Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 2

[Sebastiaan Danckaerts]

Danckaerts (Sebastiaan) werd in 1593 geboren te 's Gravenhage en den 4den Sept. 1613 ingeschreven als student in de Theologie te Leiden. Door Bewindhebbers der O.-Indische Compagnie aangezocht om naar Indië te gaan, werd hij in 1615 als Indisch predikant benoemd. In Januari 1616 vertrok hij met het schip Nieuw-Bantam, na in de kerk te Enkhuizen bevestigd te zijn. Acht à negen maanden daarna kwam hij te Bantam aan. Hij bleef er een jaar, en was vervolgens predikant te Amboina (1618-1622). Hier vond hij als ambtgenoot Casper Wiltens, dien hij ook verdedigde in een schrijven aan de Classis van Amsterdam (1619) naar aanleiding van een kwaad gerucht, dat over dezen in omloop was. De inhoud van zijn schrijven werd medegedeeld aan de Classis van Enkhuizen. Te Amboina trad Danckaerts in het huwelijk. Na hersteld te zijn uit een ernstige ziekte, die hem overviel kort na zijn komst aldaar, predikte hij er 's Zondags tweemaal, eens in zijn moedertaal en eens in het Maleisch. Hij gaf er eenigen inlandschen kinderen onderwijs in het Hollandsch, poogde er ook met dit doel scholen op te richten, pogingen, die echter door mislukking gevolgd werden.

In 1622 repatrieerde hij op zijn verzoek. Zijn terugkeer en zijne persoonlijke hoopvolle mededeelingen, die de berichten aanvulden, sinds eenige jaren hier te lande omtrent den stand van zaken in Indië ontvangen, bleven niet zonder uitwerking. Hiertoe droeg bij de gunstige ontvangst ten deel gevallen aan zijn Historisch ende grondich verhael van den standt des Christendoms in 't Quartier van Amboina enz. Het werd op gunstig advies van de Theologische Faculteit te Leiden gedrukt, en opgedragen aan de Staten-Generaal, die hem bij besluit van den 26sten Juli 1621 daarvoor dertig gulden toekenden.

Een van de belangrijkste gevolgen van Danckaerts' terugkeer naar het vaderland was dat hij een Kerkorde ontwierp bestemd voor Indië; eigenlijk een poging om de Dordtsche Kerkorde voor Indië pasklaar te maken. Het onderscheid tusschen beide bestond voornamelijk hierin dat aan een kerkelijke vergadering te Batavia het meeste werd opgedragen wat in het vaderland gedaan werd door de Provinciale Synoden en door de Classen. Danckaerts bezorgde het ontwerp aan de predikanten

[p. 375]

te Amsterdam, uit wier midden twee het den 18den October 1623 met Danckaerts zelf aan de vergadering van XVII aanboden.

Daarmede werd tegemoetgekomen aan een bestaand verlangen naar zulk een Kerkorde. De Synode van Hoorn (1623) had zich met het denkbeeld ingenomen betoond en besloten dat, in verband met Danckaerts' op handen zijnde terugkeer naar Indië, de Deputati Synodi van Noord. en Zuid-Holland Danckaerts zouden helpen zulk een concept-orde voor Indië op te stellen.

De H.H. XVII talmden met hun onderzoek. Uit de Resolutiën hunner vergaderingen blijkt zelfs niets van eenige approbatie dezer Kerkorde. Inmiddels vertrok Danckaerts in 1724 weer naar Indië met een concept van de spoedig gereed gereed gekomen Kerkorde, hem medegegeven om ginds provisioneel gebruikt te worden, totdat van regeeringswege nader orde op de kerk in O.-Indië zou worden gesteld.

