Actie, werkelijkheid en fictie in de kunst van de jaren '60 in Nederland

[p. 25]

Gebeurtenissen

[p. 26]

De door de samenstellers gekozen gebeurtenissen zijn gerangschikt naar datum, aangegeven in jaar, maand, dag.

De vermeldingen van de gebeurtenissen zijn op de volgende wijze gestructureerd:

1	lokatie
2	titel
3	medewerkers, alfabetisch gerangschikt
4	publikatie: uitgaven door de auteurs zelf, zoals affiches, uitnodigingen, advertenties e.d. dokumentatie: het gedokumenteeerde op foto, film, televisie; geluidsopnames literatuur: krante-artikelen, boeken en catalogi n.a.v. de gebeurtenis, chronologisch gerangschikt
5	beschrijving van de gebeurtenis Voor zover mogelijk is een korte inleiding gegeven om het verband aan te geven waarin een gebeurtenis zich afspeelt. De beschrijving beperkt zich echter hoofdzakelijk tot de feitelijke gebeurtenissen en wijdt in het algemeen niet uit over motieven. De relatering aan andere gebeurtenissen ontbreekt, met uitzondering van enkele verwijzingen die worden aangegeven op datum (zie dd.), eventueel gevolgd door de titel. In het algemeen is de beschrijving in de tegenwoordige tijd gesteld.

De fotobijschriften vermelden de datum zoals deze bij de betreffende beschrijving is gehanteerd, verder zijn de titel, eventuele uitvoerenden, fotograaf of archief aangegeven. Afmetingen van dokumenten zijn aangegeven in centimeters (hoogte × breedte).

[p. 27]

60.

1	Amsterdam
2	Expositie van de schoenwinkels van Amsterdam
3	Stanley Brouwn
4	literatuur: J. Bernlef, K. Schippers - Een cheque voor de tandarts, Amsterdam, 1967 Harry Ruhé - Fluxus, the most radical and experimental art movement of the sixties, Amsterdam, 1979
5	Stanley Brouwn stuurt uitnodigingen rond om alle schoenwinkels in Amsterdam gedurende een bepaalde tijd te bezoeken.

60.
Expositie van de schoenwinkels van Amsterdam, Stanley Brouwn, foto archief Henk Peeters

60.01.
pamflet Bekendmaking (25 × 16,1), archief Henk Peeters

60.01.

1	Arnhem, Hoogstedelaan 13
2	Bekendmaking, pamflet
3	Armando, Kees van Bohemen, Jan Henderikse, Henk Peeters
4	publikatie: pamflet (archief Henk Peeters)
5	De Hollandse Informele Groep, opgericht in 1958, zet zich af tegen de heersende stijl van het abstract expressionisme, waaraan kunstenaars zich moeten houden om gewaardeerd te worden. In haar ‘Bekendmaking’ richt de Groep zich op sarcastische wijze tegen hen die zich eerst heftig hebben verzet tegen de abstracte kunst, maar die op het moment dat de non-figuratieve kunst meer gewaardeerd gaat worden, hun principes laten varen en abstract gaan werken. De Informelen geven te verstaan dat het abstract expressionisme tot een quasi avant garde verworden is. Zij zelf willen zich in een permanente revolutie verzetten tegen de nadrukkelijke persoonlijke expressie. In de plaats van ritmische composities of spanningsvolle gebaren zoeken de Informelen de uitdrukkingskracht in de spanning van een egaal monotoon geschilderd veld, waarin het materiaal zelf - de verf of de gemengde pâte - in zijn eigen hoedanigheid spreekt en waarin de kunstenaar zijn gevoelens objectiveert. De typografie van hun pamflet is ingegeven door Duitse verordeningen uit de Nederlandse bezettingstijd (de ‘Bekanntmachungen’). Het is een reactie op een insinuatie van Charles Wentinck (toentertijd criticus van Elseviers Weekblad) als zouden de Informelen hoofdzakelijk exposeren in fascistische landen. Met uitzondering van Kees van Bohemen en Jan Henderikse, formeren de Informelen zich in 1961 tot de Nul groep die de persoonlijke expressie in het kunstwerk nog verder reduceert (zie 61.04.01).

[p. 28]

61.
Willem de Ridder tussen Papieren Konstellaties, foto archief Dorothee Meyer

61.

1	Amsterdam
2	PK theater
3	Willem de Ridder
4	dokumentatie: Signalement, Vara televisie, 29.12.63 literatuur: de MES, programmaboek, 1962 Willem de Ridder - Cavalieri Mailorder Salon catalogus, 1979
5	Willem de Ridder gebruikt het begrip PK theater voor een ruimte waarin Papieren Konstellaties (PK's) hangen. Een papieren konstellatie is een prop wit papier of plastic van grote afmeting. De eerste PK maakte De Ridder in 1960, toen hij thuis een groot vel wit papier van de muur trok en er een prop van vormde. Papieren konstellaties in een ruimte, waarin zich toeschouwers bevinden, vormt voor De Ridder het PK theater. De toeschouwer speelt daarin een rol, hij participeert, hij bepaalt zelf de verschijningsvorm van het kunstwerk. Meestal wordt het uitgevoerd in de particuliere sfeer, waarbij vrienden worden uitgenodigd. Willem de Ridder heeft ook plannen ontwikkeld voor toepassingen van de PK, zoals PK kleding, PK theater, de PK auto etc. Deze zijn getoond in Signalement (zie 63.12.29). Er zijn beelden te zien van - de PK ruimte: een verduisterde ruimte, waarin een aantal PK's hangen (Ø 2 m), dicht op elkaar met smalle doorgangen. Bij binnenkomst krijgt de bezoeker een zaklantaarn om de ruimte te kunnen bekijken. Vlak boven de vloer lopen lichtstralen naar foto-elektrische cellen. Als deze verbroken worden, beginnen de PK's te draaien en komt er PK muziek uit de luidsprekers. De bezoeker zet zo zelf de PK's in beweging en laat PK geluid ontstaan. - de PK auto: een auto beplakt met grote proppen papier rijdt door Amsterdam, je ziet alleen een grote prop rijden. - PK kleding: een meisje showt PK kleding, ze draagt proppen papier als bikini en als hoed. PK's zijn tentoongesteld op de tentoonstelling ‘Nieuwe Realisten’ In het Gemeentemuseum in Den Haag (1964), waar boven in de hal grote PK's van plastic zijn opgehangen.

[p. 29]

61.02.25,26

1	Amsterdam
2	This Way Brouwn
3	Stanley Brouwn
4	dokumentatie: Igno Cuypers - foto's literatuur: J. Bernlef, K. Schippers - Een cheque voor de tandarts, Amsterdam, 1967 Bulletin 8, ed. Art & Project, Amsterdam, mei 1969 Betty van Garrel - De padhonger van Avantgardist Brouwn, Haagse Post, 14.06.69 Stanley Brouwn - This Way Brouwn, 25.02.61 - 26.02.61 Zeichnungen I, verlag Gebr. König, Köln, New York, 1971 Stanley Brouwn - Catalogus, Stedelijk van Abbemuseum, Eindhoven, 05.11-12.12.1976 Harry Ruhé - Fluxus, the most radical and experimental art movement of the sixties, Amsterdam, 1979
5	Stanley Brouwn vraagt een willekeurige voorbijganger voor hem op wit tekenpapier (24.5 × 32 cm) met een merkstift te schetsen hoe hij van de plaats waar men staat naar een bepaald punt in de stad kan komen. Iedere aldus ontstane tekening wordt naderhand van het stempel This Way Brouwn voorzien. Het werk bestaat uit het stellen van de vraag door Brouwn en het schetsen van de route door de toevallige voorbijganger en het later aanbrengen van het stempel This Way Brouwn. De voorbijganger maakt deel uit van de door Brouwn geënsceneerde realiteit. Brouwn zelf wil anoniem of onbekend blijven. In de loop van de jaren 60 voert Brouwn verschillende van deze anonieme handelingen (‘actions’) uit. Hij legt minder nadruk op de handeling maar meer op de ervaring van ruimte en tijd. In ‘Een cheque voor de tandarts’ zegt Stanley Brouwn over de This Way Brouwn's o.m.: (..).‘Brouwn doet de mensen de dagelijks door hun gebruikte straten ontdekken. Een afscheid van de stad, de aarde, voor wij de grote sprong in de ruimte maken, voor wij de ruimte ontdekken’ (..). (punt 1, blz. 173). In punt 15, blz. 175 gaat hij verder: ‘Een This Way Brouwn is een portret van een miniem stukje aarde. Vastgelegd door het geheugen van de stad: een voorbijganger’. De This Way Brouwn's en vergrotingen ervan (tot 1.80 × 2.40 m) worden naderhand in verschillende galeries tentoongesteld o.a. in Galerie Orez, Den Haag en in Art & Project, Amsterdam en Galerie René Block, Berlijn. Ongeveer in dezelfde tijd voert Stanley Brouwn No Way Brouwn's uit. Hij vraagt op een bepaald punt in de stad aan een voorbijganger de weg naar het punt waar hij zich bevindt. Het tekenpapier dat leeg blijft, krijgt het stempel No Way Brouwn. Ook voert Brouwn This Way Public's uit, waarin hij aan willekeurige voorbijgangers uitlegt hoe deze naar een ander punt in de stad kunnen komen. Een This Way Brouwn Voor De Geest ontstaat op het moment dat Stanley Brouwn met een bord waarop ‘Weesperplein’ staat door Amsterdam loopt. Door aan willekeurige voorbijgangers naar een niet bestaande straat te vragen wordt door Brouwn een This Way Brouwn In Imaginaire Stad gecreëerd.

