschrift, getiteld: Examen decretorium Synodi Hagensis 1586 20 Jan. habitae, waarin hij de dáár bekrachtigde kerkorde bestreed. Het einde was, dat de Overijselsche synode van 20 September 1586 hem niet als predikant te Deventer wilde toelaten, maar hem gaarne zou helpen, om ergens anders naar kerkenordening beroepen te worden of hem tot ‘de regeeringe eeniger scholen te bevorderen’. Eer dit ten uitvoer kon worden gelegd, leverde Stanley op 29 Januari 1587 door verraad de stad Deventer aan de Spanjaarden over en moest Gallus, die kort tevoren zijn vrouw verloren had, de stad verlaten ‘pia conjuge privatus, omnibus fortunis denudatus, cum numerosa denique prole in extremas miserias et angustias praecipitatus’.

Toch scheen hij juist toen een betere toekomst tegemoet te gaan. Te Leiden als vluchteling aangekomen, werd hij, zeker op aanbeveling van prins Maurits, misschien ook door de hulp van zijn neef Evert van Bronckhorst, hoogleeraar in de rechten aldaar, en mogelijk door invloed van zijn ouden beschermer graaf Jan van Nassau, den 4^en Mei 1587 op proef tot buitengewoon hoogleeraar in de godgeleerdheid aan de Leidsche hoogeschool benoemd. Het hem en zijn zoon aangeboden predikambt werd door den laatste aanvaard, maar door den vader geweigerd. Gedurende zijn professoraat ontving hij met zijn ambtgenoot Trelcatius en vier predikanten in 1589 de opdracht, om over de ‘nadere verklaring’, die Herberts (zie beneden i.v.) in zijn geruchtmakende zaak gegeven had, te oordeelen. Toch heeft Gallus niet aan de in hem gestelde verwachtingen voldaan: ‘daar hij weinig of geen toehoorders had’, werd hem den 10^en Augustus 1591 zijn ontslag aangezegd,

[p. 176]

dat zes maanden later zou ingaan. Indien het bericht, alleen door Burman vermeld inderdaad waarheid bevat, dat Gallus tevens benoemd werd, om Marnix bij dien voorgenomen vertaling van het Oude Testament behulpzaam te zijn, is dit zeker geschied, om zijn ontslag zoo eervol mogelijk te maken. Nergens is echter een bevestiging van dat bericht te vinden, terwijl Gallus' pogingen, om elders als predikant geplaatst te worden, het wel zeer twijfelachtig maken. Dat hij, zooals Sepp (Godg. Ond., dl. I, blz. 77) meent, nog tot 1593 als hoogleeraar werkzaam zou zijn geweest, is evenzeer niet wel aan te nemen.

Spoedig na zijn ontslag, in 1592, gaf hij een werk in 't licht, waaraan hij reeds 20 jaar gearbeid had, zijn Clavis prophetica nova apocalypseos, Joannis apostoli et Evangeliographi. Daaraan werden toegevoegd de Theses de antichristo, den 15^en April 1591 onder zijn voorzitting door Cornelis Pijnacker verdedigd, alsook een Tractatus de magistratu, waarin hij zich, evenals vroeger in het bovengenoemde Examen decretorium, een tegenstander der kerkorde toont. Vooraf gaat een opdracht aan prins Maurits en de Staten van Holland, geteekend 8 Februari 1592. De Clavis zelf ‘onderscheidt zich niet door nieuwheid van vinding of juistheid van opvatting’; slechts over het in de Openbaring genoemde getal van het beest ontwikkelt de schrijver een eigenaardige zienswijze: 666 is in verband met 1 Kon. 10:14 voor hem slechts ‘een groote veelheid’. Dit getal duidt dus niet één antichrist aan, maar wijst op vele personen, die als vijanden der kerk dien naam verdienen, o.a. het meerendeel der pausen.

Gallus, die den 22^en Juli 1592 hertrouwde met Mejuffrouw Utenbroeck, doch reeds den 28^en Januari 1593 voor de tweede maal weduwnaar werd, poogde na zijn ontslag als hoogleeraar elders geplaatst te worden, waarbij zijn neef, Prof. van Bronckhorst, hem trouw hielp. Vergeefs hoopte hij in 1592 op een beroep als predikant te Rijnsburg en, ondanks Van Bronckhorsts aanbeveling, gelukte het hem evenmin, in 1593 als rector te Zwolle of te 's-Gravenhage aangesteld te worden. In Juni 1594 werd hij echter beroepen als predikant te Scherpenzeel en gelastte het Hof van Gelderland hem, zich ten spoedigste daarheen te begeven. Indien hij inderdaad aldaar werkzaam is geweest, was het toch gedurende zéér korten tijd: volgens verschillende opgaven nog in hetzelfde jaar 1594, zeker althans in Juni 1595 is hij predikant - niet de eerste, gelijk meestal onjuist vermeld wordt - te Nybroek op de Veluwe.

