Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Foecke Floris]

FLORIS (Foecke) was de zoon van een visscher, en smid te Surhuisterveen; tevens nam hij in dit dorp den predikdienst bij de Doopsgezinden waar, als leeraar of ‘vermaner’, ongestudeerd gelijk de meeste zijner toenmalige ambtgenooten. Ondanks zijn nederigen stand en afgelegen woonplaats, was hij ‘in het laatst der 17^de eeuw ongetwijfeld een persoon van beteekenis, niet alleen in den kring zijner geestverwanten, maar ook daarbuiten’, zoodat in de Synodale acta van Friesland over hem als ‘den welbekenden Foecke Floris’ wordt gesproken.

Evenals de vroegere Doopsgezinde ‘oudsten’ reisde hij het land door, predikende en conventikelen houdende, waarbij hij vooral ‘de Lieden van d' aertsche sinnelykheden, ja allerleye overdaet socht af te brengen’ en ze tot den ouden Doopsgezinden eenvoud wilde doen terugkeeren. Zóó kwam hij in den zomer van 1682 ook te Grouw, waar hij de aandacht trok van den Hervormden predikant Franciscus Elgersma, ‘een liederlijk sujet, die zich zelfs niet ontzag dronken op de preekstoel te komen’, maar die overigens als bestrijder der Socinianen niet onbekend was en zich als schrijver in een zekere vermaardheid mocht verheugen; een werk van zijn hand is althans in het Duitsch vertaald onder den titel: Francisci Elgersma, Prediger in Grouw, Schwanen-gesang des Sterbenden Jesus, oder lehrreiche Betrachtungen über die sieben letzte wort Jesu Christi am Creutz gesprochen (Frankf. a. M. 1694).

In het begin van 1683 hield Elgersma in zijn pastorie met Foecke Floris een vreedzaam gesprek over het leerstuk der Drieëenheid, maar toch vestigde hij den 16^en April van dat jaar in een gravamen de aandacht der Leeuwarder classis op den Mennisten leeraar, volgens hem ‘niet weinig van Socinianerij verdacht en betijgt.’ De classis nam dit gravamen over, de synode van Heerenveen approbeerde het en de Commissarissen-politiek zegden hun medewerking in dezen toe. Foecke bleef echter ongemoeid en schijnt in dien tijd een boek geschreven te hebben, waarvan de titel onbekend is, doch waartegen door den correspondens Geldriae op de synode te Buren in 1685 als een ‘schadelijck boeck’ wordt gewaarschuwd. In dien tijd gaf Elgersma ook een werkje uit, tegen Foecke gericht, getiteld: Rechtzinnige Leere van het Sacrament des H. Doops (1685), waarin hij hem scherp aanvalt en openlijk uitdaagt ‘yets teegen hem te schrijven.’ Eertijds waren er, zegt hij, ‘twee Oproerige Smeeden, die de Kerke Jesu Christi, ende de getrouwe Leeraars van dezelve veel quaads deeden, namel: Demetrius een Zilver-smidt ende Alexander, een Koopersmidt, nu geschiedt datzelfde door een Onrustigen IJzer-smidt.’

Het is niet waarschijnlijk, dat Foecke met bovengenoemd boekje, waarvan de titel onbekend is, dezen aanval beantwoord heeft; maar dan heeft het wel zeer

[p. 72]

langen tijd geduurd, voor hij op Elgersma's uitdaging inging. Hij deed het echter op zeer gematigde wijze in een tamelijk lijvig boekwerk: Beschermingh der waerheyt Godts of schriftuyrlijcke verantwoordingh, gedaen op het boek van Elgersma, geintytuleert: de Rechtsinnige Leere van het Sacrament des H. Doops (Leeuwarden 1687). Achteraan was gevoegd: Een Tractaat Voorgestelt in twee Deelen, waarvan het eerste handelt over de Algemeyne Geloofs-Summa en het tweede over den Inwendigen Doop. Naar aanleiding van dit boek werd eerst door Elgersma een gravamen gesteld en door de classis van Leeuwarden bij de synode te Harlingen in 1687 ingediend, wier deputaten zich tot Gedeputeerde Staten van Friesland wendden, die Foecke ter verantwoording vóór zich riepen. Na eenige twistgesprekken, die deze met Elgersma, de Leeuwarder predikanten Persijn en Van Holst, en eindelijk met den Franeker hoogleeraar Joh. van der Waayen voeren moest, beslisten Gedeputeerden den 18^en November 1687, dat ‘Foecke Floris niet alleen toegedaan is 't gevoelen der Socinianen, maar een heftige voorstander der selven’, weshalve de exemplaren van zijn boek moesten opgehaald en verbrand worden, terwijl hem verboden werd ‘oit na desen in 't publyk of privaat, in de Vermaanhuisen en particuliere plaatsen van dese Provintie meer te Leeren, Praediken, Vermanen, ofte te onderwijsen’.

