Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 2

[Steven Blaupot ten Cate]

CATE (Steven Blaupot ten) werd den 29^sten Jan. 1807 geboren te Noordbroek in de provincie Groningen, als zoon van den Doopsgezinden leeraar aldaar Izaäc en Hester Blaupot Zijn eerste opleiding ontving ten Cate op de dorpschool, terwijl hij later les kreeg van den instituteur Runckel te Hoogezand. In 1822 ging hij naar Zaandam, waar hij kwam onder de leiding van Ds. S.E. Wieling, Doopsgezind predikant d.t.p., en van wien hij tot zijn 18^de jaar onderwijs kreeg in het Grieksch en Latijn. ‘Ds. Wieling legde verder, in aansluiting aan 't geen de vader reeds gedaan had, met wien hij in zienswijze zeer overeenstemde, in den kring van de denkbeelden des jongelings het zaad van al die begrippen omtrent het genootschap der Doopsgezinden, het vaderland, liberaliteit en zedelijkheid, waarvan later hier en daar menig korreltje is ontkiemd en opgeschoten tot een vruchtdragende plant.’

[p. 27]

Na afgelegd examen bij de algemeene Doopsgezinde sociteit, werd hij in 1825 student te Amsterdam, waar hij onder zijn medestudenten zeer gezien was en vooral bij prof. D.J. van Lennep stond hij hoog aangeschreven. Proponent in 1830 werd hij in den zomer van dat jaar, tegelijk te Mensingeweer, Akkrum en Enschedé beroepen. Akkrum werd aangenomen en hij bleef hier arbeiden tot 1839 toen hij naar Zaandam-oostzijde ging, waar hij als godsdienstleeraar bleef, tot hij in 1848 die betrekking vrijwillig neerlegde, en den 6^den Aug. van dat jaar met leedwezen afscheid nam van eene gemeente, die hem en zijne vrouw, evenals Akkrum, in de herinnering steeds dierbaar is gebleven.

Verschillende omstandigheden (het overlijden van zijn schoonvader, familieoverleg, gedurige ongesteldheid van vrouw en eenig kind enz.) waren van het nemen van het emeritaat de oorzaak. Zaandam werd verlaten en hij vestigde zich metterwoon te Hoogezand.

Op letterkundig terrein was de arbeid van ten Cate niet onbelangrijk. In 1824 beantwoordde hij een prijsvraag, uitgeschreven door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen; Levensschetsen van vaderlandsche mannen en vrouwen uit de zuidelijke provinciën. Voor het schrijven van dit boek kreeg hij in 1825 de zilveren gedenkpenning, maar pas in 1830, toen hij Amsterkam verliet, maakte hij zich als de schrijver bekend. In 1827 kreeg hij een accessit voor een door de Luiksche academie uitgeschreven prijsvraag en een tweede in 1828, met de bijvoeging van magna cum laude. ‘Beide overwinningen werden door curatoren der Doopsgezinde Societeit op bijzondere wijze erkend.’ In 1832 verscheen Oud-Nederland uit den grootsten nood gered, een herinnering aan den tachtigjarigen oorlog en aan den tegenspoed van 1672, in 1834 de geschiedenis van Doop en Doopsgezinden, en vervolgens zijn hoofdwerk: de Geschiedenis der Doopsgezinden eerst in Friesland (1839), later in Groningen, Overijssel en Oost-Friesland (1842), eindelijk in Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland (1847). Deze arbeid van ten Cate werd zeer gewaardeerd, ook in Engeland, alwaar veel waarde gehecht werd aan zijn gevoelen over den oorsprong der Doopsgezinden. Steeds bleef dit onderwerp zijn bijzondere aandacht trekken, blijkens den ‘vriendschappelijken strijd, dien hij, tijdens zijn ambteloos leven te Hoogezand, daarover voerde met Dr. B. Ter Haar, toen predikant te Amsterdam.’ Tegen het door ten Cate ontwikkelde gevoelen in zijn Geschiedkundig onderzoek naar den Waldenzischen oorsprong der Nederlandsche Doopsgezinden (1844), kwam Ter Haar in verzet in zijn Geschiedenis der kerkhervorming (cf. dl. II, 3^de druk. Amst. 1846, blz. 133 enz. blz. 193 vlgd. aanteekening 46). Ten Cate bleef aan Ter Haar het antwoord niet schuldig. Opnieuw verdedigde hij zijn gevoelen in de Geschiedenis der Doopsgezinden in Holland, doch ook de toenmalige Amsterdamsche predikant bleef op zijn standpunt staan in den vierden druk van zijn genoemde Geschiedenis der kerkhervorming. Nogmaals sprak ten Cate zijn gevoelen uit in een Open brief geplaatst in Prof. Muller's jaarboekje van 1850, en ook hier weer handhaafde hij zijn oorspronkelijke meening, die later niet meer weersproken werd.

Vermeld dient ook nog te worden dat ten Cate in 1834 bekroond werd door de M.t.N.v. 't A. voor eene Geschiedenis van Nederlands handel en zeevaart en in 1841 door het departement Zaandam voor een Verhandeling over het verlevendigen en uitbreiden der welvaart te Zaandam. In deze Verhandeling, heeft hij een grondslag gelegd, voor zijn latere veelvuldige en vruchtbare bemoeiingen met het arm-

[p. 28]

wezen in ons vaderland. Ja ook en vooral op het gebied van het armwezen heeft ten Cate zich verdienstelijk gemaakt. In 1848 vroeg de M.t.N.v. 't A. een verhandeling over ‘Eene duidelijke en bepaalde aanwijzing van de grondslagen, op welk een doelmatig ingericht armwezen in ons vaderland zou moeten rusten. Ten Cate achtte zich verplicht hierop een antwoord te geven, en hij deed zulks met het gevolg dat hij in 1850 bekroond werd met de dubbele gouden medaille en f 200. Vóór deze verhandeling gedrukt werd, verscheen als voorlooper daarvan: De Staatszorg voor de armen, als overeenkomstig met de beginselen van zedelijkheid, staatsrecht en staatsbelang, tegen eenige bedenkingen (nl. v. Thiers, Mrs. Boer, Grevelink, de Sitter, Six van Oterleek en Mackay) verdedigd.