Het oude vuur is nog niet geheel gedoofd, want in 1597 wordt Fontanus uit Arnhem afgevaardigd, om een twist tusschen Gallus en den rechter Bloys te beslechten. Verder schijnt hij rustig op zijn standplaats gearbeid te hebben tot zijn emeritaat, dat hem, volgens de meeste schrijvers, in 1610 wegens ouderdom en zwakheid verleend werd. Misschien werd hem, gelijk De Jongh schrijft, toen alleen een adjunct toegevoegd, want Dr. Wagenaar vermeldt, dat op de vergadering te Arnhem in April 1611 gehouden, de classis aan Gallus ‘ten beste hield’, dat hij Confessie en Catechismus geteekend had ‘met protestatie over eenige artikelen der Christelijke leer, aangezien die substantie der Christelicke leere in den fundament van hem niet wort omgestooten’, doch dat zij Gallus tevens vermaande, de dingen die hij ‘bizonder gevoelde’, niet in 't openbaar te verkondigen, om te Nybroek geen verwarring te stichten. Bovendien werd hij berispt over den ongewonen ritus, door hem bij begrafenissen gebruikt.

Den 28^en Januari 1616 is Gallus te Nijbroek overleden en in de kerk onder

[p. 177]

den predikstoel begraven. Uit zijn eerste huwelijk had hij o.a. zijn boven reeds genoemden zoon Henricus, als predikant te Leiden vóór hem overleden, nalatende twee zoons: Carolus, doctor in de rechten, ‘consulatu Leydensi clarus’ en Hugo, achtereenvolgens predikant te Diepenheim, Wilp en Vollenhove. Ook had Gallus een dochter Rachel, die zich bekend gemaakt heeft o.a. door de uitgave van een werkje Den Paelsteen der Philosophen.

Bij de vrij schaarsche en weinig volledige berichten, die wij omtrent Gallus bezitten, is het zeer moeielijk, over zijn karakter en beteekenis een juist oordeel te vellen. Zeker was hij een werkzaam, ijverig en strijdvaardig man; van edele karaktertrekken getuigt een brief aan zijn vriend, den kanunnik Visser te Elst; maar daartegenover is zijn houding te Hamm, hoewel nog niet voldoende opgelost, niet onberispelijk te noemen. Zonder twijfel is hij ook in zijn tijd als een geleerd man bekend geweest: zijn geschriften, zijn benoeming tot hoogleeraar, de mogelijkheid dat hij Marnix in diens Bijbelvertaling zou behulpzaam zijn, spreken hiervan, terwijl zijn zienswijze omtrent het bestuur der geestelijke goederen van een onafhankelijk inzicht getuigt. Mogelijk is het ook, dat hij in zijn tijd meer invloed geoefend heeft dan wij oogenschijnlijk zouden vermoeden: zijn benoeming te Leiden toch schijnt oorzaak geweest te zijn van de oprichting der hoogeschool te Middelburg, daar de rechtzinnige Zeeuwen hun kinderen niet aan de leiding van een man wilden overlaten, die op sommige punten van de Calvinistische leer afweek. Dat hij niet in alles met de heerschende partij in de kerk meeging, blijkt ook uit zijn strijd tegen de Haagsche kerkorde en zijn onderteekening van Confessie en Catechismus onder voorbehoud op 't laatst van zijn leven. Voegen wij hierbij nog, dat Schoockius het noodig vindt, hem in de eerste plaats, nog vóór Fontanus, als hervormer van Gelderland te noemen, dan zou men, alles saamgenomen, tot de conclusie kunnen komen, dat Gallus in zijn tijd een man van invloed is geweest, die echter om zijn onrechtzinnigheid door de streng-rechtzinnigen, die toen de kerk beheerschten, meer op den achtergrond gehouden is; wèl hebben zij hem geacht en, zoo noodig, geholpen, omdat hij indertijd voor zijn geloofsovertuiging vervolgd was, maar zijn invloed hebben zij gevreesd en zooveel mogelijk willen beperken.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 487. - Nijhoff, Bijdr., dl. VI, blz. 125-161. - Siegenbeek, Gesch. der Leidsche Hoogesch., dl. I, blz. 54; dl. II, blz. 71. - Sepp, Godg. Ond., dl. I, blz. 71-79, 84, 87, 88. - Diarium Ev. Bronchorstii (Werken Hist. Gen., 3^e Serie, n^o. 12, 's-Grav. 1898) blz. 16, 22-24, 27, 28, 32, 33, 36-38, 40, 41, 44, 49, 51, 52, 54, 56, 61, 64-66, 70. - Molhuysen, Bronnen tot de Gesch. der Leidsche Univ., dl. I ('s-Grav. 1913), blz. 52, 53, 62, 66; Bijl., blz. 158, 160, 199. - Archief Aartsb. Utr., dl. XVIII, blz. 421, 422; dl. XXII, blz. 381-384; dl. XL, blz. 279. - Revius, Daventria Illustrata, blz. 332, 511-515. - Meyjes, Revius, blz. 166-168. - Ned. Arch. K.G., N.S., dl. II, blz. 36, 51, 74, 330; dl. IX, blz. 310; dl. X, blz. 20. - Schoockius, Liber de bonis ecclesiasticis, blz. 459, 460, 509. - Sepp, Uit het Pred. leven, blz. 112. - Rogge, Coolhaes, dl. I, blz. 22; dl. II, blz. 159. - Rutgers, Acta, blz. 367, 428, 597-600. - Reitsma, Herv. en Herv. kerk, blz. 275, 282. - Wagenaar, Fontanus, blz. 48, 56, 71, 72, 104, 128. - Pont, Lutheranisme, blz. 172, 177, 180. - Vos, Menno Simons, blz. 323. - Reitsma en v. Veen, Acta, dl. II, blz. 403; dl. IV, blz. 28; dl. V, blz. 203-205, 243. - Cat. Doopgez. Bibl., dl. II, blz. 175.