Toch overtrad Foecke dit bevel, zoodat hij in het tuchthuis te Leeuwarden gevangen gezet en eerst na acht weken in vrijheid gesteld werd, onder de belofte van voorgoed de provincie Friesland te verlaten. Thans trok hij naar Oost-Zaandam, waar hij tot leeraar werd aangesteld, doch ook niet de gewenschte rust vond. De synode van Friesland waarschuwde die van Noord-Holland tegen zijn schadelijke leer en de Gereformeerde Kerkeraad te Oost-Zaandam riep de hulp in der synode, die in 1688 te Amsterdam vergaderde. Deze richtte zich tot den baljuw van Kennemerland, die Foecke bedreigde, ‘dat soo (hij) sig niet en retireerde binnen veertien dagen, als dan apprehensie op zijn persoon soude verleent worden’. Ten einde raad begaf hij zich naar Prins Willem III, die zich juist in Hellevoetsluis bevond, daar de vloot, waarmede hij in Engeland wilde landen, door storm genoodzaakt was geweest, aldaar binnen te loopen. Het gevolg was bijzonder gunstig: tot nader onderzoek moest elke vervolging op bevel van den Prins gestaakt worden.

Dat dit Foecke en den zijnen weer moed gaf, is te begrijpen. Elgersma had hem intusschen weder aangevallen in een Seedige verhandeling van de hooge verborgentheit der H. Drie-eenigheid (Leeuw. 1688), waartegen nu spoedig in 't licht werd gegeven: Klaar vertoog, Dienende tot wederlegginge van de ongefondeerde beschuldigingen door Franc. Elgersma, Praedikant tot Grouw. Gedaan tot laste van Foeke Floris, En andere Christenen die hij Socinianen noemd. Dit boekje, dat zonder naam van schrijver, drukker of plaats van uitgave verscheen, was, blijkens de bijzonderheden, die omtrent Foecke gemeld worden, door één zijner bijzondere vrienden geschreven, volgens het gerucht door niemand anders dan Galenus Abrahamsz.

Zelf gaf hij in 1690 te Haarlem een katechizatie-boek uit, getiteld: Leerregel des Bibels, Ingestelt tot Onderwijs der Jonge Jeugt, waarachter twee andere werkjes gevoegd waren: Eenige Voorbeelden onzer loffelijke Vaderen, Die met verlies van Goet en Bloet der waarheyt getuygenisse gaven, en Een Hemelsch A.B.C. Voor de Jonge Jeugt. Daar Foecke tevens met preeken voortging, werd door Deputaten der Noord-Hollandsche synoden meermalen een request aan den Prins gezonden met verzoek, dit te verbieden, maar telkens zonder resultaat. Eindelijk toch werd

[p. 73]

hem door den baljuw van Kennemerland na Augustus 1692 het prediken en het houden van conventikelen verboden, waaraan hij gehoorzaamde, waarschijnlijk door ouderdom toch verhinderd, dezen arbeid voort te zetten. Aan de classis van Haarlem werd door de Synode ‘het opsicht over sijn persoon’ aanbevolen, maar na 1694 komt zijn naam niet meer in de synodale acta voor. Toch leefde hij nog in 1696, toen hij te Amsterdam een werkje uitgaf onder den titel: Afdeeling der H. Bibel-Wetten, of der geheele H. Schriftuyre, Zeer dienstig omze gezondt voor te dragen en aan te hooren. Verrykt met een korte Oeffening der Godtzaligheydt, En een Meditatie over het Vader Onze. Zijn sterfjaar is niet bekend.

In hoever Foecke een Sociniaan geweest is, daaromtrent zijn twee bevoegde beoordeelaars het volkomen eens. ‘Ik voor mij schroom hem dien naam te geven, hoewel hij niet vrij was van Sociniaansche gevoelens. Zeker, er waren punten van overeenkomst tusschen hem en de Socinianen, maar evenzeer punten van verschil. En dat behoeft ons niet te verwonderen bij een man, die niet voor de studie, maar voor de praktijk leefde, die niet in de eerste plaats een dogmaticus, maar eerder een moralist was’ (Prof. Dr. S.D. van Veen). En: ‘een volbloed Sociniaan is ook Foecke Floris, ondanks zijne loochening van de Drieëenheid en andere onrechtzinnigheden, niet geweest’ (Prof. Dr. W.J. Kühler).

Hij liet onder degenen, die hem kenden, waaronder ook vele Gereformeerden, den naam na van een vroom man; zijn arbeid was niet voor eigen eer, maar tot uitbreiding van ‘dat heerlyke en zeege-praalende ryke Jesu’.

Litteratuur: Dr. S.D. van Veen, Foecke Floris, in: Historische studiën en schetsen, blz. 409-444 (overdruk van een artikel in Doopsgez. Bijdr., Jaarg. 1887, blz. 49-85). - V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., dl. I, blz. 865. - Het Protestantsche Vaderland, dl. III, blz. 27. - Knuttel, Acta, dl. V, blz. 460, 524. - Dez., Verb. Boeken ('s-Grav. 1914), blz. 44. - Kühler, Socinian., blz. 153, 177-180. Hylkema, Reformateurs, dl. I, blz. 72, 94, 186, 197, 199; dl. II, blz. 6, 41 v., 139, 175 v., 179, 472. - Blaupot ten Cate, Holland, dl. I, blz. 229, 230; dl. II, blz. 62. - Dez., Friesland, blz. 235, 384. - Sepp, Staatstoezicht, blz. 200. - Cat. Doopsges. Bibl., dl. II, blz. 128, 291.