Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 2

[p. 1]

C

[Petrus Cabeljau]

CABELJAU (Petrus) den 17^den Dec. 1610 geboren te Leiden, heeft, naar alle waarschijnlijkheid, ofschoon zijn naam in het Album Studiosorum niet voorkomt, in zijn geboorteplaats als alumnus van het Statencollege gestudeerd. Dit staat in elk geval vast, dat hij in de classis van ‘Leyden en Over Rhijn-landt’ zijn praeparatoir-examen heeft afgelegd. Immers vinden we in de acta van genoemde classis d^o. den 4^den Nov. 1631: ‘Nae aenroepinge des naems Godts sijn verkooren tot praeses D. Petrus Stermont, tot scriba Nathanaël Middelhovius......... M. Petrus Cabeljau heeft aen de classe versocht praeparatoir te worden geëxamineert, 't welk hem na lecture sijner testimonien is ingewillicht, ende opgeleijdt te ‘verclaren den text ad Gal. cap. IV vs. 4 op den 17^den Nov.’ En in de acta van de ‘Extra-ord. classis, den 17^den Nov.’ gehouden vinden we: ‘M. Petrus Cabeljau, na dat hij den classi in propositione et in examine had voldaen, en de formulieren der eenicheijt onderteijkent, is tot de openbare predicatiën toegelaeten.’ Nog als student verdedigde hij een theses, ‘de persona Spiritus Sancti’, die in 1630 te Leiden het licht zag. In 1633 kwam hij als candidaat te Schermerhorn in dienst en in 1638 verwisselde hij zijn eerste gemeente met Leeuwarden, waar hij in de plaats kwam, naar alle waarschijnlijkheid, van Florentius Johannes, die in 1634 uit Sneek, naar Friesland's hoofdstad gekomen was. Van Leeuwarden, alwaar hij 13^den den Aug. 1641 gedimitteerd werd, kwam hij te Leiden en hij zag zich hier in 1659 benoemd tot regent van het theologisch college, door de Staten van Holland. Cabeljau overleed den 20^sten Maart 1668.

Van hem zag het licht:

Catholiick Memory-boeck der Gereformeerde, gestelt tegen het Roomsch Memory-boeck der Paus-gesinde ..... zijnde een volkomen wederlegginghe van het Memory-boeck van Turano Vekiti. Waer toe behoort Kort Begrijp van het Vervolgh, Leven ende Handelingen van alle Bisschoppen, ofte Pausen van Rome. Leyden 1661, 2 dln.

Ontdeckinge der roomsche waenwijsheyt begrepen in thien redenen onlanghs uytgegheven van eenen L.C.B. tot Justificatie synen afvals. Leyden 1647. Hiertegen kwam waarschijnlijk uit: Den nieuw vertoonden onverbrekelicken hoeck, remonstrerende de ware oudtheyt en de oude waerheyt mitsgaders de nieuwe opinieuse nieuwicheden van de Calvini Gommariste kerck. Tot schande en schaemte van P. Cabbeljau vertoont door C.H.S.M. Lakekooper. Antw. 1648.

Apologetica rescriptio pro libertate ecclesiae in exercenda disciplina spirituali. Amst. 1642.

Stompwycker handelingen, ofte aenteyckeningen van P. Cabeljau, aengaende 't gepasseerde tusschen hem en Chr. Vermeulen., Roomsch-mispriester, 2 Juni 1655. Item een tegen-relaes van C. Vermeulen's zijde gemaect, en doen drucken op den naem van Petrus Broecklandt. Met aenmerkingen van P. Cabeljau enz. 's-Grav. 1655.

[p. 2]

Gelijk bekend, is vooral in de 2de helft der 17^de eeuw, veel geschreven (ook uit acta van kerkeraden, classen en synoden blijkt zulks duidelijk) over de vraag of zij, die banken van leening hielden, al dan niet van het avondmaal moesten geweerd worden? In dezen strijd mengde zich ook Cabeljau en over deze aangelegenheid hebben we van hem;

Waerschouwinge van D. Petr. C. Aengaende het uyt-geven van seecker advys omtrent het Stuck vande Banck-houdinge. Item Schriftelyck Bericht van N.N. Teghen het Gravamen en Advys des Eerw. Classis van Leyden, over het versoeck van Seb. Coninck, Banck-houder, om te mogen tot de gemeenschap des H. Avontmaels toe-gelaten te werden. Leyd. 1657.

Wijngaarden B. en P. Cabeliauw, Klare, ende krachtige bewijs-redenen, thoonende dat de Houder van de Leenbanck tot Leyden en oock alle andere Banck-houders, leenende volgens Ordonnantie haer vande Christelycke Overicheydt voorgeschreven, niet en konnen, off behooren van 't Heylige Avontmael des Heeren gheweert te werden. Uytg. door H.C.V.S.M. en P.S. Leyd. 1657.

Behalve uit de genoemde twee geschriften, kan men uit tal van pamfletten, die met de Leidsche bankhouderij in verband staan, de kwestie, waarover de strijd liep, ook nog leeren kennen uit art. 5 syn. part. van Z.-Holland 1657 en art. 6. syn. 1658. Met Ds. Theodorus Altena en Bernardus Wijngaerden is Cabeljauw ter synode van 1657 geweest, om, voor deze kerkelijke samenkomst, te Delft van den 9^den tot den 25^sten Juli van genoemd jaar gehouden, de zaak toe te lichten en te trachten, dat aan den bankhouder Seb. Koning, die de stadsbank van leening voor 6110 gulden per jaar, voor een tijdsbestek van 20 jaar gepacht had, verlof zou gegeven worden, het h. avondmaal mee te vieren. Cabeljauw zag er volstrekt geen bezwaar in, dat aan een bankhouder (lombardier), dit sacrament werd uitgereikt.

