Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[p. 74]

[Jacobus Focanus]

FOCANUS of Fokkens (Jacobus) was de zoon van Johan Focanus en Elisabeth van der Meer van Berendrecht, wier zuster Sophia, gehuwd met Cornelis Jansz. van Lodenstein, de grootmoeder was van den dichter Jodocus vin Lodenstein, die door Focanus, toen deze hem in 1639 één zijner werkjes opdroeg, ook zijn bloedverwant genoemd wordt.

In 1584 te 's-Hertogenbosch of te Dordrecht geboren, werd hij den 12^en April 1616 door de classis van Dordrecht tot den predikdienst toegelaten, om in datzelfde jaar een beroep naar Bleskensgraaf en Hofwegen te volgen, waar hij zeventien jaren werkzaam bleef. Uit deze rustige omgeving werd hij in 1633 echter naar een geheel ander arbeidsveld verplaatst. Toen in 1629 's-Hertogenbosch door prins Frederik Hendrik was ingenomen, verviel het oppergezag over de grootendeels Roomsche Meierij aan de Staten-Generaal, die zich ten doel stelden, hier stelselmatig het Protestantisme in te voeren en daarom bepaalden, ‘dat ses van de voornaamste plaatsen in de Meijerije van 's Hertogenbosch met Predikanten der Evangelische Waarheyd voorsien souden worden.’ Deze plaatsen waren Vught, Oss, Oosterwyk, Oorschot, Helmond en Tilburg, en voor de eerstgenoemde werd Focanus als predikant aangewezen. De bevestiging zou echter niet zonder moeilijkheden geschieden: het was al te voorzien, toen op den 7^en Juli 1633 eerst Ds. Texelius te Oss zijn intrede deed. ‘Geconvoijeert met eenige vuurroers’, kwam hij hierheen en na de plechtigheid werden de deuren der kerk gesloten ‘uyt last van de Ho. Mog. Heeren Staten, en een slot is aan deselve geslagen: van 't welke Ds. Texelius de sleutel ontfing, om alsoo alleen over de kerke meester te zijn’. Toen Focanus den volgenden dag zou bevestigd worden, vond men de kerk te Vught gesloten, terwijl ‘de Paap met de sleutels sig 't soeke maakte’. Op last van den ‘Stadhouder des Hooghschouts’ werd de kerk met geweld geopend en ‘de beelden en paapsche ornementen wierden door eenige oude vrouwkens devotelijk weghgedragen’. Toen kon de bevestiging voortgang hebben, die door Ds. Junius, predikant te 's-Hertogenbosch, geschiedde. Een maand later, 6 en 7 Augustus 1633, moest Focanus op zijn beurt zijn ambtgenooten Schapenbergius, Gortzenius en Arleboutius onderscheidenlijk te Oorschot, Oosterwyk en Tilburg bevestigen, hetgeen onder soortgelijke moeilijkheden, hun van den kant der Roomsche geestelijkheid en bevolking in den weg gelegd, plaats had, en waarbij een convooi van 50 à 60 ruiters, in de laatste plaats zelfs van een tweehonderdtal, niet overbodig bleek te zijn.

In zulke omstandigheden schijnt Focanus het veiliger gevonden te hebben, zich te 's-Hertogenbosch metterwoon te vestigen, ‘alsoo Vucht dicht onder de Stadt geleghen is, daer sijn Toe-hoorders hem dagelycx konden besoecken ende aenspreken.’ En ‘terwijle hij geen gelegentheit hadde, om zijne Gemeinte met de levendige stemme te onderrigten, heeft zijn werk gemaakt van te stichten met de penne, gelyk zoo verscheidene werkjens zoo in het Latijn als Nederduitsch, van zijn Ew. zijn uitgegeven, alle voor liet meest daarop uitkomende, om de dwaal gevoelens der Roomsche Kerk tegen te gaan.’ Met het schrijven van dergelijke werkjes was hij echter al te Bleskensgraaf begonnen en het is dus niet onwaarschijnlijk, dat daarom op hem de aandacht is gevallen, toen na 1629 nieuwe predikanten voor de Roomsche Meierij gezocht werden. Ook bezat Focanus zonder twijfel de noodige begaafdheid, daar niemand minder dan Voetius hem noemt: ‘theologus in literis, historiis et scriptis politicis apprime versatus’, terwijl de gave, om in gebonden taal te schrijven, hem niet geheel vreemd was.