61.02.25,26
This Way Brouwn, foto Igno Cuypers

61.04.01

1	Amsterdam, Willemsparkweg 207, Galerie 207
2	Internationale Tentoonstelling van Niets
3	Armando, Bazon Brock, Jan Henderikse, Arthur Køpcke, Carl Laszlo, Silvano Lora, Piero Manzoni, Christian Megert, Onorio, Henk Peeters, Jan Schoonhoven
4	publikatie: Manifest tegen Niets (archief Henk Peeters) Einde, pamflet (archief Henk Peeters)
5	De Nulgroep met Armando, Henk Peeters, Jan Schoonhoven is opgericht in 1961. De naam Nul is gelijkluidend aan die van Zero, een Duitse groep met Mack, Piene en Uecker (centrum Düsseldorf) met wie nauwe contacten worden onderhouden. O=Nul wordt ook de titel van het tijdschrift dat in 1962 door Peeters en Armando, samen met Herman de Vries, wordt uitgegeven. (Twee nummers). Nul lijkt een blanco situatie aan te geven waarin de kunst een nieuw begin kan nemen. Maar zij is ook het spanningsmoment tussen emotionaliteit en zuivere beheersing. Tussen materiële realiteit en geestelijke extase. Feitelijk komt het er op neer dat objecten uit de realiteit meestal repeterend worden geordend

[p. 30]

61.04.01 Manifest tegen niets (13,8 × 21,5), archief Henk Peeters in vlakken of ruimtelijke composities zonder dominanten of scherpe contrasten, en met ontkenning van individuele emotionaliteit. De werkelijkheid wordt gefragmenteerd en daarmee intenser gemaakt. Zij wordt gerepeteerd en daardoor minder exclusief. Realiteit is bij Nul een in vele opzichten te relativeren begrip. Armando kan de realiteit het meest drastisch tot zijn recht laten komen. Een wand met autobanden (Nultentoonstelling Stedelijk Museum Amsterdam, 1962), een symmetrische compositie van beschilderde oliedrums, een bassin Zwart Water (Nul-Zero, Gemeentemuseum, Den Haag, 1964) vertonen een kernachtigheid die plastisch en expressief is. De realiteitsfragmenten van Henk Peeters b.v. watten, schroeven, plastic zakjes water die op bizondere wijze het licht reflecteren, zijn mede de componenten van blanke composities. Jan Schoonhoven heeft wel environments van golfkarton gemaakt, of de doorsneden daarvan ingelijst, maar wat nog veelvuldiger voorkomt is het kartonnen en papieren relief dat door een witte beschildering geneutraliseerd wordt in zijn materiële expressie.

Het is duidelijk dat een van de nieuwe tendenzen van deze groep is om de emotionaliteit los te koppelen van persoonlijke geste en stoffelijk object.

Er zijn voorgangers en verwante tijdgenoten. De Italiaan Piero Manzoni (1933-1963), een vriend van de Nulkunstenaars, kent ook zijn witte of a-chrome schilderijen, los van ieder picturaal verschijnsel. Van Yves Klein (1928-1962) dateren de eerste monochrome schilderijen (1949). De kleur moet geen picturale wapenfeiten verkondigen maar moet bewerkstelligen dat men er van doordrongen wordt. Een dergelijke extreme wijze van materialisering van het immateriële wordt bereikt bij zijn tentoonstelling van de Leegte. (Galerie Iris Clert, Parijs, 1958)

Later blijkt Carl Laszlo uit Bazel, door de idee van het Niet-Zijn gegrepen. De Nulkunstenaars gebruiken een dergelijk (toch wat anecdotischer) idee van hem wanneer zij de Internationale Tentoonstelling van Niets organiseren in de Galerie 207 in Amsterdam. De opening wordt aangekondigd voor 1 april. Zij zal door Laszlo worden verricht en verder zal Bazon Brock een voordracht houden en Karl Heinz Stockhausen zal zijn muziek uitvoeren.

Op de dag van de ‘opening’ blijven de deuren echter gesloten. Boven uit de ramen kijken de galeriehouder Cornelius Rogge en de organisatoren naar de tevergeefs gekomenen.

In het Manifest tegen Niets wordt de gelijkwaardigheid aangegeven van de aanwezigheid en het ontbreken van kunst.

In het tegelijkertijd verstuurde pamflet Einde wordt aangekondigd dat een aantal kunstenaars het initiatief hebben genomen de produktie van kunst te staken en het sluiten van alle kunsthandels en musea te bevorderen. De hoogconjunctuur ten spijt is er sprake van een culturele armoede. Het is duidelijk dat de Nederlander geen kunst meer nodig heeft omdat zij iedere status-waarde heeft verloren. De actiegroep die voor het pamflet tekent (zie boven nr.3) sluit als eerste galerie in Nederland de Galerie 207 in Amsterdam.

[p. 31]

61.04.01 pamflet Einde (13,9 × 21,5), archief Henk Peeters

[p. 32]

61.09.

61.09.
Robert Jasper Grootveld, foto's Cor Jaring

1	Amsterdam
2	Anti-rookcampagne
3	Robert Jasper Grootveld
4	dokumentatie: B. van der Lecq - Robert Jasper en het rokertje, film, zw/w, 9', 1962 Cor Jaring, foto's literatuur: Anoniem - Geestenbezweerder schreef kanker op tabaksaffiches, krant onbekend, 10.12.61 I. Cornelissen - Robert Jasper contra het Rokertje, Vrij Nederland, 27.06.65 H.J. Meier - Dit hap-hap-happens in Amsterdam, Amsterdam, 1966 Dick P.J. van Reeuwijk - d'Amsterdamse Extremisten, Amsterdam, 1965
5	Grootveld heeft een reeks baantjes gehad, waaronder reclameassistent, hulpje op een clichéfabriek, Hema-etaleur en magazijnhulp. Hij is vijf jaar lang glazenwasser van het Hirschgebouw op het Leidseplein. Grootveld gaat opvallend gekleed. Hij vaart in dameskleding op een vlotje door de Amsterdamse grachten om voor het Excelsior Hotel een eitje te bakken. Met een bakfiets waarop Amsterdam - Parijs staat, rijdt hij in een tocht van enkele maanden naar Parijs. Hij krijgt publiciteit en wordt een opvallende verschijning in Amsterdam. Korte tijd werkt hij bij Jan Vrijman als assistent, reist hierna als hutbediende op de Johan van Oldebarneveldt naar Afrika. Daar krijgt hij een duidelijk beeld van de consumptiedwang die in onze westerse maatschappij in stand wordt gehouden. Hij gaat nu de slachtoffers van het roken zien als rookoffers in een primitieve eredienst. Grootveld start in september 1961 een intensieve persoonlijke strijd tegen de nicotine verslaving door middel van een anti-reclamecampagne, en weet er de media mee te bereiken. Grootveld heeft de publiciteit als medium ontdekt, en herkent de aantrekkelijkheid van publiciteit in een verbinding met een boodschap. In zijn campagne staat het idee centraal dat het roken van tabaksartikelen verslavend werkt. Het is een in de westerse maatschappij ingeburgerde, zelfs een niet meer herkende vorm van verslaving. Er wordt niet tegen opgetreden, omdat de sigarettenfabrikanten, die Grootveld de ‘Dopesyndicaten’ noemt, de media in handen hebben. Bovendien veroorzaakt het roken van tabak kanker. Publiciteit over de verslavende werking en over de kankerverwekkende eigenschappen heeft geen enkel effect tegenover de geweldige investeringen van de sigarettenfabrikanten in hun reclamecampagnes. De consument wordt daardoor overspoeld met beelden en boodschappen die hem vertellen dat hij móet roken. Grootveld ziet de door een reclameman opgeworpen

