Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 188]

Ari Wesseling
Een filoloog over filosofie: Angelo Poliziano's ‘Lamia’

WAT IS FILOSOFIE? WAT IS EEN FILOSOOF VOOR IEMAND? DEZE VRAGEN STELDE POLIZIANO IN 1492 AAN DE ORDE IN EEN betoog, gehouden aan de Universiteit van Florence. Angelo Poliziano, dichter en filoloog, was een gevierd maar omstreden hoogleraar in de retorica. Zijn leeropdracht was voor hem geen beletsel om buiten de vaststaande kaders te treden en onderwerpen te behandelen die traditioneel tot andere wetenschapsterreinen behoorden. Vooral teksten op het gebied van de filosofie hielden hem bezig, met name Aristoteles' traktaten over de logica. De beroepsfilosofen, de vertegenwoordigers van de Scholastiek voorop, zagen deze grensoverschrijding als een inbreuk op hun rechten en kwamen in het geweer. Als rechtgeaard humanist liet Poliziano zich niet onbetuigd. Hij publiceerde een pleidooi, sprankelend van ironie, waarin hij zijn criticasters aan de kaak stelt als ingebeelde schijnfilosofen en als slinkse lieden die leven van achterklap en bemoeizucht, in een woord: treiteraars, ‘Lamia's’.

Het zou fraai zijn als de Lamia zelf hier kon worden afgedrukt, want het behoort tot het mooiste en helderste proza van de Latijnse literatuur. Voor dat oordeel verkeer ik in goed gezelschap, want Erasmus getuigt van zijn bewondering voor de stijl van zijn Italiaanse voorganger. Ik volsta nu maar met een korte impressie van het betoog in de vorm van een opsomming van hoofdpunten en maak gebruik van de gelegenheid om enkele aspecten te belichten.

Wat is filosofie? Poliziano betoogt dat filosoferen de beste levenshouding is. Wie naar inzicht streeft, legt zich immers toe op het beste dat de mens is toebedeeld, de ratio, de vonk die hem verbindt met de goddelijke adem in de kosmos. Alleen zo is hij

[p. 189]

bij machte om zijn hartstochten en instincten te bedwingen en werkelijk gelukkig te worden in zijn leven op aarde. Filosoferen mag moeilijk lijken, maar dat is maar schijn. Bovendien kun je je er altijd en overal aan overgeven, want gereedschap is er niet bij nodig. Het bevordert inzicht in het wezen der dingen en daarmee het besef dat angst voor de dood niets anders is dan angst voor het onbekende. Het leven, zo vergankelijk, is slechts een overgang. We verkijken ons op ons lichaam, dat eigenlijk niet meer is dan een druppel: homo bulla. Wie naar een mooi lichaam verlangt, staart zich blind op een omhulsel vol met afzichtelijke darmen en ingewanden. Bevrediging, aldus Poliziano, gaat doorgaans gepaard met berouw, ‘paenitentia’.

Hij gaat ook in op bezwaren die altijd opnieuw tegen de filosofie worden ingebracht. Het mag waar wezen dat filosoferen geen geld oplevert, maar het profijt ligt nu juist in de bevrediging die inzicht schenkt. Dat deze levenswijze tot wereldvreemdheid leidt, is onweerlegbaar. Een filosoof is een onhandige sukkel, hij mist kennis van de wereld, van politiek, van reglementen en procedures. Daardoor is hij een mikpunt van spot, een weerloos slachtoffer van beschimpingen. Dat is onvermijdelijk. Hij is immers boven het aards gewemel verheven, het heden hier en nu is hem te nietig. Vanuit zijn perspectief is een ommuurde stad een varkensstal en een vorst gelijk aan een veehouder. Hij lacht om titels en stambomen, want er is geen koning of ooit was een van zijn voorouders een armoedzaaier.

Om de aanbevolen levenshouding te verduidelijken, vergelijkt hij het leven met een kermis. Daar vind je mensen bijeen van uiteenlopende aard. Kooplieden brengen hun waren aan de man om geld te verdienen. Kermisgasten, acrobaten, goochelaars en waarzeggers vertonen er hun kunsten. Daaromheen stromen toeschouwers samen, die slechts uit zijn op kijken. Filosofen, aldus de schrijver, zijn toeschouwers. Het is hen erom te doen zicht te krijgen op het wezen van de concrete verschijnselen en, uiteindelijk, op het wezen van de kosmos zelf. Het bereiken van dat hoogste doel is slechts voor een enkeling weggelegd. Mensen als Pythagoras en Plato waren dan ook uitzonderlijk begaafd. Men moet bovendien uit het goede hout gesneden zijn: het is voorbehouden aan begaafde kinderen van rechtschapen ouders met de juiste instelling.

