Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[p. 161]

G

[Petrus Gabriël]

GABRIËL (Petrus), ook Schagius geheeten en naar zijn geboorteland dikwijls ‘de Vlaming’ bijgenaamd, is in het begin van den Hervormingstijd hier te lande één der werkzaamste en moedigste predikers onder 't kruis geweest, vriend en geestverwant van Petrus Bloccius. Tevoren monnik, moet hij reeds in 1545 met levensgevaar in Vlaanderen en Holland als prediker der Hervormde leer zijn opgetreden. In 1564, misschien reeds vroeger, was hij de eerste bekende Hervormde predikant te Brugge, waar hij de gemeente, reeds gevormd onder het bestuur van ouderlingen en diakenen, voorging in het huis van zekeren IJsbrand den Orgelmaker. Toen deze echter den 25^en November 1564 werd gevangen genomen en de vervolging uitbrak, week Gabriël naar Antwerpen uit, ‘alwaar zijn dienst der gemeente zeer wel te stade kwam’. Eens in de veertien dagen kwam hij in 't geheim te Brugge, om de Hervormden te stichten, maar toen de vervolging den 16^en April 1565 met nieuwe woede aanving, moesten ook deze samenkomsten gestaakt worden.

In 1566 week Gabriël naar Amsterdam uit, woonde daar met zijn vrouw Elisabeth, bij wie hij geen kinderen had, in de Engelsche Steeg en ging elken Zondag, ofschoon ook hier door vervolging bedreigd, de gemeente voor in het verklaren van den Heidelbergschen Catechismus. Vanuit Amsterdam hield hij ook de bekende ‘hagepreeken’ in het open veld, het eerst bij Overveen. Gabriël zou den nacht tevoren bij den Hervormingsgezinden schout van Spaarndam doorbrengen, maar zijn geleider vond het veiliger, hem bij IJsbrant Staasz te Haarlem nachtverblijf te bezorgen. Doch toen 's avonds laat, op een bericht uit Amsterdam, dat te Overveen gepreekt zou worden, bij klokgelui de vroedschap werd bijeengeroepen, vreesde Staasz, dat het op Gabriël gemunt zou zijn en verborg hem dien nacht onder een hoop spaanders. Den volgenden morgen, 21 Juli 1566, bleven de poorten van Haarlem eerst gesloten, maar velen, die de prediking niet wilden verzuimen, klommen over de stadsmuren of werden heimelijk uitgelaten, zoodat de vroedschap te elf uur besloot, de poorten te openen, waarop duizenden naar een stuk land bij het Huis ter Kleef onder Overveen trokken, om Gabriël te hooren. Daar deze grond aan den bekenden Hervormingsgezinden Hendrik van Brederode toebehoorde, kon de samenkomst ongehinderd plaats vinden en toen Gabriël daar gekomen was, stak men twee stokken in den grond en ‘bondt daer een sperre over dwars aen vast, om hem voor stut en leuning te dienen’. Voor een gehoor van ongeveer 5000 menschen hield Gabriël zijn toespraak over Ef. II:8-10 ‘en dat, hoewel hij seer kleen en swak van persoon was, ontrent vier uuren langk, in een seer heeten sonneschijn’. 's Avonds trok hij naar Alkmaar, om daar den volgenden dag de gemeente te stichten, terwijl hij later op verzoek der Delftenaars zulk een hagepreek hield aan de Hoornbrug tusschen den Haag en Delft; daarna zelfs in de stad 's-Gravenhage vóór het huis van Cornelis Suys, lid van den provincialen Raad van Holland, waarbij gewapende burgers uit Delft hem voor overlast van de zijde der overheid beschermden.

[p. 162]

Ook te Jacobswoude en onder Oostbroek bij Utrecht verkondigde hij op die wijze aan zijn geestverwanten het Evangelie.

Hartog meent terecht, dat het onjuist is, zulke preeken te beschouwen als eenvoudige verklaring en uitbreiding van het gelezen Bijbelwoord, daar verschillende hagepreekers, o.a. Gabriël, vroeger priesters geweest waren. Deze meening wordt zeker versterkt door de volgende teekening van Gabriëls gaven, ons door Reael gegeven; hij zegt namelijk, dat Gabriël in de Latijnsche en Grieksche taal tamelijk ervaren was, dat hij al de zendbrieven van Paulus bijna van buiten kende, veel schrijvers van zijn tijd gelezen had en ‘leerde dierhalve met sterke bewijsreedenen’.