Met Mr. W. de Sitter te Groningen en Dr. Terpstra, bracht hij in 1850 de algemeene vereeniging tegen het Pauperisme tot stand en in 1851 begon hij de uitgave van het Tijdschrift voor het armwezen. Krachtig heeft hij ook meegewerkt aan de behandeling van de wet op 't armbestuur, waartoe hij uitnemend in staat was, als lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, in welk lichaam hij sedert den herfst van 1851 - sedert 1 Jan. 1851, was hij ook lid van de Prov. Staten van Groningen - zitting had. Den 13^den Nov. 1855 benoemd ‘tot lid eener Staatscommissie tot onderzoek van de zaken der Maatschappij van Weldadigheid’, deed hij zich ook hier als grondig kenner van het armwezen in ons vaderland kennen.

In 1859 eindigde ten Cate's staatkundige loopbaan, dewijl hij bij koninklijk besluit van den 28^sten Juli van dat jaar, in plaats van Mr. G. Diephuis, die benoemd was tot hoogleeraar in de rechten aan de academie te Groningen, werd aangesteld tot inspecteur van het lager onderwijs in de provincie Groningen ‘eene betrekking, die hij met ijver heeft waargenomen tot 1880, toen de invoering der gewijzigde wetgeving op het lager onderwijs, een verandering bracht in de verdeeling der inspectiën.’

Die benoeming tot inspecteur bij het lager onderwijs was niet onverdiend, want het onderwijs bezat de liefde van zijn geheele ziel en aan de voorbereiding van de wet van 1857 en aan de totstandkoming er van, heeft hij zeer veel gedaan. Bekend is zijn strijd dien hij gevoerd heeft met prof. Hofstede de Groot, naar aanleiding van diens rede, ‘Over de licht- en schaduwzijde van ons tegenwoordig lager schoolwezen’, uitgesproken den 13^den Oct. 1860 bij gelegenheid van de inwijding der nieuwe school te Winsum.

‘Van de herziening der wetgeving op het lager onderwijs in 1878, verwachtte hij weinig heil, oordeelende, dat het voldoende zou zijn, in enkele artikelen der wet van 1857 een gewenschte wijziging aan te brengen, ten einde daardoor eene hernieuwing van den reeds gevoerden fellen strijd te voorkomen.’ We kunnen en mogen niet anders zeggen of ten Cate heeft hier juist gezien.

Als kamerlid, heeft ten Cate ook zeer veel belangstelling gewijd aan de staatsloterij, de sluikerij, de dienstbodenbelasting en vooral aan de emancipatie der vrouw.

Een verzwakking van het gezichtsvermogen, welke kwaal sedert 1875 langzamerhand verergerde, verhinderde van lieverlede het werken en na eervol ontslag onder genot van pensioen, verliet hij Groningen waar hij sedert 1855 woonde en vestigde hij zich te Hoogezand, waar hij de laatste jaren van zijn leven doorbracht. Hij stierf den 9^den Sept. 1884, ruim 77 jaar oud. Met hem ging een werkzaam en

[p. 29]

bekwaam man weg, die ijverig gewoekerd heeft met de talenten hem van God geschonken en die zich op veel en velerlei gebied, uiterst verdienstelijk heeft gemaakt voor de maatschappij. Zijn arbeid als historicus is een blijvende, en hij heeft zich door zijn werk op geschiedkundig gebied de dankbaarheid der Doopsgezinde sociteit blijvend verworven.

Ten Cate werd in 1842 lid van de Maatschappij der Nederl. Letterkunde, in 1844 van het Prov. Utr. Genootschap van K. en W. en in 1845 lid van het Zeeuwsch Gen. van Wetenschappen. De koning beloonde zijn verdienste met zijne benoeming tot ridder in de orde van den Nederl. Leeuw.

Behalve zijn reeds vermelde pennevruchten, heeft men nog van hem:

Rede ter gedachtenis van het driehonderdjarig bestaan van eene Doopsgezinde gemeente te Zaandam. Zaand. 1843.

Gedachten over de getalsvermindering bij de Doopsgezinden in Nederland. Amst. 1844.

Voorlezing over de opkomst van de veenkoloniën Hoogezand en Sappemeer. Sappemeer 1854.

De wet, regeering en tweede kamer in betrekking tot den hoogleeraar Dr. P. Hofstede de Groot als schoolopziener. Gron. 1862.

De wet op het lager onderwijs, na haar tienjarig bestaan uit koninklijke besluiten enz. toegelicht. Gron. 1868.

Handleiding tot de kennis der wet op het lager onderwijs met eene geschiedkundige schets der wetgeving op 't Lager Onderwijs in Nederland, vooral ten behoeve van hulponderwijzers en kweekelingen. Gron. 1871.

Bovendien, verschenen nog van zijn hand tal van tijdschriftartikelen.

Litteratuur: Levensberichten der afgestorven medeleden van de Maatsch. der Ned. Letterkunde. 1885, blz. 23-46.