Goed onderwijs, betoogt Poliziano voorts, is een elementaire vereiste. De aspirant-filosoof doorloopt een welomschreven curriculum dat de volgende vakken omvat: de leer van getal en verhouding; kosmologie, gericht op de oorsprong van goden en hemellichamen, alsmede van de mens; ruimtelijke verhoudingen; klankleer, gericht op harmonische relaties en, tenslotte, logica, teneinde waarheid van leugen te onderscheiden.

De auteur richt vervolgens de aandacht op zichzelf. Het moge duidelijk zijn, zegt hij, dat hijzelf op geen stukken na aan het geschetste profiel voldoet. Hij is dan ook geen filosoof. De enige

[p. 190]

kwalificatie waarop hij aanspraak maakt, is die van filoloog, ‘grammaticus’. Het is krachtens die bevoegdheid dat hij onderwerpen en problemen op het gebied van de filosofie behandelt, zoals het ook het goed recht van elke grammaticus is om verhandelingen op het terrein van andere wetenschappen zoals het recht en de geneeskunde aan te pakken en te interpreteren. Tevens laat hij doorschemeren dat zijn criticasters, de beroepsfilosofen, evenmin voldoen aan het klassieke profiel. Waanwijs zijn zij, omdat zij menen de wijsheid in pacht te hebben.

Het bijzondere van het slotstuk is de taakomschrijving van de filologie. Het is een manifest. Voor het eerst sinds de Oudheid omschrijft Poliziano, teruggrijpend op uitspraken van Quintilianus, het werkterrein en de competentie van de wetenschappelijke bestudering van teksten en hun overlevering. De methode, gebaseerd op bronnenonderzoek en vergelijking van handschriften, demonstreerde hij in de Miscellanea aan de hand van in de loop der eeuwen gecorrumpeerde passages van diverse klassieke auteurs. De door hem en zijn voorganger Lorenzo Valla toegepaste inzichten zijn gemeengoed geworden. Zij vormen het fundament van de hedendaagse filologie.

Intrigerend is de ironische lading van Poliziano's apologie. Formeel is het een inaugurele rede. Een hoogleraar leidde elk academisch jaar zijn colleges in met een praelectio. Het was daarbij een vaste gewoonte om het nut en het belang van de eigen discipline te demonstreren, teneinde studenten extra te motiveren en allicht ook om meer toehoorders te trekken. Het was naast publicaties een van de middelen om naam te maken. Poliziano, hoogleraar retorica, houdt een pleidooi voor de filosofie en omschrijft haar hoge roeping. Hij werpt zich zodoende impliciet op als vakfilosoof en houdt de betrokken collega's tevens een spiegel voor, suggererend dat zij de titel filosoof onwaardig zijn. Vervolgens verklaart hij zelf geen aanspraak te maken op die verheven benaming, want hij is ‘slechts’ filoloog. Daarmee pareert hij hun kritiek dat hij niet competent is op hun terrein. Deze staaltjes van Socratische ironie zullen hun wel de nodige ergernis hebben bezorgd. (Het betoog werd vrijwel meteen gepubliceerd, bij de Florentijnse drukker Miscomini.) Door vervolgens in een programmatische verklaring te insisteren op de reikwijdte en competentie van de filologie, stelt hij de humanistische methode van tekstverklaring tegenover de traditionele scholastieke aanpak, zonder die overigens expliciet te veroordelen.