Van 6 Aug. tot 27 Oct. 1624 werd in het kasteel Batavia na Danckaerts' terugkeer een kerkelijke vergadering gehouden, door hem zelf gepresideerd, waar ook de zaak van de Kerkorde besproken werd. Het concept werd behandeld alsof het officieël uit het vaderland was toegezonden. De Gouverneur-Generaal, die bij de zittingen zich liet vertegenwoordigen door twee leden van den Raad van Indië, maakte er echter bezwaar tegen, dat alleen nog het gevoelen van de N.- en Z.-Hollandsche Synoden gevraagd werd omtrent de in de vergadering te Batavia voorgestelde wijzigingen. Hij stond slechts toe dat deze Kerkorde ‘provisioneel, tot nadere ordre en behoorlycke ratificatie van Nederlant sal achtervolgt en gebruyckt werden’, en wel om deze reden dat zij alleen ‘bij de Gedep. der S. en N.-Hollandsche Synode geraamt bij deselve ongeteyckent, zonder autentique approbatie’ was overgezonden. De verwikkelingen, die te voorzien waren als gevolg van de wijze, waarop deze Kerkorde in Indië was geïmporteerd, bleven ook in het vaderland niet uit: de provinciën voerden er onderling strijd over. In Indië ontstond door het gebeurde een eigenaardige toestand: men had er nu een Kerkorde van uit het vaderland ingevoerd en door den Gouverneur-Generaal voorloopig goedgekeurd. Maar zou zij van blijvende kracht zijn, dan moest blijken dat zij in Nederland door de bevoegde kerkelijke autoriteiten was ontworpen en goedgekeurd. Het bewijs daarvan bleef echter uit; men vernam daarentegen van den strijd, die er in het vaderland over werd gevoerd. Dit veroorzaakte een toestand van onzekerheid.

Na zijn terugkeer in Indië werd Danckaerts beroepen te Batavia. Met hem kwam aldaar Ds. Justus Heurnius, terwijl hij er ook later gedurende een aantal jaren Abr. de Roy als ambtgenoot had.

Niet het minst heeft Danckaerts nuttig werk verricht door de uitgave van een Maleisch woordenboek, een vertaling van het ‘Cort Begryp’ van Marnix van St.-Aldegonde (1623), van den Catechismus en van een paar der liturgische formulieren: dat tot inzegening des huwelijks en tot bediening van den H. Doop. Nog twintig jaren na zijn dood werd te Amboina verklaard dat men er aan Danckaerts' Catechismus boven den in 1653 verschenen Catechismus van Ds. Roman de voorkeur gaf, omdat het Maleisch van den eerste beter verstaanbaar was. Bovendien leverde Danckaerts een Maleisch alphabeth-boek. Voor dit werk viel hem een vereering ten deel van ‘veertig ponden vlaems’, behalve een vereering door hem reeds in Zeeland genoten.

Van deze gedrukte vertalingen van Danckaerts werden van de leerboekjes

[p. 376]

10.000 en van de woordenboeken 1000 exemplaren noodig geacht. In de reeds genoemde kerkelijke vergadering in het kasteel Batavia werd besloten den door Danckaerts overgezetten Maleischen Catechismus, na zorgvuldige correctie door de vergadering in de kerken en scholen van Indiè in te voeren.

Ook werd aan Danckaerts met Heurnius en de Harde opgedragen een revisie van van Hasels Bijbeloverzetting; de revisie werd geleverd door Heurnius in 1646 en 1651. De verbetering schijnt tegengehouden te zijn doordat blijkens een schrijven van Antonie van Diemen aan Bewindhebbers der O.-I. Compagnie Danckaerts ‘al te zeer geaffronteert zou worden, bij aldien men zijn translaten verwierp’.

Met Heurnius werd hij voorts gecommitteerd om de scholen te visiteeren.

Van Troostenburg de Bruyn (De Herv. Kerk in Ned. O.-Indië onder de O.-I. Comp. blz. 217) noemt Seb. Danckaerts als eersten leeraar op de Aroë- en Key-eilanden in 1630; dit doelt blijkbaar op een kerkelijke bezoekreis, die hij derwaarts deed.