[p. 33]

[p. 34]

image als een magische spreuk. Het slachtoffer staat onder de magische ban ervan. Grootveld gaat hier tegenin met zijn leuzen, die de toverformules zijn die de betoveringen moeten doorbreken. Hij heeft voor zijn strijd een eigen taalgebruik ontwikkeld, met vele slogans die steeds weer herhaald worden: dit zijn de ‘warnings’ (bijvoorbeeld: ‘een tevreden roker is geen onruststoker’ en ‘ook nog aan de sigaret?’) Het zijn een soort pop-art kreten die zijn ontstaan uit de realiteit en direkt pakken. Grootveld voert een aantal begrippen in, zoals de Misselijkmakende Middenstand, de al genoemde Dopesyndicaten, en God Jan Publiek. Psychologische ontdekkingen worden volgens hem door de Dopesyndicaten misbruikt om de massa te onderdrukken. De ‘handige reclame jongens, de witch doctors van onze westerse asfalt jungle’, projecteren hun images op het publieke onderbewuste en God Jan de Almachtige Afnemer knielt. Ondanks de kankerrapporten blijft de gepropageerde comsumptiedwang. Het enige dat voor Grootveld overblijft is het medium van de sigarettenreclame te gebruiken voor zijn anti-rookcampagne. Zijn doelwit zijn de affiches, die hij bekladt met verschillende leuzen: ‘Ook nog aan de sigaret ?’ ‘Kanker’ of alleen de letter ‘K’. Ook plakt hij zijn eigen affiches aan met een K of Kanker erop. De door hem bekladde affiches worden door het afficheerbureau NV Publex overgeplakt. Dit bedrijf exploiteert de affichering van een groot aantal reclameborden en -zuilen in Amsterdam. Grootveld belt herhaaldelijk dit bedrijf op, zichzelf als het Fruitmannetje van Tiel aan-kondigend, om het op de hoogte te stellen van zijn aktiviteiten. Dit gaat zo drie maanden door totdat Grootveld geverbaliseerd wordt als hij op een nacht een reclamezuil voor het gebouw van de NV Publex volkalkt. De NV Publex spant dan op 10 december een kort geding aan tegen Grootveld. Hij wordt voorwaardelijk veroordeeld tot een dwangsom van f 1000 per affiche of 60 dagen gijzeling. Hij zet zijn rituele schrifturen echter voort, wordt gearresteerd en omdat hij weigert de dwangsom te betalen, gaat hij de gevangenis in. Na zijn ontslag zet hij zijn campagne voort in de vorm van rituele diensten in de Anti-rooktempel in de Korte Leidsedwarsstraat. Hier houdt Grootveld voor een kleine groep van ‘ingewijden’ rituele diensten tegen het rokertje. (zie 62.03.17)

61.09.
K-affiche (30 × 20), Robert Jasper Grootveld, archief Simon Vinkenoog

61.09.
Robert Jasper Grootveld, foto Cor Jaring

[p. 35]

61.12.03

1	Amsterdam
2	Oprichting van de Mood Engineering Society (MES)
3	Louis Andriessen, Govert Jurriaanse, Misha Mengelberg, Willem de Ridder, Lancelot Samson, Peter Schat, Jaap Spek
4	publikatie: Willem de Ridder, Peter Schat - Open brief, jan. 62 literatuur: de MES, programmaboek, 1962 Willem de Ridder - Cavalieri Mailorder Salon catalogus, 1979
5	De MES organiseert een aantal concerten waarin muziek en theater gecombineerd worden en waarin het begrip muziek verbreed wordt. Het initiatief voor de oprichting van de Mood Engineering Society gaat uit van Willem de Ridder en Peter Schat. In een Open brief richten zij zich in januari 1962 tot de gemeentebesturen, met het verzoek om bij de toekomstige bouw van schouwburgzalen rekening te houden met de ontwikkelingen die in de twintigste eeuw in de muziek en theaterwereld hebben plaatsgevonden. Zij constateren dat de theatervorm is blijven steken in het renaissance model van kijkkast toneel. De ondertekenaars propageren de bouw van een ruimte waarbij de gefixeerde punten als het podium, stoelen, balkons en orkestbak dienen te worden vervangen door mobiele installaties. De akoustiek moet variabel kunnen zijn. De zaal moet kunnen worden ingericht op de eisen van het kunstwerk in plaats van het tegenovergestelde. De MES beoogt de ontwikkeling van een ‘auto-theater’, een theatervorm waarin ook het publiek zelf aan de handelingen deelneemt. Het zal het traditionele eenrichtingsverkeer doorbreken en vervangen door een interactie, zodat het publiek wordt losgemaakt uit zijn onverschilligheid. Ook de stilte is een belangrijk element in deze nieuwe theatervorm. Tijdens de stilte wordt het publiek onrustig, totdat het gaat ervaren dat het zelf met zijn gedrag deel van het werk is. De MES stelt dat hedendaagse muziek gewoon hedendaags leven is. Bij het scheiden van muziek en leven ontstaan er meesterwerken, kunst. Hedendaagse muziek echter is een levenswijze. De MES laat het leven ontdekken door improvisatie en toeval. De muziekvorm, waarin het toeval een belangrijke rol speelt, is ontstaan onder invloed van de ideeën van de Amerikaanse componist John Cage. Hij ontwikkelde een muziek die gebaseerd is op het door middel van kanssystemen laten ontstaan van een partituur, bijvoorbeeld door het gebruik van dobbelstenen. De muziek is bij Cage bij voorkeur ongedetermineerd, dat wil zeggen dat het een open vorm heeft waarin improvisatie een belangrijk element is. Van belang voor de ontwikkeling van deze muziek in Europa waren de muziekfestivals in Duitsland, zoals die van Darmstadt, waar John Cage, La Monte Young en Nam June Paik uitvoeringen gaven in 1958. Op de concerten van de MES worden banden gespeeld met electronische geluidsbewerkingen van (o.a.) Jan Boerman en Jaap Spek. Deze werkten op het electronisch laboratorium aan de Technische Hogeschool in Delft, van 1958-1960. Zij produceerden daar een aantal muziekwerken door mechanische manipulaties met geluidsband. De ongedetermineerde muziek is heel anders van aard dan de seriële muziek van de gevestigde avant-garde van dat moment in Europa, met componisten als Karl Heinz Stockhausen, Pierre Boulez, Luciano Berio en Luigi Nono. Deze richten zich voornamelijk op theoretisch materiaalonderzoek van muziek. Hun composities worden serieel, volgens reeksen opgebouwd. In februari 1962 worden drie concerten door de MES uitgevoerd (zie 62.02.01). Er zijn ook voorstellen geweest om op te treden in het Stedelijk Museum in Amsterdam, en in het Van Abbemuseum in Eindhoven. Het museum geeft hen meer speelruimte dan de traditionele concertzaal. De MES valt na de drie concerten uiteen als Peter Schat al vóór het derde concert naar Bazel is vertrokken, en er meningsverschillen bestaan over de uit te voeren muziekstukken en de opvattingen over de visuele component van de stukken.

61.12.09

1	Arnhem, Rijnstraat, galerie A
2	Expositie - demonstratie Zero
3	o.a. Henk Peeters, Otto Piene, Günther Uecker
4	publikatie: persbericht, uitnodigingskaart
5	5 De internationale galerie A wordt geopend met de tentoonstelling Zero. De internationale groep kunstenaars die hieraan deelneemt bestaat o.a. uit Henk Peeters en J.J. Schoonhoven (Nulgroep), Mack, Piene en Uecker (de Duitse Zerogroep) en de Italianen Lucio Fontana en Piero Manzoni (zie 61.04.01). De galerie is opgericht door Henk Peeters, Felix Valk (eigenaar van de Arnhemse galerie 20 in de Parkstraat) en A. van Gelderen (direkteur van Artistyl Interieurs, het bedrijf waarin de galerie is gehuisd). Er zullen tentoonstellingen plaatsvinden van de nieuwe anti-expressionistische tendenzen in de beeldende kunst. In de galerie zullen die kunstvormen worden gebracht, waarvoor het museum, buiten de grote steden,(nog) niet de juiste plaats is. Tevens is het de bedoeling lezingen

[p. 36]

61.12.09 Expositie - demonstratie Zero, Hommage à Montgolfière, foto archief Henk Peeters en films te organiseren en dokumentatie aan te bieden. Ter gelegenheid van de opening van de tentoonstelling wordt een openbare demonstratie, Hommage à Montgolfière , gehouden door Henk Peeters, Otto Piene en Günther Uecker. De Duitsers van de Zerogroep zijn meer dan de Nederlanders geïnteresseerd in de manipulatie van de elementen zoals ook de inspirator Yves Klein al werkte met vuur en water en geinteresseerd was in natuurkundige processen. De Hommage aan Montgolfière levert de moderne variant op de door de gebroeders Montgolfier ontworpen hete luchtballon die eertijds (1783) uit linnen en papier bestond, van onderen open was en waarvan de lucht verwarmd werd door een ketel met gloeiende houtskool. Deze ‘Montgolfière’ is in 1961 van plastic en de lucht wordt door een benzinebrander verwarmd. De ballon stijgt langzaam op en verdwijnt na enige tijd uit het gezicht. Gedurende het opblazen van de ballon lopen bellenblazende meisjes rond met op hun hoofd kachelpijpen met het woord Zero.