Zijn aansporing tot filosoferen verdient ook onze aandacht op andere gronden. De aangevoerde argumenten ontleende hij aan verhandelingen uit de platoonse traditie - de aan Plato toegeschreven Epinomis en, vooral, de compilaties van diens navolger uit de derde eeuw, Lamblichos. Opmerkelijk is de vormgeving. Poliziano filosofeert en parafraseert op een speelse en lichtvoetige manier. De literatuur van de Oudheid in al haar verscheidenheid

[p. 191]

is voor hem een onuitputtelijk reservoir. Denkbeelden en motieven daaruit brengt hij in steeds nieuwe en verrassende combinaties naar voren. Vaak geeft hij een gedachte in een Griekse verhandeling weer door een wending of uitdrukking uit de satiren van Horatius of Juvenalis te gebruiken. Betoog wisselt hij af met anekdotes en flitsende vragen aan zijn publiek. De beste stijl was, naar hij het elders formuleert, de vrucht van ‘recondita eruditio, multiplex lectio, longissimus usus’, van intensieve en niet aflatende omgang met de antieke letteren. De Lamia is een virtuoze en sprankelende demonstratie van zijn stijlideaal. Castiglione zou dertig jaar later die houding karakteriseren als sprezzatura.

Om Poliziano's werkwijze, zijn literaire techniek, te achterhalen is een soms tijdrovende speurtocht noodzakelijk. De Lamia is geen vaktechnisch tractaat zoals de Miscellanea, en daarom noemt hij zijn bronnen niet of alleen als het zo uitkomt. Brononderzoek is natuurlijk ook van belang voor de tekstinterpretatie. Het vinden van een bronpassage levert een hulpmiddel op om beter te begrijpen wat de auteur bedoelt. Het kan ook volstrekt onvermoede verbanden aan het licht brengen. Een voorbeeld daarvan is een op het oog onschuldige passage waarin Poliziano de logica aanprijst als het belangrijkste vak, het voornaamste instrument van de filosoof: met behulp daarvan kan hij waarheid van leugen onderscheiden. Hij ontleende het denkbeeld aantoonbaar aan de Epinomis. Betrekken we hierbij het commentaar van Marsilio Ficino, de protagonist van de neoplatoonse beweging, dan valt meteen een frappant verschil in interpretatie op. Ficino duidt de passage in mystieke zin. Volgens hem wijst Plato op de metafysische dialectica, de weg die de menselijke geest moet volgen om op te stijgen naar de wereld van de Ideeën en, idealiter, uiteindelijk God zelf te schouwen. Is het verschil in opvatting toeval? Terzelfder tijd speelde een polemiek in neoplatoonse kringen tussen Ficino enerzijds en Pico della Mirandola anderzijds. Inzet was de Parmenides. Ficino las deze dialoog als een exposé van Plato's theologie. Pico attaqueerde deze visie en betoogde dat het slechts een oefening in formele logica betrof, een demonstratie van een technische vaardigheid. We kunnen nu vaststellen dat Poliziano in de betreffende passage van de Lamia indirect polemiseert met Ficino en zijn mystiek geïnspireerde benadering van Plato's filosofie. Het is een concrete indicatie, een van de weinige, van Poliziano's ambivalente houding tegenover de heersende stroming van zijn tijd. Hij maakte zich weliswaar platoonse opvattingen en denkbeelden eigen, maar nooit waagde hij zich aan speculaties met betrekking tot het bovenaardse. Mystiek en metafysica waren hem te abstract, te hoog gegrepen, ‘remota nimis nimisque ardua’, zegt hij eens.

In het volgende voorbeeld is de bronpassage meer zijdelings van belang. Poliziano werpt zijn gehoor voor de voeten dat het absurd is om tijd te investeren in materieel gewin:

[p. 192]

Nos autem ita ridiculi sumus ut vilissimae aeruginis gratia etiam trans Herculis columnas, etiam ad Indos navigemus...

(Wij zijn idioot genoeg om voor iets verachtelijks als geld zeereizen te ondernemen verder dan de Straat van Gibraltar, nog wel zo ver als Indië...)

De ‘Zuilen van Hercules’, de Straat van Gibraltar, was in de Oudheid een staande uitdrukking voor het einde van de bewoonde wereld. Daarachter lag het onbekende waar geen zinnig mens zich waagde. De sectie waar het geciteerde fragment deel van uitmaakt blijkt geheel ontleend te zijn aan Iamblichos. Op dit punt wijkt Poliziano af van zijn bron. Waar het Grieks heeft ‘tot aan de Zuilen van Hercules’ (ἐϕ ῾Ηραϰλέους στήλας) een voorzetsel met een andere betekenis, ‘voorbij’, en voegt toe ‘etiam ad Indos’. De toevoeging lijkt niks bijzonders, het is eigen aan zijn literair procédé om Griekse passages te parafraseren met een klassiek-Latijns citaat. Hier drong zich kennelijk een fragment van Horatius bij hem op, waarin de dichter de koopman die verre reizen onderneemt, zover als Indië, oproept tot bezinning: ‘Impiger extremos curris mercator ad Indos, per mare pauperiem fugiens, per saxa, per ignis...’