In het daaropvolgende jaar werd hij, als de Maleische taal machtig, ‘tot redres van de kercklycke saecken’ naar Amboina afgevaardigd als geleend predikant ‘omme als hebbende goede ervaringe ende kennisse van de geleegenheyt ende kerckenzaecke in Amboyna, de Gemeente aldaar soo in Generale als particuliere saecken den Godesdienst ende bevoorderinge van de kristelycke religie betreffende voor den tijt van 5 à 6 maenden te bedienen’. Den 10den Maart daarheen vertrokken, was hij echter reeds den 12den Juli d.a.v. te Batavia terug, waar hij verslag uitbracht van den toestand van de gemeente en de scholen ginds aangetroffen.

Den 16den December 1631 presideerde hij de op last van den Gouv.-Generaal bijeengeroepen buitengewone Kerkeraadsvergadering te Batavia, waar gehandeld werd over het besluit dat alle kerkelijke vergaderingen door twee gecommitteerden van de Overheid zouden worden bijgewoond. Nog denzelfden dag ging hij met Heurnius namens den Kerkeraad aan den Gouv.-Generaal berichten dat de Kerkeraad de gecommitteerden niet kon toelaten, en tevens met denzelfde een tuchtzaak in de gemeente van Batavia bespreken, waarin de Overheid tegenover den Kerkeraad stond.

Intusschen had hij den 4den October van datzelfde jaar ontslag aangevraagd, dat hem evenmin verleend als geweigerd werd, omdat men hem om zijne groote verdiensten voor de Kerk ongaarne wilde missen.

Den 3den April 1634 overleed Danckaerts te Batavia na een ziekte, die hem in Augustus van het voorafgaande jaar had aangetast. In de rij der Indische predikanten was Danckaerts een man van beteekenis, maar hij vond bij alle waardeering, ook heftigen tegenstand, en dat niet alleen omdat men hem gestreng optreden verweet tegen wat in zijn oog afgoderij en duivelsdienst was; maar men ergerde zich ook aan zijn weelderige huishouding en dat hij zich meer bezighield met koopmanschap dan met zijn ambt. Op dit laatste punt verdedigde hij zich door de bewering dat hij zulks aan zijn vrouw moest toestaan om rond te komen. Daartegenover blijkt uit andere gegevens dat hij een fraaien tuin bezat buiten Batavia aan de Zuidzijde (in 1629 door de Mataramsche troepen verwoest), dat hij voor een aanzienlijke som zijne huizen te Batavia verkocht heeft; dat hij gelden uitzette enz. Later weer werd hem verweten dat hij onrechtmatig in foelie en nagelen gehandeld en gesmokkeld zou hebben. Zijn vrouw zou volgens hem hiervan de schuld hebben gedragen; reeds vóór haar huwelijk stond zij niet gunstig bekend. Niettemin ontging hij van de burgerlijke en kerkelijke

[p. 377]

Overheid zijn straf niet. Zeker heeft Danckaerts' levenswijze niet gediend om de Overheid gunstig jegens de predikanten te stemmen; maar bij het beoordeelen van hem zijn vaak voorbijgezien de tijd waarin en de omstandigheden waaronder hij leefde. Zijn huwelijk op Ambon gesloten met een Inlandsche prinses schijnt aan de Compagnie geen aanstoot gegeven te hebben.

Van zijn hand verscheen:

Historisch en grondich verhael van den Standt des Christendoms in 't Quartier van Amboina, mitsgaders van de hoope ende apparentie eenigher reformatie ende beternisse van dien. 's Grav. 1621. 4^o. (Verkort herdrukt in de ‘Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van N.-Indië’. 1859) Nieuwe Reeks II, blz. 105).

[S.D.] Adjaran dalam jang, etc. (vert. van het ‘Cort Begryp der chr. rel.’ van Marnix v. St. Aldegonde).

Katechismus allan Adjaran derri agamma christaon. 's Grav. 1623. 8^o.

