Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 1

[Paulus Wilhelmus Brouwer]

BROUWER (Paulus Wilhelmus), zag het levenslicht te Arnhem in 1760, alwaar zijn vader catechiseermeester was. Reeds op jeugdigen leeftijd bleek, dat er in hem veel aanleg was voor de studie, wat voor zijn ouders aanleiding werd om hem, zoo het kon, tot predikant op te leiden. Nadat hij de Lat. school in zijn geboortestad had bezocht, werd hij student te Harderwijk, waar hij het onderricht genoot van den bekenden theoloog Scheidius, sedert 12 Juni 1766 hoogleeraar in de godgeleerdheid aan de Geldersche academie. Lang heeft hij waarschijnlijk niet te Harderwijk gestudeerd, want den 14^den Oct. 1776, werd hij te Leiden (cf. Alb. Stud. kol. 1123) ingeschreven bij de godgeleerde faculteit. Praeparatoir geëxamineerd, werd hij den 6^den Aug. 1781 door de classis van Leiden en Neder-Rijnland ‘tot proponent aangenomen, en toegelaaten tot den openbaaren predikdienst.’

In 1781 verscheen ook van hem zijn proefschrift: de corruptione nativa, waarmee hij den graad behaalde van doctor in de godgeleerdheid.. Beroepen werd hij te Sleewijk, den 10^den Sept. 1783, alwaar hij, na afgelegd peremptoir examen in de classis Gorinchem, den 16^den Dec. 1783; den 1^sten Febr. 1784 door Ds. Alb. Brink uit Vuuren en Dalem bevestigd werd. Met grooten zegen en onder hartelijke belangstelling der gemeente heeft hij hier gearbeid. Brouwer is achtereenvolgens werkzaam geweest te Dreischor (ber. 26 Aug. 1788, afsch. 2 Nov., intree 9 Nov.), te Maassluis (afsch. te Dreischor 9 Juli 1797, bev. 16 Juli). Hier ter plaatse is hij gebleven tot zijn emeritaat, 't welk hem op de meest vereerende wijze verleend werd tegen den 1^sten Juli 1831. Hij overleed den 28^sten Febr. 1834 ‘na langdurige verzwakking door bijkomende ongesteldheid.’ Van hem wordt getuigd, dat hij ‘eene reeks van jaren, met hartelijke liefde werkzaam was tot eere van God en Christus en het heil zijner medemenschen.’ Zijn nagedachtenis bleef in zegening overal waar hij predikant geweest was, ‘want tot bevordering van grondige kennis, evangelisch geloof en echte godzaligheid was de arbeid van den geleerden en christelijk denkenden man bij uitnemendheid dienstbaar.’

Vooral de godgeleerdheid en de wijsbegeerte werden door hem beoefend, terwijl hij zich ook op de dichtkunst toelei, blijkens zijn vertaling van Virgilius en eenige gelegenheidsverzen. Groot liefhebber van de toonkunst ‘verscheen hij, om die te hooren niet zelden op openbare plaatsen, waar men hem anders niet zou verwacht hebben.’

[p. 655]

‘In groote gezelschappen zat hij gewoonlijk peinzend neder en bemoeide hij zich weinig met hetgeen hem omgaf, doch bracht men het gesprek op wetenschappelijk gebied dan was hij dadelijk als in zijn element dan deelde hij gaarne hun, die hem omringden, uit den schat zijner kennis mede. Ook weetgierige jongelieden vonden in hem een vraagbaak, welke zelden vruchteloos werd geraadpleegd.’

Van hem zag het licht:

Feestzangen, op het Hervormingsfeest gezongen en gedrukt bij zijne: Korte schets van de geschiedenis der Hervorming, voorgedragen in eene godsdienstige redevoering den 2^den Nov. 1817.

Zestal leerredenen over 's Heilands verzoeking in de woestijn. Arnh. 1823. Over het algemeen dient van deze ‘leerredenen’ gezegd te worden dat ze meer wijsgeerig-theologische verhandelingen zijn, dan wel preeken.