Blijft Poliziano's gedachtegang hier geheel binnen de kaders van de Oudheid? Het vermoeden is sterk dat hij vooral verwijst naar de zeevaarten en ontdekkingsreizen in zijn eigen tijd, en een detail, zijn vervanging van ‘tot aan (de Straat van Gibraltar)’ voor ‘trans’, bevestigt dat. Uit zijn brieven weten we trouwens dat hij zeer geïnteresseerd was in de ontdekkingsreizen van de Portugezen. Hij bood de koning van Portugal aan de verrichtingen van zijn zeevaarders te vereeuwigen in een epos. Daarin, beloofde hij, zou hij verhalen hoe zij de grenzen van de wereld overschreden en de Zuilen van Hercules trotseerden (‘despectas Herculis metas’). Het valt te betreuren dat de koning kennelijk niet op het aanbod is ingegaan, maar dit terzijde. Het is aannemelijk dat Poliziano in de Lamia ook dacht aan Columbus. Op het moment dat hij zijn betoog uitsprak, begin november 1492, was Columbus op de Oceaan, met Indië als reisdoel. (Dat hij bij een onbekend continent uit zou komen doet er even niet toe.) Op 6 september was hij van de Canarische eilanden vertrokken. Dat men in Florence van de expeditie op de hoogte was ligt voor de hand. De Florentijnse astronoom Paolo dal Pozzo Toscanelli had een wereldkaart getekend en die Columbus toegestuurd. We kunnen vaststellen dat Poliziano onder anderen Columbus op het oog had en hebben daarmee een vroege, zo niet de vroegste, verwijzing in de literatuur naar diens ontdekkingsreis aangewezen.

Het kan verhelderend zijn als we zien hoe traditionele gegevens aangepast worden aan nieuwe situaties, of wanneer het blijkt dat ze op een bepaald moment niet meer gebruikt kunnen

[p. 193]

worden. Ontsluiting en vergelijking van bronnen en het gebruik maken van de filologische methode is nog steeds een doelmatig instrument om het verleden toegankelijk te maken. Dat geldt zeker voor een nog maar ten dele ontgonnen en alleen al daardoor fascinerend terrein als de Neolatijnse literatuur.

Deze bijdrage zou onvolledig zijn zonder tenminste een proeve van Poliziano's proza. Ik kies een passage waarin hij de melancholie om de vergankelijkheid van het leven verwoordt. Het is ook inhoudelijk belangwekkend: in dezelfde tijd (1486) schreef zijn vriend Pico della Mirandola zijn betoog over de superieure mogelijkheden van de mens en zijn hoge bestemming, De hominis dignitate. Poliziano zal Pico's inzichten vast hebben beaamd. Maar in de Lamia schrijft hij het volgende:

Subiciamus, quaeso, oculis hominum vitam. Quid ea est omnis praeter inanem umbram vel, ut significantius ait Pindarus, umbrae somnium? Homo bulla est, antiquum inquit proverbium. Nam quantum viribus ab elephanto, quantum celeritate vincimur a lepusculo? Gloria haec autem fastosa, quae nos plerunque agit praecipites, ut nihil aliud est quam merae nugae! ut nihil aliud quam nebula! Procul enim si spectes, magnum quiddam esse putes, ubi propinques, evanescit.

(Laten we eens het menselijk leven bezien. Is het niet enkel en alleen een lege schaduw, of slechts de glimp van een schaduw, zoals Pindarus het uitdrukt? De mens is een luchtbel, zegt een oud spreekwoord. In kracht wordt hij verre overtroffen door de olifant, in snelheid door de haas. En dan het verlangen naar prestige en roem dat ons zo vaak voortjaagt, is het niet louter futiel, gebaseerd op een schim? Want op afstand lijkt het misschien belangrijk, maar bij nader toezien vervaagt het.)

Literatuur

Angelo Poliziano, Lamia (Brill: Leiden 1986).

A. Wesseling, ‘Poliziano and Ancient Rhetoric: Theory and Practice’, in: Rinascimento, Seconda serie, 30 (1990), p. 191-204.