Vocabularium ofte Woord-boeck, naer ordre van de Alphabet in 't Duytsch-Maleysch ende Maleysch-Duytsch. Alsmede eenige grammaticale observatien. 's Grav. 1623. (Herziening van het ‘Nederd. Maleisch Woordenboek’ van Ds. Caspar Wiltens). In 1631 in het Latijn vertaald en te Rome uitgegeven. Opnieuw op verzoek van den Kerkeraad te Batavia uitgegeven te Amsterdam onder den titel: Vocabularium ofte Woordenboek naar order van 't Alphabeth, in 't Duytsch en Maleys. Eertijdts gecomponeerd en uyt-gegeven door den Eerw. D. Casparum Wiltens, ende Sebastianum Danckaerts. Ende nu (met meer dan drie duysent so woorden als manieren van spreken) vermeerdert uyt de schriften van Jan van Hasel ende Albert Ruyl door Justum Heurnium. In 1677 en 1708 nogmaals vermeerderd en verbeterd uitgegeven.

Litteratuur: van der Aa a.w.i.v. - C.A.L. van Troostenburg de Bruyn, De Hervormde Kerk in Ned. O.-Indië onder de O.-I. Compagnie. (1602-1795) reg. - Dezelfde, Biographisch Woordenboek van O.-Indische Predikanten, i.v. reg. en daar genoemde bronnen. - P. Hofstede, O.-Indische Kerkzaken, I blz. 45 vv., II blz. 173, 192. - Ypey en Dermout, Geschiedenis der Nederl. Herv. Kerk, II, blz. 317 (aant.) - L. Knappert, Geschiedenis der Nederl. Herv. Kerk, gedur. de 16e en de 17e eeuw, blz. 220, 223. - J.R. Callenbach, Justus Heurnius, eene bijdrage tot de geschiedenis des Christendoms in Ned. O.-Indiè, reg. - C.W.Th. van Boetzelaer van Dubbeldam, De Gereformeerde Kerken in Nederland en de Zending in Oost-Indië in de dagen der O.-I. Compagnie, reg. - J.D. de Lind van Wijngaarden, Antonius Walaeus, blz. 196. - W.P.C. Knuttel, Acta der Particuliere Synoden van Z.-Holland, I blz. 121; IV blz. 508, 546. - Fr. Valentijn, Oud en Nieuw Oost-Indiën, III, st. I, blz. 36-57; IV, st. II, blz. 8, 12, 13, 15, 17, 114, 115, 125. - J.J. de Hollander, Handleiding bij de beoefening der Maleische Taal en Letterkunde, 6e dr. herz. en aangev. door R.v. Eck, Breda 1893, blz. 380. - Kroniek v.h. Histor. Genootschap te Utrecht, IV 1848, blz. 234. - De Navorscher. XI, blz. 368; XII, blz. 82. - G.D.J. Schotel, Geschiedenis v.d. oorsprong, de invoering en de lotgevallen van den Heidelbergschen Catechismus, blz. 280. - Catalogus der Bibliotheek van de Maatsch. der Ned. Letterk. te Leiden, Eerste Dl., 2de afd. blz. 49. - Catalogus van Boeken in N.-Nederland, ed. Nijhoff, 1911, V. kol. 21, VI. kol. 239. - Archief voor de Geschiedenis der Oud-

[p. 378]

Hollandsche Zending, I. 1, 69, 70, 73; II. 3, 66, 69, 185, 198, 200; V. 129, 143, 144, 177, 172, 218; VI. 96-101, 137, 149, 326. - Mededeelingen vanwege het Ned. Zendelinggen., II, blz. 286 v.v. - J.J. van Toorenenbergen, Philips van Marnix Heer van St. Aldegonde, Godsd. en Kerkel. Geschriften in ‘Werken der Marnix-Vereeniging’. Derde dl. p. XXX-XXXII. - G.J. Vos, Amstels Kerkelijk Leven van de eerste zestig jaren der Vrijheid, blz. 195 v., 201, 202, 271.