61.12.30

1	Amsterdam
2	Het eerste (voorlopige) a-dynamische manifest
3	Ger van Elk
4	publikatie: Het eerste (voorlopige) a-dynamische manifest, Vrij Nederland, 30.12.61 literatuur: J. Eijkelboom - Is Neerlands jeugd wel slap genoeg ?, Vrij Nederland, 15.07.61 Ger van Elk, Wim T. Schippers - Adynamische werken, Museum Fodor, Amsterdam, 07.12.62 - 07.01.63, catalogus
5	De adynamische groep (Ger van Elk, Wim T. Schippers en Bob Wesdorp) presenteert zich in het eerste (voorlopige) a-dynamische manifest in Vrij Nederland. De adynamici geven aan dat zij na de periode van de expressionistische schilderkunst, zoals die in de jaren vijftig in volle ontwikkeling was, een nieuwe weg zijn ingeslagen. De adynamici verzetten zich tegen deze dynamische schilderwijze en streven naar kunstwerken die op geen enkele wijze de kenmerken van de persoonlijke expressie van de kunstenaar in zich dragen. Zij stellen dan ook in het manifest dat zij geen dynamisch gerichte stijlvorm voorstaan. Om hun werk te karakteriseren voeren zij nieuwe termen in zoals vormeloosheid, slapte en saaiheid. In hun streven naar een verzakelijking van de kunst hebben zij verschillende stichtingen opgericht, die de plannen uitwerken en presenteren. In het manifest kondigen zij de oprichting aan van de Jan de Bil stichting, het wetenschappelijk instituut Nak pro Nak en het Adynamisch Centrum. In deze stichtingen worden vele vormen van cultuur beoefend als fotografie, architectuur, muziek en schilderen. De stichtingen leiden een papeiren leven, zij dienen als basis voor het lanceren van plannen en projecten. Wim. T. Schippers geeft aan dat hij in deze stichtingen de mogelijkheid ziet om zijn ‘gedachtenwerken te patenteren’ In het artikel van J. Eijkelboom - Is Neerlands jeugd wel slap genoeg ? (waarin een interview met de in wording zijnde adynamische groep) vermelden zij dat Jan de Bil dichtbundels zal uitgeven en tentoonstellingen organiseren. Het instituut Nak pro Nak heeft de uitgave van het a-dynamische manifest verzorgd. De adynamici hebben als uitgangspunt dat het beeldend produkt geen schilderij of beeldhouwwerk hoeft te zijn. De door hen gebruikte nieuwe materialen en vormen zijn dan ook vaak niet ontleend aan de kunst. Als nieuwe vorm bijvoorbeeld legen zij in 1961 een flesje limonade in zee, wat in 1963 voor de camera's door Wim T. Schippers als feitenkunst is gepresenteerd (zie 63.12.29 Signalement). Uit de samenwerking tussen Schippers en van Elk zijn een aantal slapheidsprojecten en soms onuitvoerbare

[p. 37]

61.12.30 Het eerste (voorlopige) a-dynamische manifest HET EERSTE (VOORLOPIGE) A-DYNAMISCHE MANIFEST Enige maanden geleden (15 juli) werd het artikel ‘Is Neerlands jeugd wel slap genoeg?’ door J. Eijkelboom, in dit blad gepubliceerd. Wanneer men dit artikel nog eens doorleest, zou men er reeds een geheel nieuwe richting in aangeduid kunnen vinden. Genoemd stuk, dat handelde over de toen nog in wording zijnde A-Dynamische groep, heeft echter vele minder goede reacties gehad, speciaal van de zijde der gearriveerde en erkende ‘kunstenaars en kenners’. Het gesprek met de leden: de schilder W.T. Schippers, de fotograaf B. Wesdorp en ondergetekende gaf in zekere mate de indruk dat hier sprake was van een hernieuwd dadaïsme, hoewel het adynamische karakter geheel in strijd is met het dadaïsme, hetgeen in dit artikel nog nader zal worden betoogd. Dat in het bedoelde opstel de schrijver een suggestie in die richting geeft, valt niet te ontkennen. In verschillende gesprekken met kunstenaars - ook jongeren - constateerde ik duidelijk verwarring en misverstand omtrent het adynamische . Het lijkt mij daarom juist, vooral nu de algemeen als vooruitstrevend geldende kunst hoe langer hoe meer in het slop dreigt te geraken, deze meningen in een voorlopig manifest te weerleggen. IN HET SLOP EN NIEUW Onlangs vond ik in het Amsterdamse Stedelijk Museum het werk, representatief voor ‘de jonge Nederlandse kunstenaars’; een expositie onder auspiciën van de stichting liga ‘Nieuw Beelden’. Over het algemeen een grote verzameling structureel, experimenteel-figuratief en tachistisch werk, veelal voortzettingen van al kort na de oorlog ontstane richtingen zoals ‘Cobra’. Het is jammer dat de nu als progressief geldende kunstenaars nog altijd op deze stijlvormen voortborduren. Zo zag ik op deze tentoonstelling zeer op Paolozzi, Corneille, Tapiès, Dubuffet en Panter (!!) geïnspireerde werken, alleen maar veel minder van kwaliteit, deels door het gemis aan persoonlijkheid, iets wat toch helemaal niet past in de tijd die zij zo waarderen. Toch kon ik ook, gelukkig, de kiem van geheel nieuwe ontwikkelingen zien opkomen. Er is o.a. de uit de ‘Informelen’ (Armando, Hendrikse en Schoonhoven) gegroeide ‘Nieuw Realistische’ groep. Dit is een richting die de navolging - ideëel - beijvert van de kunstschilders en beeldhouwers Raysse, Arman, Piene en vooral Yves Klein en Fontana. Y. Klein, bekend om zijn egale doeken, de Monochromiden in blauw, heeft ook sterk de belangstelling en waardering van de adynamische groep gewekt. De ‘Nieuw Realisten’ laten echter het element ‘toeval’, dit in tegenstelling tot de adynamiek, nog een té grote rol spelen, vooral als zij b.v. hedendaagse materialen als plastic laten schroeien om het zodoende tóch nog enige structuur te geven. (En dan nog wel met kaarsen!) Ook het schilderen van W.T. Schippers kan men als zeer toekomstig beschouwen. Twee van zijn doeken, t.w. ‘Hoog Zwik’ en ‘Drieluik’, enkele eerste uitingen van de adynamische gedachte, waren op de hierboven beschreven tentoonstelling als goede uitzondering aanwezig. Dan is er nog de vroeger bij ‘Cobra’ behorende kunstschilder-beeldhouwer-theoreticus Constant, die met vele prachtige, doch volstrekt onuitvoerbare ideeën bezig is, zoals het stedebouwkundige plan ‘Nieuw Babylon’, waarin de bouw de natuur dient te vervangen. Een wereld van beton en asfalt, plannen om de plannen zelf. Ook op andere terreinen van de kunst vindt men tegenwoordig, mede door de internationalisatie, een vermindering van het persoonlijke element. Om iets te noemen: in alle belangrijke fotovakbladen heerst op het ogenblik een geweldige ‘grofkorrelmode’ die dankbaar wordt aanvaard door de meerderheid der fotografen, omdat deze wijze van fotograferen algemeen tot een soort ‘massakunst’ is verheven, wat de verkoopkansen natuurlijk aanmerkelijk vergroot, ook het bereiken van deze techniek is uiterst simpel, wat wel wordt bewezen door de enorme vlucht ervan. Dit alles is dus zeer commercieel en daardoor onzuiver en verwaterd. Met de literatuur is het al even slecht gesteld Weinigen vallen op door oorspronkelijkheid. Misschien in Nederland een enkele zoals B. Schierbeek en in mindere mate ook H. Mulisch, maar dan alleen met hun latere werken. In de muziekwereld is het stukken beter; Duitsland, Frankrijk en Noord- Amerika zien veel componisten van de zgn. seriële muziek snel opkomen, o.a. Karlheinz Stockhausen, Bo Nilson, Pierre Boulez en Luciano Bério. In Nederland vooral Ton de Leeuw en Mischja Mengelberg. Tot zover dit overzicht van de stand van zaken op dit ogenblik. VERSCHIL MET DADAISME Oppervlakkig bezien hebben de a-dynamischen overeenkomst deels met het dadaïsme en deels met het nieuw-realisme; ideëel is er echter een groot verschil. De ‘adynamische’ groep, de naam zegt het al, geeft géén bepaalde, en dus geen dynamisch gerichte stijlvorm aan, nog enige taak. Zij verwerpt voorts geen enkele richting, met een uitzondering voor het tachisme. Zij zijn helemaal geen dadaïsten omdat zij geen enkele anti-kunst-gedachte hebben en dus ook niet bezig zijn in die richting. De behoefte die tot nog toe in elke stijl aanwezig was, een achtergrond of een ‘waarom daarom’ voor hun uitingen te hebben, is bij de adynamiek afwezig. Wij verwerpen dus het tachisme; het denkbeeld van de geïnsprireerde kunst, inspiratie, de dynamiek à priori, het nihilisme, J. Cremer en het Cremertorium. Wij hebben waardering voor: de stem van Eisenhower in een kunstmaan, ruimtevaart, seriële muziek, de vereniging van Nederlandse keurslagers, de beweegbare machines van Tinguely, de nieuw- realisten, Y. Klein en Constant. Wij hebben gevormd: de ‘Jan de Bil-stichting’, het wetenschappelijk instituut ‘Nak pro Nak’ en het ‘A-Dynamisch Centrum’. Wij beoefenen gelijktijdig vele vormen van cultuur zoals: chemische techniek, fotografie, beeldhouwen, architectuur, muziek, schrijven en schilderen. PLANNEN In het J. de Bil-kader is de adynamische groep reeds bezig met een eerder aangekondigd programma. Ten eerste zal een zaal in het Amsterdams Stedelijk Museum worden volgeworpen met scherven huisglas, tot een decimeter boven de grond. Verder streven wij naar: het laten drijven van grote ondefinieerbare voorwerpen in de Amsterdamse grachten. Het laten verrijzen van plastic bulten in stedelijke landschappen. Het bouwen van ‘De Betuwe’ jampotten in het groot. Geen tijdschrift. Een verzakelijking van de kunst. De theoretische en praktische ‘slapte’. De saaiheid. Slappe schilderijen, plastieken en gouaches. De verwezenlijking van J. de Bil en zijn produkten. Een internationale adynamische vertakking. (In New York wordt reeds gewerkt aan een fonds). Adynamische muziekvoertuigen zoals compositie ‘Europa plestik teil’. Het uitgeven van adynamische boeken door ‘Nak pro Nak’, welke ook dit artikel heeft verzorgd. Het rose schilderen van hele steden ligt in het verschiet. Er zijn meer plannen in ontwikkeling welke nu echter nog niet geheel rijp zijn. Binnenkort zal er een werk verschijnen waarin dieper op de adynamiek zal worden ingegaan met tevens het officiële manifest. Voor inlichtingen wende men zich tot het A-Dynamisch Centrum, Lothariuslaan 84 te Bussum. Met een groet, G. VAN ELK Foto's van B. Wesdorp