[p. 75]

Hiervan getuigt het in 1629 (niet 1622, gelijk Schotel en V.d. Aa abusievelijk vermelden) te Delft naamloos uitgegeven gedicht: Adoni-Beseck of Lex Talionis: dat is rechtveerdighe straffe Godts over den Tyrannen. Een Meditatie, off Discours over de Historie van den Coning Adoni-Beseck, beschreven Judicum I Cap. ende gheappliceert op den Coning van Spaignien, door een Liefhebber des Vaderlandts (2^e dr. Delft 1632; 3^e dr. Leeuwarden 1643). Het hoofddoel van dit gedicht is ‘af te manen van alle onderhandeling met Spanje en op te wekken tot krachtdadige voortzetting van den oorlog’, waarbij men de uitgebreide belezenheid van den schrijver moet bewonderen, die achter zijn werk een register van de namen der auteurs heeft gevoegd, die door hem zijn gebruikt en wier getal 275 beloopt. Bovendien bevat het verschillende bijzonderheden omtrent de Vaderlandsche Geschiedenis.

Nadat Focanus in 1634 een Trouhartige waerschouwinge aen alle verdoolde Pausgezinden, insonderheyt der stadt ende Meijerij van 's Hertogenbosch, in 't licht gegeven had, waarop hij in het volgende werk doelt, verscheen kort daarop zijn Fuga e Babylone. Dat is: een vermaeninghe, om uyt het Roomsche Babel te gaen. Tot waerschouwing van alle Roomsch-Catholijcken, om het geestelijke Babel te verlaten (Delft 1635). Een tweede druk met eenigszins gewijzigden titel, nl. Vermaning om uyt Babel te gaan, of vlugt uyt Babel, werd in 1666 te Gorinchem met een vervolg uitgegeven door Arnoldus Montanus, die zich door meer geschriften heeft bekend gemaakt en toen predikant en rector der Latijnsche school te Schoonhoven was. Een derde druk verscheen te Gorinchem in 1679. Ook dit werkje getuigt van Focanus' belezenheid, maar overtreft Adoni-Beseck nog in bitterheid tegen de Roomsch-Katholieken. In de voorrede schreef hij ook, dat hij het vervaardigd had, om aldus, nu hij te Vught niet op de gewone wijze dienst kon doen, zijn tijd nuttig te besteden.

Zijn pogingen, om de Roomschen te bestrijden, brachten hem ook tot de weinig prijzenswaardige handelwijze, om daartoe strekkende boekjes onder zuiver Katholieke titels uit te geven, zoodat zij op die wijze door de aanhangers dier leer zouden gelezen worden. Zoo deed hij in 1639 te 's-Hertogenbosch naamloos verschijnen: Een cort en suyverlick boecxken dienende tot waarschouwinge voor alle oprechte Catholijcken, dat sij haer van de Geusche Predikanten, niet en souden laten verleyden, en nog een ander, getiteld: Van de H. Misse, dat is een cort Catholijck tractaetken van de outheijt, heijlicheijt, ende nuttigheijt van het H. Sacrament des altaers. Dit voorbeeld vond navolging, zoodat er spoedig een dergelijk anonym geschrift verscheen, waarvan Focanus ontkende, de schrijver te zijn. Toen echter een Roomsch priester te Antwerpen, die het bedriegelijke dier titels gemerkt had, laatstgenoemd geschrift met een boekje, getiteld: Geesel, weerlegde, was Focanus hierop dadelijk met een weder-antwoord gereed, dat hij uitgaf als Handboecxken voor de Catholijcken ofte een brief aen een Roomsch Catholijck Priester van Antwerpen A.W. gepast op sijn Geesel ('s-Hertogenbosch 1640).