De Bijbelleer, aangaande den persoon van Jezus Christus in het licht gesteld. Arnh. 1826. Dat dit geschrift, waarvan in 1827 een tweeden druk verscheen, heel wat beweging heeft veroorzaakt, laat zich verstaan en begrijpen even zoo goed als dat in een vergadering van de classis Rotterdam, Brouwer's gevoelen heftig werd aangevallen en dat er een synodale zaak van werd gemaakt; maar de synode weigerde er op in te gaan. Volgens Brouwer komt ‘de Heilige Geest nergens voor in den Bijbel als een goddelijk persoon, is de leere der Drieëenheid niet gegrond in en op het gezag des Bijbels, is de Zoon wel een persoon, doch niet in maar buiten het Goddelijk wezen; - zoodat de Vader alleen als persoon overblijft; - ziet de naam Zoon van God op eene verhevene, geschapen natuur, die daarom alzoo genoemd wordt, omdat dezelve onmiddellijk van het Opperwezen is voortgebragt, en omdat ze zoo naauw met God vereenigd is, dat alles wat zij is en heeft en werkt, zij dat is, heeft en werkt van en door hem als vader; - heeft de benaming Zoon dus wel betrekking op de Godheid, als van welke de Zoon onmiddellijk afkomstig en met welke hij naauw vereenigd is, maar ziet hij nogthans regtstreeks op Jezus geschapene natuur; - werd Jezus ziel bestemd om vereenigd te worden met dat heilig ligchaam, hetwelk uit Maria geboren zou worden, ingevolge de werking des H. Geestes, niet toen eerst geschapen, maar bestond dezelve reeds vooraf als een verheven Geest of Engel. Die Engel omkleedde zich alleen met dat ligchaam, en werd dus aan een menschelijke ziel geheel gelijk, zoodat Christus in een dubbelen zin de Zoon van God is, naar het ligchaam, wegens de onmiddellijke werking des H. Geestes in deszelfs vorming uit Maria's vleesch en bloed, en naar de ziel, omdat die verheven geest welke voortreffelijker is, dan alle de engelen, van den beginne, dat is voor alle dingen, onmiddellijk is voortgebragt.’ Zeker, dat van verschillende zijden protest werd aangeteekend tegen een dergelijke beschouwing, die in zoo flagranten strijd was met de aangenomene leer der kerk, kan ons niet bevreemden, en had Brouwer ook maar een eeuw vroeger geleefd, dan stellig ware niets onbeproefd gelaten, hem als predikant uit de kerk te verwijderen. Ongetwijfeld zou hij gedeeld hebben in het lot van een Roël, Lampe e.a., en dat hij voor zich ook hiervan overtuigd was, blijkt wel als hij schrijft: ‘Ik was wel voor mij zelven overtuigd, maar dewijl het onderwerp van een teederen aard is, dacht ik, dat het altijd beter ware, met het publiek maken van mijne gedachten te vertoeven tot een meer gevorderden leeftijd, nadat ik alles van nieuws rijpelijk van alle kanten zou overwogen en getoetst hebben. Ik dacht daarenboven aan het lot van den geleerden en godvruchtigen A. Roël, aan T.

[p. 656]