[p. 38]

architectuurontwerpen ontstaan. Enkele voorbeelden hiervan zijn: het breien van een reusachtig kleed dat een stuk aardoppervlak kan bedekken, dat als een slab aan de aardbol mag hangen, het laten verrijzen van plastic bulten in stedelijke landschappen. Het niet of gedeeltelijk ten uitvoer brengen van deze plannen doet geen afbreuk aan de conceptie. Op het terrein van de muziek experimenteerden de adynamici met een sextet voor althoorn en motor, het bestaat uit een motor met zes wieltjes die geluid maken. Tijdens het musiceren worden ook het bad en de radio aangezet. Het aangekondigde plan om een zaal in het Stedelijk Museum in Amsterdam vol te storten met een laag glas is verwezenlijkt in Museum Fodor (zie 62.12.07). In de catalogus bij genoemde tentoonstelling beschrijft Schippers een muziekstuk, een ‘praktisch konsert’, dat bestaat uit een kleine tot middelmatige explosie. Het is uitgevoerd tijdens het fluxusconcert in Scheveningen (zie 64.11.13). Tevens geeft Schippers als voorbeeld van zijn adynamische plannen het exposeren van stank respectievelijk verkwikkende lucht. Een dergelijk idee is uitgevoerd in de drukkerij van P. Brattinga (zie 65.08.16 Programma van geuren). Na de tentoonstelling in Museum Fodor gaat de adynamische groep uiteen.

62.02.01

1	Rotterdam, Gouvernestraat 133, de Lantaren
2	Concert van de Mood Engineering Society, MES
3	Louis Andriessen, Govert Jurriaanse, Misha Mengelberg, Willem de Ridder, Peter Schat, Jaap Spek
4	publikatie: uitnodigingskaart de MES, programmaboek dokumentatie: Herbert Behrens, foto's Dick Raaymakers - Anthology of Dutch Electronic Tape Music, Donemus, Amsterdam, 1978, dubbel LP literatuur: Bernard Geise - Experimentele jonge kunstenaars dienen zich aan als de MES, Vrije Volk, 02.02.62 Jan Wisse - Het MES in de MES, Elsevier 10.02.62 Henk Huurdeman - Ontketening, Panorama, 17.03.62 Willem de Ridder - Cavalieri Mailorder Salon catalogus, 1979
5	Het programmablad vormt het eerste onderdeel van het concert. Bij binnenkomst krijgen de bezoekers gratis een programmablad, ongeveer ter grootte van een krant. Op de omslag is een kleine prop papier geplakt,

[p. 39]

een PK. Het is door Willem de Ridder ontworpen als een muzikaal theaterwerk. Boven en onderaan de bladzijde staan blokjes tekst. Iedereen leest het blad, zodat het dus voortdurend in beweging is als het wordt gelezen. Deze dansende witte zee vormt het muziekstuk. Tijdens enkele uitgevoerde werken wordt er door musici door de zaal gelopen, of men rent elkaar na door de gangpaden.

Het programma bevat de volgende werken¹⁾ :

1. Misha Mengelberg - Exercise voor fluit

Het zaallicht gaat uit en twee spots worden op het publiek gericht. Daar staat Govert Jurriaanse, in rokkostuum. Hij gaat op een stoel staan, plaatst een muziekstandaard op de stoel voor hem en begint te spelen van een muziekblad vol wilde krassen en een uitgesmeerde inktvlek. Hij volgt geconcentreerd de partituur en vertaalt die in korte en lange tonen, en stiltes waarin hij nauwkeurig de maat blijft aangeven.

2. Dick Raaymakers - Pianoforte

Een bandopname wordt gedraaid. Het basismateriaal komt van de piano. De snaren worden echter niet alleen op de gebruikelijke manier met de toetsen aangeslagen. In een ‘action-music’ wordt met fysiek geweld de piano bespeeld.

Er worden geen elektronische modulatoren of filters gebruikt.

62.02.01
tekst uit het programmaboek van de MES

62.02.01
Uitnodigingskaart voor het concert van de Mood Engineering Society, archief Simon Vinkenoog

donderdag 1 februari 1962, 20.15 uur eerste konsert/voorstelling van de MES (mood engineering society) in de schouwburg ‘de lantaren’, gouvernestraat 129 rotterdam (centrum). uitgevoerd zullen worden muziek-, theater- en muzikale theaterwerken van nederlandse komponisten. in de foijer is een dokumentatietentoonstelling ingericht waarop partituren, foto's, tekeningen, maquettes en een orginele PK te bekijken zijn.
gaarne nodigen wij u uit deze manifestatie bij te wonen.
Deze kaart is geldig voor 2 personen.

1) Zie 62.01.15 en 62.02.19 voor de beide andere MES concerten

[p. 40]

62.02.01
Concert van de Mood Engineering Society, Willem de Ridder - 14 Handelingen voor 2 spelers en bandrecorder, uitgevoerd door Willem de Ridder en Hans Claessen, foto's Herbert Behrens

62.02.01.
Concert van de Mood Engineering Society, Peter Schat - Sextet voor drie musici en drie spelers, foto's Herbert Behrens

[p. 41]

62.02.01
Concert van de Mood Engineering Society, Willem de Ridder - Monochroom, uitgevoerd door Willem de Ridder en Louis Andriessen, foto Herbert Behrens

3. Jaap Spek - Explicatie

Spek heeft een lange explicatie geschreven. Hij zegt onder ander het volgende: ‘Traditionele muziek met een harmonische lijn van geleidelijkheid is zonder inhoud. Elektronische muziek heeft een mogelijke inhoud. Luisteren naar muziek is voor velen erg moeilijk’.