Waren deze strijdschriften verre van opbouwend, wel was dit het geval met een klein geschrift, dat Focanus omstreeks denzelfden tijd het licht deed zien onder den titel: De ratione studiorum dissertatio (Dordrecht 1639), opgedragen aan Jodocium Lodensteinium, zijn bloedverwant, toen student te Utrecht. Het is in goed Latijn geschreven en getuigt van bekendheid met oudere en nieuwere schrijvers, inzonderheid echter met de klassieken, waarvoor hij een bijzondere liefde toont te bezitten blijkens

[p. 76]

zijn woorden: ‘Studio philologico sicut nihil est utilius ita nihil jucundius aut amoenius est’, en: ‘Omnem philologiam ab ineunte aetate et a teneris unguiculis semper amavi et magno in honore atque aestimatione habui, et adhuc habeo’.

Behalve de reeds genoemde, zijn door Focanus nog twee werken uitgegeven, namelijk:

Brief aen eenen Roomsch-Catholijcken Burgher van 's Hertogenbossche en: Extractum Romano-catholicum ofte ontdekkinge des pausdoms (Dordrecht 1644).

Volgens Oudenhoven had hij nog eenige geschriften onderhanden, toen de dood dezen kundigen en onvermoeiden bestrijder van het Roomsch-Katholicisme den 11^en Juli 1645 op 61-jarigen leeftijd wegnam. Twee jaren te voren moet hij al het predikambt neergelegd hebben, daar hij op de vergadering der classis 's-Hertogenbosch van den 10^en Augustus 1643 een acte had vertoond van Hunne Hoogmogenden, ‘daer in hij als emeritus ad vitam wordt aengesien ende verclaert’. Inderdaad is Focanus, die met bekende tijdgenooten bevriend was en briefwisseling hield, een man van invloed in zijn kring geweest, die meer dan tot nogtoe 't geval was, verdient gekend te worden.

Hij was den 5^en April 1615 gehuwd met Sara de Witt, overleden in 1653, dochter van Jacob, kleindochter van Frans de Witt, welke laatste de overgrootvader was van de staatslieden Johan en Cornelis de Witt. Uit dit huwelijk zijn drie zoons geboren, Johan, Jacobus en Frans. De laatste, die het ambt van landdrost der Meierij van den Bosch bekleedde en wiens verwantschap met de de Witten bekend scheen te zijn, werd kort na 1672, evenals vroeger Cornelis de Witt, aangeklaagd van een samenzwering tegen het leven van den Prins van Oranje, maar, na eenigen tijd in den Haag gevangen te hebben gezeten en verhoord te zijn, vrijgesproken.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., i.v. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., dl. I, kol. 866. - Witsen Geysbeek, Woordenb. van Ned. dichters, dl. II, blz. 158. - Mr. W.C. Ackersdijk, Herinnering aan Jacobus Focanus (Boekzaal, Jaarg. 1831a, blz. 571-579). - C. de Witt, Leerrede op het Eerste Eeuwen Feest van het classis van 's Hertogenbosch ('s-Hert. 1741). - J. van Oudenhoven, Beschrijving van de Meyerije van 's Hertogenbossche, blz. 64, 65, 86. - J. van Haeringen, Geschiedenis der Kerkhervorming in Noord-Brabant en Limburg tijdens de 16^e en 17^e eeuw (Heusden 1910), blz. 50. - Meindersma, De Geref. gem. te 's-Hertogenbosch 1629-1635, (Zalt-Bommel 1909), blz. 127, 239, 244-246. - Dez., De groote kerkelijke vergadering van den Bosch in 1648 (in: Ned. Arch. K.G., N.S., dl. VII) blz. 128. - Schotel, Kerkel. Dordr., dl. I, blz. 319, 320. - Duker, Voetius, dl. II, blz. 99, XXXII. - Proost, Lodenstein, blz. 262. - Soermans, Pred. Zd.-Holl., blz. 23. - De Jongh, Pred. Gelderland, blz. 303. - Arch. Ned. K.G., dl. VII, blz. 202-204. - Reitsma en Van Veen, Acta, dl. III, blz. 466. - Knuttel, Acta, dl. I, blz. 195, 235, 274, 287, 517; dl. II, blz. 240. - V. Alphen, N. Kerk. Handb., Jaarg. 1880, blz. 52. - Rogge, Cat. Pamfl. Rem. Bibl., dl. II, 2^e stuk, blz. 153. - Cat. Letterk., dl. II, kol. 140.