A. Lampe en B. Cremer, die, omdat zij eenigzins van de gewone verklaringen afweken, verdenkingen en moeijelijkheden ondervonden hebben. Ik had opgezien tegen een arbeid, die mij, alhoewel onverdiend, onder een dergelijke verdenking zou kunnen brengen; en ik had geen lust om aanleiding te geven tot zondige twisten. Ja, ik dacht ook, dat er geene volstrekte behoefte was, om dit onderwerp voor onze landgenooten op die wijze te behandelen, indien men maar aan Jezus waarachtige godheid blijft vasthouden en zich, in de voordragt der leere van Vader, Zoon en H. Geest, alleen van bijbelsche uitdrukkingen bedient: Maar, sedert ik zag, dat de schriften van Jeruzalem, van Regenbogen en van iemand die onder den naam Christianus onlangs geschreven heeft, in ons land verspreid zijn, en gelezen worden, zoo bevond ik tevens, dat, volgens de gewone verklaring, de leer van Jezus godheid onmogelijk zich kan staande houden bij zulken, die met een van genoemde schriften, voor zooverre zij dit onderwerp betreffen, zijn ingenomen. Het komt mij overtuigend voor, dat vele tegenwerpingen tegen Jezus godheid niet gelukkig kunnen beantwoord of wederlegd worden, of men moet de gewone Athenasiaansche leerwijze laten varen. En juist dit heeft mij bewogen, om, bijzonder ook langs dezen weg, de handhaving van Jezus goddelijke waardigheid mij ten doele stellende, mijne gedachten aangaande den Persoon van Christus, in eene geregelde orde gebragt, door dit geschrift in het licht te brengen; te meer, daar ik dit zonder eenigen schroom kan doen; dewijl wij door Gods genade in eenen tijd leven, waarin men met meer edelmoedigheid de bijbelsche waarheid onderzoekt, zonder als letterknechten, zich van menschelijke woorden afhankelijk te maken, eenen tijd, waarin men, hetgeen men gevoelt, vrij uit mag spreken, en zoo men slechts denkt in den geest van het Evangelie, zoo wel als in den geest van onze oude Hervormers (die ook niet alles gezien, maar veel voor lateren tijd overgelaten hebben), geen gevaar van verkettering te vreezen, maar integendeel eene bescheidene en christelijke beoordeeling te wachten heeft’.....

De cursief gedrukte woorden, laten aan duidelijkheid niets te wenschen over. De gedachte, de overtuiging, vrij te kunnen zeggen, wat hem op het hart lag, deed Brouwer zijn ‘Bijbelleer’ in het licht geven; hij begreep, dat, zoo hij al van dezen of genen kant werd aangevallen, een lot als velen vóór hem hadden ondergaan, die het hadden gewaagd van de gangbare kerkleer af te wijken, hem niet wachtte.

Onder de voorloopers der vrijzinnige richting op godgeleerd gebied, moet Brouwer beslist gerangschikt worden, en ofschoon vast willende houden aan Jezus godheid, wordt Jezus in zijn beschouwing toch feitelijk niets meer, dan een gewoon mensch.

Nadere verklaring ten vervolge van de Bijbelleer aangaande den persoon van Jezus Christus in het licht gebragt. Delft 1827.

In dit geschrift (71 bladz. groot), geeft Brouwer een nadere opheldering en bevestiging van zijn denkwijze, omtrent de leer des bijbels, aangaande den persoon van Christus, gelijk hij die schetste in zijn ‘Bijbelleer’, ‘vooral omdat eenigen hem niet volkomen schenen begrepen te hebben, en anderen met vragen hem voorkwamen, die hij gemeend had niet opzettelijk te behoeven aan te voeren.

Achter aan het boekje, geeft Brouwer nog een ‘proeve van eene Catechisatie, over de leere van Vader, Zoon en H. Geest, ten einde te doen blijken, dat dezelve overeenkomstig de gronden in deze en zijn voorgaande verhandeling voorgesteld; voor eene zeer eenvoudige voordragt vatbaar is’, terwijl het geheel besloten wordt met een kort gesprek, tusschen A en B over hetzelfde onderwerp. Ook hier weer,

[p. 657]

ofschoon getracht wordt het eenigermate te verbergen, niets dan een feitelijke verdediging van de stelling: ‘Jezus mensch.’

Op de nadere verklaring is nog gevolgd: Twee brieven ter toetsing van eene korte beoordeeling en teregtwijzing van het stelsel van P.M. Brouwer enz. Arnh. 1828.

De bibliotheek van de Maatsch. der Nederl. Letterk. bewaart een brief van hem aan M. Tydeman, zonder plaats of jaar (cf. Cat. dl. I, blz. 58).

Litteratuur: v.d. Aa, ll. dl. II, blz. 1439 en 1440. Het hier voorkomende levensbericht is aangevuld en vermeerderd met opgaven uit de Boekzaal en uit zijn geschriften.