Tijdens deze voordracht wordt een grote vleugel luid krakend naar een andere hoek geschoven. Iemand rammelt luid met een ketting. Spek gaat onverstoorbaar verder ‘Is muziek muziek of heb ik oren tussen mijn tanden ?’. Hij breekt zijn rede af en stapt van het podium.

4. Willem de Ridder - Monochroom

Een muziekstuk voor zaal en twee solisten. Louis Andriessen zit achter de vleugel, Willem de Ridder staat ervoor. De pianist slaat luid een toon aan, dan blijft het stil. Na enige tijd ontstaat rumoer in de zaal, De Ridder reproduceert een aantal van de geluiden, hierna wordt het weer stil.

5. Rob du Bois - Bewegingen voor piccolo en piano

Een improvisatie met slagwerk en getokkel op de piano en fluitstoten.

6. Peter Schat - Sextet voor drie musici en drie spelers

Peter Schat staat voor een vleugel, haalt wat munten uit zijn zak, en schuift deze tussen de snaren van de vleugel. Hij ‘prepareert’ de vleugel. Vervolgens slaat hij op de toetsen, waar nu een metaalachtige klank uit komt.

Dan verschijnt een fluitist. Beide musici zijn in rok gekleed en hebben wit geschminkte gezichten. Nu komen een violiste en drie in het zwart geklede mimespelers op. Zij gaan in een cirkel zitten. Er komt geen beweging, geen geluid.

Dan klakt één van de spelers met de tong. Even later blaast de fluitist een korte stoot, waarna hij geconcentreerd op zijn partituur blijft kijken. Er volgt een dubbele tongklank. Iemand staat snel op en sist als een slang. De drie spelers kronkelen en schuifelen.

Er wordt ‘vredig’, ‘slaap’ en ‘zeep’ geroepen. De spelers uiten enige verwarde klanken, lettergrepen losse stemgeluiden, die toenemen tot een gil. Als tegenspel komen uit de viool en de fluit felle klanken.

7. Louis Andriessen - Paintings for flute and piano

Dit is een vrije improvisatie van zes tekeningen als partituur, waarbij het binnenwerk van de piano onder andere met ellebogen en kettingen wordt behandeld.

8. Jan Boerman - Alchemie 1961

De opgenomen muziekdelen worden versneld en gecomprimeerd weergegeven, waardoor delen van de compositie in hoog tempo aan de luisteraar voorbijgaan.

9. Willem de Ridder - 14 Handelingen voor 2 spelers en bandrecorder

Twee bandrecorders worden afgedraaid, uit luidsprekers

[p. 42]

62.02.01
Concert van de Mood Engineering Society, Louis Andriessen - Paintings for flute and piano, uitgevoerd door Louis Andriessen en Govert Jurriaanse, foto Herbert Behrens

komen elektronische geluiden en vervormde stemmen. Willem de Ridder en Hans Claessen maken op de muziek gebaseerde bewegingen. Het stuk bestaat uit korte clusters van bewegingen, verplaatsingen, bevroren houdingen en geluiden die met de handen, de voeten of de mond worden gemaakt.

10. Jaap Spek - Impulsen 1959-60 Een grote hoeveelheid geluidsmateriaal is in deze compositie verwerkt.

De geluiden lopen door elkaar heen en worden onderbroken. Elektronische geluiden, van sinusgeneratoren worden verwerkt evenals modulatoren.

62.02.15

1	Utrecht, Blauwe Zaal van Esplanade
2	Concert van de Mood Engineering Society, MES
3	zie 62.02.01
4	publikatie: uitnodigingskaart de MES, programmaboek dokumentatie: Dick Raaymakers - Anthology of Dutch Electronic Tape Music, Donemus, Amsterdam 1978, dubbel LP literatuur: J. Wisse - Het MES in de MES, Elsevier, 10.02.62 Anoniem - Iemand in Esplanade zei Ploep, Het Vrije Volk, 16.02.62 H. Huurdeman - Ontketening, Panorama, 17.03.62
5	Hetzelfde programma als het concert in de Lantaren, in plaats van Alchemie van Jan Boerman wordt een werk van Ton Bruynel uitgevoerd:
	Ton Bruynel - Reflexen
	Er wordt een bandopname gedraaid. Als basismateriaal wordt het geluid van een Burmese trommel gebruikt. De klanken worden elektronisch verwerkt. Er onstaat een echo in de ruimte. Het heeft een ritmisch slot.

62.02.19

1	Den Haag, 2e Vrijzinnig Christelijk Lyceum
2	Concert van de Mood Engineering Society, MES
3	Louis Andriessen, Govert Jurriaanse, Misha Mengelberg, Willem de Ridder, Jaap Spek, Wil Spoor.
4	publikatie: uitnodigingskaart de MES, programmaboek dokumentatie: Dick Raaymakers - Anthology of Dutch Elektronic Tape Music, Donemus, Amsterdam, 1978, dubbel LP literatuur: J. Wisse - Het MES in de MES, Elsevier, 10.02.62 S.G. van der Meulen - Rare ‘hedendaagse’ boel in tweede VCL, Haagsch Dagblad, 20.02.62
5	Er is vrijwel hetzelfde programma uitgevoerd als op 1 februari tijdens het concert in de Lantaren. Wegens afwezigheid van Peter Schat wordt Sextet voor drie musici en drie spelers van Schat niet uitgevoerd. Als aanvulling van het programma treedt Wil Spoor op in Bewegingen voor piccolo en piano van Rob du Bois. Hij beeldt in een mime een schizofrene figuur uit, waarbij hij in angstbewegingen over de grond kruipt. In een eigen compositie maakt hij schokkende bewegingen met armen en benen, op het ritme van een metronoom.

[p. 43]

62.03.17
Deur van de Anti-rooktempel, foto Egbert Munks

62.03.17
Robert Jasper Grootveld in de Anti-rooktempel, foto Ab Pruis

62.03.17

1	Amsterdam, Korte Leidsedwarsstraat 31, Anti-rooktempel
2	Eerste Anti-rookbijeenkomst
3	Robert Jasper Grootveld
4	publikatie: affiches
	dokumentatie: B. van der Lecq - Robert Jasper en het rokertje, film zw/w, 9', 1962
	Igno Cuypers, foto's
	Egbert Munks, foto's
	literatuur: T. Bouman - Robert Jasper Grootvelds Deur onder de hamer, Het Parool, 27.03.65
	Henk J. Meier - Dit hap-hap-happens in Amsterdam, Amsterdam, 1966
	Manifesten en Manifestaties 1916-1966, Randstad 11-12, Amsterdam, 1966
5	Vanwege zijn anti-rookcampagne, die bestond uit het bekladden van sigaretten affiches op straat met leuzen en met het woord kanker, is Robert Jasper Grootveld gearresteerd en heeft 60 dagen vastgezeten (zie 61.09. anti-rookcampagne).
	Grootveld vervolgt zijn campagne na zijn vrijlating, met een serie toespraken in het Sociaal Religieus Gesprekscentrum in de Raamstraat.
	Andere sprekers zijn onder andere Ton Haentjes Dekker, Nicolaas Kroese en Lou de Palingboer.
	Nicolaas Kroese, eigenaar van het restaurant ‘De Vijf Vlieghen’ stelt Grootveld zijn timmermanswerkplaats in de Korte Leidsedwarsstraat ter beschikking om daar door te gaan met zijn anti- rook aktiviteiten in de vorm van rituele diensten. Grootveld richt het in tot de Anti-rooktempel. De deur die toegang geeft tot de ruimte van ongeveer 50 m^2, is door Grootveld met dikke lagen verf beschilderd en met latten betimmerd en tot een assemblage gemaakt. Aan weerszijden van de deur staan woorden beginnend met een K, als kermis, kanker, kip, kapitaal, k kerk.
	In de ruimte hangen sigaretten affiches.
	Tijdens de bijna dagelijkse diensten is Grootveld gekleed in ceremonieel tenue, zijn gezicht is vaak beschilderd en hij draagt een hoofddeksel met een ingebouwde tabakspijp.
	Grootveld houdt een toespraak en laat dikke rookwolken opstijgen van een vuur bij een stapel planken, het altaar, ter verdrijving van boze geesten. Aan het publiek worden krijtjes uitgedeeld om zelf de sigaretten affiches in de tempel te bekladden. Een sigaretten affiche wordt in brand gestoken en sigaretten worden in het vuur gegooid. De rook moet de aanwezigen de adem benemen.
	De eerste dienst vindt plaats op 17 maart. De diensten vinden 's avonds plaats. Het publiek dat de rituele diensten van Grootveld bijwoont is in de eerste plaats afkomstig van de groep ingewijden uit de Leidsepleinscene.
	Onder hen bevinden zich toneelspelers, schrijvers, bijvoorbeeld Ramses Shaffy, Harry Mulisch en Simon Vinkenoog. Ook de affiches die door Grootveld zijn verspreid, trekken publiek. Deze