In deze omstandigheden waagde Gabriël het, een request aan de Amsterdamsche vroedschap te zenden, waarin hij verzocht, in die stad in 't openbaar te mogen prediken, waarop hij echter ten antwoord ontving, dat men geen vreemde predikers in de stad wilde toelaten, noch hun zou toestaan te prediken, vóórdat door de landvoogdes Margaretha van Parma en de ‘princelijke excellentie’ (Willem van Oranje) hierin voorzien zou zijn. Wèl veranderde de toestand in enkele maanden onder invloed van de toenmalige woelingen, dat de Amsterdamsche vroedschap nog in 1566 met de Protestanten een ‘vruntlic accoordt’ sloot, waarbij hun de openbare prediking in de Oude kerk werd toegestaan, maar zij een eed van getrouwheid aan de overheid moesten afleggen. Petrus Gabriël is, als ‘dienaer der gemeente Christi tot Amsterdam’, de eerste onderteekenaar van dit verdrag en bedient den 15^en December 1566 met Jan Arendts het Avondmaal in bovengenoemde kerk.

Van Gabriël en zijn twee ambtgenooten wordt in dien tijd door Brandt een zeer gunstig getuigenis afgelegd: ‘drie predikanten, die den volke seer aengenaem waeren: want sij stonden naer geen schandelijk gewin; leefden seer maetig; waeren gastvrij, ontfingen al wie hun, om raedt of hulpe, t'huis quamen; sochten der rijken taeffelen niet, maer genoodigt schikten se sich naer den tijdt, bij arm en rijk, sonder met lekkernijen gedient te sijn; ook waeren se meest met weij, en melk, onder de huisluiden, geduurende de vervolging gespijst; hun kleeding was slecht, doch eerlijk’.

Het jaar 1567 met de komst van Alva bracht een geheele omkeering van zaken teweeg. Gabriël week uit naar Emden, waar hij de predikanten in hun ambtswerk ter zijde stond en door leden zijner oude gemeente, waarvan een deel met hem gevlucht was, onderhouden werd. Hij voelde zich nog aan de Amsterdamsche gemeente gebonden, teekende de acta der synode van Emden in 1571 als ‘Amsterodamensis Ecclesiae minister’ en werd het volgend jaar door die gemeente bij leening aan Delft afgestaan. Hij kwam in het Vaderland terug, aanvaardde in laatstgenoemde stad de Evangeliebediening, maar overleed er reeds in Augustus 1573.

Gabriël wordt geteekend als een man, die verbroedering van alle Protestanten in zoo wijd mogelijken kring beoogde; strakke rechtzinnigheid vond in hem geen voorstander en uit vrees daarvoor had hij eerst een ‘afschouwen’ van de Synode te Emden aan den dag gelegd. Toch heeft hij ten slotte de Geloofsbelijdenis van De Bray mede onderteekend.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Brandt, Reformatie, dl. I, blz. 149, 282, 315, 320, 321, 328, 378, 385, 459. - Hofstede de Groot, Honderd Jaren, blz. 211, 212. - Pont, Lutheranisme, blz. 150, 221, 253, 356. - Janssen, Kerkh. in Brugge, dl. I, blz. 13, 14; dl. II, blz. 125, 135. - Rutgers, Acta, blz. 118. - Kalender voor de Prot. in Nederland, dl. III, blz. 121, 122, 124, 135; dl. IV, blz.

[p. 163]

84, 85, 88, 89, 99, 111-113, 115. - Ter Haar, Gesch. der Kerkhervorming, dl. II, blz. 160, 218. - Moll, Ang. Merula, blz. 144. - Hartog, Gesch. Predikk., blz. 17, 18. - Honig, Alexander Comrie, blz. 81. - Reitsma, Herv. en Herv. kerk, blz. 305. - Knipscheer, De invoering en de waardeering der Geref. belijdenisschriften in Ned., blz. 41, 63. - Arch. K.G., dl. XIII, blz. 40, 42; dl. XVI, blz. 388, 389; dl. XIX, blz. 188. - Boekzaal, Jaarg. 1729b, blz. 730.