Meer dan door iets anders is Cabeljauw bekend, door het zoogenaamde boek, dat naar hem genoemd wordt in den Catalogus van het O.S. Archief, bewekt door den bekenden kerkhistoricus H.Q. Janssen ('s-Gravenhage 1878), en op blz. 6, sub 2 aldus omschreven: Het voorgenoemde ‘boek van Ds. Petrus Cabeljauw in 4^o, behelzende vele oude synodale zaken’ ..... Deze foliant, die een schat van belangrijke documenten bevat, kwam, op een tot nu toe nergens beschrevene wijze in het bezit van de Z.-Hollandsche synode, in wier archief het een plaats kreeg, om later, door een geheel willekeurige handeling van koning Willem I, met alle andere, deze synode toekomende documenten, aan de synode der Nederl. Herv. kerk te worden geschonken. Janssen meent in zijn ‘Voorberigt’ van genoemden Catalogus op blz. 3 en 4 dat het ‘zoo hoogst merkwaardig boek van Cabeljauw zeker wel daaraan zijn plaats in het archief (dat in den Haag bewaard werd) te danken heeft, dat Petrus Cabeljauw sedert 1642 predikant en van 1659 tot zijn dood in 1668, regent was van het Staten-collegie in het naburige Leiden.’ Had Ds. Janssen den foliant opgeslagen, dan had hij daarin kunnen lezen, dat dit ‘volumen in quarto het eygendom was geweest van D. Petrus Cabeljauw ende daerna van D. Henricus Alutarius’, en dat deze het voor 25 gulden gekocht had op de auctie van Cabeljauw's bibliotheek (cf. Reitsma en v. Veen, ll. dl. II. Voorbericht blz. xv en xvi). Hoe het ‘volumen in quarto’ echter in de archieven van de Z.-Hollandsche synode is gekomen, melden ook de uitgevers der acta van de provinciale en particuliere synoden niet. Toch vinden we in de acta dier synode dienaangaande alle gewenschte in-

[p. 3]

lichtingen. In art. 43 van de in 1714 te Gorinchem gehouden synode lezen we dat deputati synodi der vergadering bericht deden, dat in de ‘kerk van Leerdam een seker Boek bewaard werd, dat uyt de Bibliotheek van D. Petrus Cabeljau voor 25 gl. gekogt was’, en dat ze de vergadering in overweging gaven om ‘de gevondene synodale schriften met het Leerdamse boek te collationeren.’ Dit collationeeren heeft plaats gehad, en zeer waarschijnlijk zijn tijdens dit werk, deputati synodi tot de overtuiging gekomen, dat men ‘moeijte behoorde te doen’ om het boek machtig te worden en ‘in de synodale casse te bewaren’ (Syn. Brielle 1715, art. 41); en de afgevaardigde ter synodale bijeenkomst uit Buren, wist mee te deelen ‘dat Leerdam veerdig was, dat boek of boeken door koop over te geven.’ Nu dit bekend was, trokken deputati er op uit en in de Haagsche synode (1716, art. 38) rapporteerden ze ‘dat zij het bewuste boek van D. Petrus Cabeljaau voor 25 guldens gekogt hadden en voorts voor de betalinge zouden zorge dragen.’ Dit deden deputati dan ook en ze betaalden 25 gulden aan den Leerdamschen predikant Bachine. Eenmaal in het bezit der Z.-Hollandsche synode, hebben ze een register gemaakt, ‘van alle de stukken, daar in begrepen, 't welk vooraan in het boek’ werd vastgehecht. Op deze wijze kwamen de verschillende bescheiden, die eenmaal het eigendom waren geweest van Cabeljau, in het bezit der synode. Hoe was Cabeljau aan de documenten gekomen? We kunnen hier wel gissen, maar een stellig antwoord geven op de vraag gaat niet. Het lijkt mij niet geheel onwaarschijnlijk, dat Cabeljau, de stukken waaruit het ‘volumen’ is saamgesteld, lanzamerhand heeft bijeengebracht. Zeker is, dat hij reeds in 1649 in het bezit was van bescheiden, voornamelijk synodale-acten en dat dit bekend was. Immers blijkt dit uit het feit, dat aan Ds. Altena was opgedragen, het werk, nl. de samenstelling van een repertorium op de synodale acten, waarmee aanvankelijk Ds. Versteeg door de synode was belast, voorttezetten (cf. Acta syn Z.-Holl. 1647, art. 24. - Id. 1648, art. 24 en 25), en nu verontschuldigt Ds. Altena zich in 1649 (cf. Acta syn. Z.-Holl. art. 31) dat hij met zijn werk niet is kunnen gereed komen, tengevolge van velerlei oorzaken ‘edoch hij twijffelde niet, off soude het selve werck volbracht, toecomende jaar den E. synodo cunnen toonen, so maer de vergaderinge geliefden uyt haeren name D. Petrum Cabbeljauw te versoucken, omme de acten, bij sijne E. berustende, D. Altena voornoemt ter hant te stellen.’

Door het bijeenbrengen dezer collectie heeft Cabeljauw zich bij uitnemendheid verdienstelijk gemaakt.

In de Navorscher (4^de jg.) 1854, vond ik nog op blz. 349 vermeld, dat den 13^den Maart 1636 te Leiden in het huwelijk trad: Dr. Petrus Cabbeljaeuw, predikant te Schermhorn, jm. van Leiden, vergezeld met Willem Cabbeliaeuw zijn vader met Haesgen Dirksdr. van Spruyttenboon, vergezeld met Magdalena Trijnen haer moeder.

Litteratuur: Glasius, ll. dl. I, blz. 213. - v.d. Aa, ll. dl. III, blz. 6.