[p. 44]

62.03.17 Robert Jasper Grootveld in de Anti-rooktempel, foto's Igno Cuypers 62.03.17 Robert Jasper Grootveld in de Anti-rooktempel, foto Egbert Munks dragen teksten als ‘een tevreden roker is geen onruststoker’. Bij de diensten komen de ‘bewuste nicotinisten’ bijeen: men is zich bewust van de verslavende werking van tabak. Grootveld rookt zelf wel tabak, maar hij exhibeert zijn eigen verslaving. De bezoeker komt bijna om in de geproduceerde rookwalm, opdat men vanzelf wel ophoudt met roken. Gescandeerd roepen de aanwezigen met Grootveld de anti-rokers hoest ughe, ughe, ughe, dat eindigt in een massale hoestpartij. Men zingt de publicity-song: publicity, publicity, publicity, moóóóre publicity. De bewuste nicotinisten roken naast de door hen niet zo gewaardeerde tabaksartikelen ook bewustzijnsverruimende middelen, zoals marihuana. Als medisch adviseur van de anti-rookcampagne treedt de semi-arts Bart Huges op. Deze stelt dat het roken van bewustzijnsverruimende en verdovende

[p. 45]

62.03.17 Robert Jasper Grootveld en Gerrit Lakmaaker in de Anti-rooktempel, foto Ab Pruis middelen niet verslavend is. Tijdens de bijeenkomst van 31.03.62 ontstaat er een uitslaande brand doordat Grootveld achter in de tempel een berg zaagsel met petroleum in brand steekt om een blusdemonstratie te houden. Hoewel hij twee brandblussers heeft, moet de brandweer er toch aan te pas komen. De ‘tempel’ brandt gedeeltelijk uit.Door de brand is een groot gat in het dak ontstaan. Grootveld gaat door dat gat ‘Klaas’ aanroepen. Klaas is ontstaan als symbool voor nieuwe ideeën die in het ‘Amsterdam Magisch Centrum’ moeten ontstaan om uiting te kunnen geven aan een gevoel van onbehagen. Klaas wordt door de constante herhaling een geheel nieuw begrip (net als ‘Kanker’ in de anti-rookcampagne). Grootveld geeft aan dat Klaas de nieuwe profeet is die moet komen: Klaas moet komen. Grootveld gaat op de muren ‘Klaas komt’ schrijven. Klaas zal misschien de verlossing geven uit de ‘westerse asfaltjungle’. Klaas is nauw verbonden met het begrip ‘Amsterdam Magisch Centrum’. Klaas vult het gat op dat door de nicotine is ontstaan. Klaas wordt gediend door zijn knecht Piet. De Anti-rooktempel wordt omgedoopt tot K-Kerk. Boven de deur verft Grootveld het Amsterdam Magisch Centrum teken en in grote letters het woord K-Kerk. Grootveld treedt op in een Zwarte-Piet pak met een zwart gemaakt gezicht. Na afsluiting van de Invasie in Weesp (zie 62.10) gaan Grootveld en Johnny van Doorn naar de K-Kerk. Van Doorn treedt, buiten zichzelf van enthousiasme, twee uur lang op als Electric Jezus, stervend aan een plastic kruis, verlicht door een knijpkat. Grootveld houdt een redevoering over Marinus van der Lubbe, die in 1933 werd beschuldigd de Reichstag in brand te hebben gestoken, en ter dood werd veroordeeld. Grootveld is daarbij gekleed in beschilderde korsetten, met 77 jarretels om zijn linkerbeen. In 1964 staakt Grootveld zijn bijeenkomsten in de K-Kerk, en verplaatst zijn aktiviteiten naar het Lieverdje op het Spui. Dit beeld wordt voor hem het beeld van de ‘verslaafde consument van morgen’ (zie 64.06.13 happenings bij het Lieverdje).

[p. 46]

62.10.

1	Amsterdam, Bijlmermeer, Weesp
2	Tochten door de Bijlmermeer, Invasie in Weesp
3	Johnny van Doorn, Robert Jasper Grootveld
4	literatuur: Dick P.J. van Reeuwijk - d'Amsterdamse Extremisten, Amsterdam, 1965
	Manifesten en Manifestaties 1916-1966, Randstad 11-12, Amsterdam, 1966
	J. van Doorn - Invasie in Weesp, Haagse Post, 1972 nr.3
	R.J. Grootveld - Invasie in Weesp, ingezonden brief, Haagse Post, 1972 nr.4
5	Robert Jasper Grootveld is al een half jaar aktief in de Anti-rooktempel en heeft een zekere bekendheid als woordvoerder en symbool van het Amsterdams magisch centrum. Johnny van Doorn woont pas sinds kort in Amsterdam en treedt op als Johnny the Selfkicker. Voor de tocht door de Bijlmermeer heeft Grootveld van Doorn als Sinterklaas geschminkt en zichzelf als Zwarte Piet en zo uitgedost lopen ze een week lang iedere dag van Amsterdam, door de Bijlmermeer naar Weesp, een tocht van ongeveer 15 km. naar het zuid-oosten.
	Het doel van hun wandeling is het gebied dat ze doorkruisen te betrekken bij het Gebeuren in Amsterdam. Grootveld ziet dit als een culturele annexatie.
	Bij het college van B en W en in de Gemeenteraad zijn de plannen geopperd om de Bijlmermeerpolder bij de gemeente Amsterdam te trekken, om daar een nieuwe stadswijk te kunnen bouwen. In juni 1962 is er een brochure uitgegeven, ‘Om de toekomst van 100.000 Amsterdammers’ waarin werd gepleit voor de toewijzing van de polder.
	Grootveld is om een heel andere reden er een voorstander van om al de gezinnen uit de verkrotte binnenstad naar de Bijlmer te laten vertrekken. Hun plaats kan dan worden ingenomen door jongeren uit de provincie en uit Amerika, die zijn aangetrokken door Amsterdam als Magisch Centrum.
	In Weesp drinken ze steeds na afloop een paar pilsjes in een café. Ze vragen de eigenaar om hun laatste tocht te mogen vieren met een aantal Amsterdammers. Via mondreclame verspreidt dit plan zich zo snel dat op de laatste dag van de tochten zo'n honderd mensen naar Weesp trekken. Het is stampvol. Stoned springt Van Doorn op de tapkast, en spreekt de menigte toe. Door het tumult wordt de caféhouder door een ruit geduwd. De politie arriveert, en Van Doorn en Grootveld vertrekken snel naar Amsterdam. Daar vindt zoals gebruikelijk een optreden plaats in de K-Kerk (zie 62.03.17).

62.10.05

1	Amsterdam, Rokin 97, Kunsthandel Monet
2	Parallele Aufführungen Neuester Musik
3	Caspar Caspari, Jed Curtis, Ludwig Gosewitz, Dick Higgins, Alison Knowles, Nam June Paik, Willem de Ridder, Tomas Schmit, Gerd Stahl, Emmett Williams, Wolf Vostell
4	publikatie: uitnodigingskaart, persberichten dokumentatie: Edo Jansen, film, zw/w, 1962 literatuur: Anoniem - Duitser beoefent Décollage, Algemeen Handelsblad, 06.10.62
	Manuel van Logghem - Kunst en ingezeepte poëzie Televizier, 10.11.62
	Anoniem - Operatie Kleenex, Haagse Post, 13.10.62
	Décollage nr.3, dec. 1962, Keulen Freek van de Berg - Décollages van Vostell, krant en datum onbekend
	Dick Higgins - Postface, New York, 1965 Manifesten en Manifestaties, 1916-1966, Randstad 11-12, Amsterdam, 1966
5	De avond wordt geopend door Jean-Pierre Wilhelm met een lezing, in het Frans, over de kunstsituatie in New York en in Nederland. Hij noemt de handelingen die plaats zullen vinden, happenings, zegt dat de handelingen en gebaren schijnbaar absurd zijn, maar in werkelijkheid vol betekenis, en zonder enige vorm van morele agressiviteit. Hij vindt de term Neo-Dada dan ook geen gelukkige benaming, Dada richtte zich immers op het einde van de kunst ?

