Citaten uit het boek der natuur

[p. 2]

Willem Moreelse, Utrechtse promovendus in de geneeskunde (1647). In zijn hand een botanisch boek met de tekst: ‘Praesentem monstrat quaeliset herba deum’ (Elk gewas getuigt van Gods aanwezigheid).

[p. 7]

Woord vooraf

In 1987 vond in de Provinciale Bibliotheek in Middelburg een meerdaags congres plaats over de geschiedenis van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Ik hield daar een voordracht over de manier waarop de voc in de zeventiende eeuw de natuurwetenschap zou hebben bevorderd. In een van de pauzes vroeg iemand of ik mee wilde werken aan een grote tentoonstelling in het Amsterdams Historisch Museum over de geschiedenis van het rariteitenkabinet in Nederland. In de catalogus moest ook een artikel komen over rariteitenkabinetten en natuurwetenschap. Of ik dat wilde schrijven. Ik wist niets van rariteitenkabinetten en zei dus ja. Een paar jaar hoorde ik niets meer, totdat het bericht kwam dat de financiering rond was en het werk kon beginnen. Niet bepaald te vroeg leverde ik mijn bijdrage in. Ik weet nog dat ik pas op het allerlaatst de inval kreeg die me aan een leidend thema en een titel voor mijn artikel hielp. Zeventiende-eeuwse natuuronderzoekers gingen, anders dan ik eerst dacht, helemaal niet zo onsystematisch om met de objecten in hun kabinetten. Zo handig als predikanten in die tijd (en later) tijdens hun preek jongleerden met bijbelcitaten, die allemaal betrekking hadden op elkaar, zo creatief sprongen ook de natuuronderzoekers in hun kabinetten om met de daarin bijeengebrachte citaten uit het boek der natuur. Uit die ene inval en die laatste zin - geschreven toen bij wijze van spreken het autootje van de post al kwam aanrijden om mijn envelop mee te nemen - is dit hele boek geboren. Zo gaan die dingen.

Ik kan ook een ander verhaal vertellen. In 1985 verscheen van mijn hand In het voetspoor van Stevin. Geschiedenis van de natuurwetenschap in Nederland 1580-1940. Sindsdien heb ik over uiteenlopende onderdelen van de Nederlandse wetenschapsgeschiedenis geschreven, in aanvulling op of ter correctie van wat in dat boek - dat nog altijd mijn lievelingsboek is - meegedeeld was. Soms koos ik het thema zelf uit, vaker nog verleidden anderen me een bepaald onderwerp aan te pakken. Bij het bewerken van In het voetspoor voor een Engelstalige versie bemerkte ik dat in de studies die ik na 1985 had geschreven, bepaalde lijnen te ontwaren vielen. Deze gaven niet uitsluitend mijn eigen idiosyncratische in-

[p. 8]

vallen weer, maar liepen ook parallel met de algemenere tendensen in de wetenschapsgeschiedenis. Acht van deze artikelen zijn hier, meestal ingrijpend bewerkt, bijeengebracht en aangevuld met drie nog niet eerder verschenen opstellen. Met elkaar dienen ze niet alleen als aanvulling, gedeeltelijke vervanging of correctie van In het voetspoor, bedacht ik me, maar ze laten ook meer in het algemeen zien waar de wetenschapsgeschiedenis tegenwoordig mee bezig is.

Van die lijnen wil ik er twee noemen. In de eerste plaats is wetenschap niet meer alleen wat onderzoekers denken, maar ook en vooral wat ze doen. Niet alleen de formules op het bord of de theorieën in het boek, maar ook de strategieën om een feit erkend te krijgen of een argument buiten de orde te verklaren. Er is ook een groeiende aandacht voor wat in het algemeen de ‘wetenschappelijke cultuur’ heet. In welke context doen onderzoekers hun werk, wie steunt hen daarbij, hoe vinden hun denkbeelden hun weg naar een breder publiek, hoe komt het dat de steun voor de wetenschap soms kwijnt, soms groeit en soms zelfs geëxalteerde vormen aanneemt? Al deze ‘praktijken’ binnen en buiten de wetenschap staan nu meer in de belangstelling dan tien of vijftien jaar geleden. Wetenschapsgeschiedenis is nu de geschiedenis van de wetenschappelijke cultuur.

In de tweede plaats is het beeld van het specifieke karakter van de wetenschapsbeoefening in Nederland veranderd. In het voetspoor bevatte op dat punt niet meer dan wat suggesties - die vlijtig door de recensenten werden opgepikt, dat wel - over bijvoorbeeld het onfilosofische, praktische karakter van de Nederlandse wetenschap. Er is, zie ik nu, wel wat meer over te zeggen. In de Nederlandse wetenschapsgeschiedenis speelt de notie van ‘het boek der natuur’ een opvallend grote rol. Niet altijd in een religieus getinte vorm zoals bij Jan Swammerdam, maar ook in een geseculariseerde vorm zoals bij Eli Heimans. Dit idee is niet strijdig met andere opvattingen over het eigene van de Nederlandse natuurwetenschap. Het geeft er eerder een zekere verdieping aan, geeft een positieve draai aan wat vaak alleen maar als een gemis wordt geformuleerd: een gemis aan filosofische diepgang of metafysische durf. Ik zal niet beweren dat alles wat in de Nederlandse geschiedenis aan natuurwetenschap is gedaan met het boek der natuur in verband staat, maar het is een intrigerend thema dat meer aandacht verdient.

Woorden van dank heb ik vele en ik spreek ze graag uit. Allereerst aan Ton Brandenbarg, Jan van der Waals, Paul Wouters en anderen die me soms van mijn zelfgekozen paden weg wisten weg te lokken om over

[p. 9]

dingen te schrijven waar ik niets vanaf wist. Het is niet goed als historicus geleefd te worden, maar niemand heeft bij zijn geboorte genoeg stof meegekregen om een compleet geleerdenleven te vullen. Dank verder aan Eric Jorink, Arie van Loon, Rienk Vermij, Evelyne Vos en vele anderen die me in de loop der jaren op alle mogelijke manieren en soms zonder het te weten behulpzaam zijn geweest: door gegevens te leveren, moeilijk bereikbare of onuitgegeven (‘grijze’) publicaties te bezorgen, vertalingen te corrigeren of in mijn gedachten als beoogd publiek te dienen - als die ene persoon in het veelkoppige gehoor op wie de spreker zijn aandacht richt. Dank ten slotte aan Laura van Hasselt, die consciëntieus en kritisch zoals een student-assistent hoort te zijn het manuscript doornam en me voor menige misgreep wist te behoeden.