Het programma van de avond bestaat uit drie delen, binnen, buiten en de tocht door de stad. Binnen zowel als buiten worden tegelijkertijd, parallel, werken uitgevoerd, volgens het volgende programma:

1. La Monte Young - Composition 1960 (no.4) Het licht gaat uit. Na vijf minuten stilte, onderbroken door opmerkingen uit het publiek, gaat het licht weer aan. De componist buigt voor het applaus.

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, La Monte Young - Composition 1960, no.4

2. John Cage - Solo for voice no.2

Het wordt uitgevoerd door Dick Higgins. Dit werk bestaat uit een aaneenschakeling van geluiden

[p. 47]

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, John Cage - Solo for voice no. 2, uitgevoerd door Dick Higgins en Alison Knowles, foto's Hans de Boer

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, Gyorgy Ligeti - Trois Bagatelles, uitgevoerd door Nam June Paik, foto's Hans de Boer

[p. 48]

die met het lichaam kunnen worden gemaakt, met wisselende tijdsduren. De geluiden omvatten het kreunen en het laten klakken van de wang door deze vast te pakken en los te laten.

Hij wordt begeleidt door Alison Knowles met hand- en armbewegingen.

Tegelijkertijd wordt Trois Bagatelles van Gyorgy Ligeti uitgevoerd door Nam June Paik. Paik bestudeert nauwkeurig de compositie, vier lege pagina's partituur, en geeft dan één enkele harde vuistslag op de piano. (De piano was gehuurd en mocht niet kapot.)

3. George Maciunas - Hommage à Adriano Olivetti De uitvoerders knippen met de vingers, kuchen, staan op en gaan weer zitten, bewegen het hoofd heen en weer. Er worden gebruikte rollen van telmachines gebruikt, elk cijfer stelt voor een speler een specifieke handeling voor. De rollen worden per regel afgewerkt.

Tegelijkertijd wordt Erotica Texte door Dieter Hülsemann uitgevoerd. Hij leest, gezeten op een bank, erotische teksten voor. Naast hem zit een vrouw.

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, Nam June Paik - Serenade for Alison, uitgevoerd door Alison Knowles, foto's Hans de Boer

4. Nam June Paik - Serenade for Alison

Alison Knowles gaat op de wankele tafel staan. Zij heeft een Mexicaans kleed om, dat aan de zijkanten met knijpers wordt bijeengehouden. Ze heeft een achttal transistor radiootjes, en belletjes om zich heen hangen, en ze heeft een aantal slipjes aan. Herhaaldelijk zet ze een radiootje aan, en uit, en trekt dan een slipje uit.

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, Wolf Vostell voert zijn Décollage Musique Kleenex uit, foto Hans de Boer

5. Wolf Vostell - Décollage Musique Kleenex Vostell slaat met een rubber hamer speelgoed kanonnetjes kapot en laat klappertjes ontploffen. Op tafel staan een aantal kleine flesjes en er ligt een pak Kleenex.

6. Gerd Stahl - Compositie

Gerd Stahl sleept een bed naar binnen, gaat erop liggen, en speelt een langdurige ‘metafysische fysiek-erotische’ geluidsband af.

Het wordt in de galerie erg onrustig. Zo is de eigenaar van de galerie naar de stoppenkast gerend omdat de stoppen de hoeveelheid filmlampen niet meer aankunnen. Het licht valt dus steeds uit.

De rest van het programma binnen wordt afgelast.

Het programma buiten omvatte de volgende werken :

7. Terry Riley - Ear Piece

Buiten aangekomen krijgt het publiek een vel A3 papier uitgereikt, met instrukties om het bij een oor te verfrommelen, over het oor te wrijven of te verscheuren.

8. Dick Higgins - Cabaret Exotiques et Sentimentaux

Higgins draagt met Amerikaans accent een Franse tekst voor.

9. Auteur en compositie onbekend

Een kaalgeschoren jongeman krijgt een tik met een gummi knuppel op het hoofd, om ‘dood’ neer te vallen. Dit herhaalt zich enkele malen.

10. Busotti - compositie onbekend

Een etalagepop wordt opgehesen en valt te pletter.

11. Alison Knowles - compositie onbekend Alison Knowles staat op een verhoogde stoep en voert een werkstuk uit. Later voert ze haar

[p. 49]

‘Streetpaintings’ uit.

12. Wolf Vostell - Décollage

Met een kraanwagen wordt een jukebox opgehesen. Het is de bedoeling dat deze ineens, spelend en al, op straat te pletter valt. Dit mislukt echter, de jukebox komt langzaam naar beneden.

13. Willem de Ridder - P K 's

Het publiek krijgt grote proppen onbedrukt krantepapier in handen gedrukt. Plotseling steekt een omstander een prop in brand, en een schermutseling volgt.

14. Nam June Paik - Zen for Walking

Paik sleept een staalhelm achter zich aan.

15. Caspar Caspari - compositie onbekend

Caspari leest voor uit een klassieke Duitse dichtbundel, hij zeept zichzelf en het boekje in, en scheert zich. Hij scheurt het boekje in stukjes.

16. Ludwig Gosewitz - Würftexte

Kleine blokjes met woorden worden op straat uitgestrooid en daarna vastgelijmd.

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, Terry Riley - Ear Piece, archief Simon Vinkenoog

Onder de niet uitgevoerde werken bevinden zich, binnen:

- Nam June Paik - One for violin solo

Paik tilt langzaam een viool boven het hoofd, er wordt een spanning opgebouwd, dan met een plotselinge klap slaat hij de viool kapot op het tafeltje.

- Benjamin Patterson - Stuk voor geprepareerde contrabas

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik Wolf Vostell voert zijn Décollage van een jukebox uit, foto Hans de Boer

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, G. Brecht - Motor vehicle Sundown (event), voorkant

[p. 50]

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, Eén van de tentoongestelde Décollages van Wolf Vostell, foto Hans de Boer

62.10.05
Parallele Aufführungen Neuester Musik, G. Brecht - Motor vehicle Sundown (event), achterkant

De contrabas wordt geprepareerd met ballonnen, papier en dergelijke.

Niet uitgevoerd buiten zijn:

- Wolf Vostell - Décollage

De inmiddels gearriveerde politie verhindert Vostell een grote Décollage te maken van een 7 meter lange schutting die hij daarvoor speciaal uit Duitsland heeft meegenomen.

- Benjamin Patterson - Lemons

Van ‘Lemons’ staat op het programma één van de 23 scenes, het ‘sextet for lemons’: luchtballonnen worden vastgemaakt aan fluitketels, die op spiritusbranders staan te koken. Het moet gaan fluiten, waarna de ballonnen zullen barsten.

- La Monte Young - Piano Piece for David Tudor no.1

De piano wordt met hooi gevoerd. Uitgevoerd te Scheveningen op 13.11.64.

- Nam June Paik - Zen for Head

Paik maakt met het hoofd een schilderij.

- George Brecht - Motor Vehicle Sundown (Event) Dit is een manifestatie voor een vijftal auto's. Het moet een (happening-achtig) spel van het razen van de motoren, het spel van de koplampen met stadslichten, groot licht en dimmen, en getoeter worden.

De deelnemers krijgen instructiekaarten met opdrachten en de afgesproken tijdsduur.

Als het programma buiten de galerie is afgewerkt, volgt:

17. Nam June Paik - Moving Theatre no.1

Het programma geeft aan dat om 10 uur een wandeling wordt gehouden naar het Stedelijk Museum, en dat er onderweg voor eigen muziek wordt gezorgd. Er wordt aan meegewerkt door: C. Caspari, L. Gosewitz, D. Leutscher, D. Higgins, D. Hülsemann, A. Knowles, G. Maciunas, Nam June Paik, B. Patterson, W. de Ridder, T. Schmit, J. Spek, G. Stahl, W. Vostell en E. Williams.

Het is een tocht door de straten, over de bruggen en langs de kanalen, de bars en andere plaatsen van Amsterdam. De uitvoerenden zingen onderweg Tibetaans klinkende liederen. Bij het oversteken van een gracht laat Paik een brandende viool met een spelende radio in het water drijven. Op een brug brengt Emmett Williams $-tekens aan, zijn composities ‘for millionaire and for one-eyed poet’ worden uitgevoerd, met hemzelf als millionair en Jed Curtis met een ooglapje voor als één-ogige dichter. Tomas Schmit springt met een beertje dat de hele avond al om zijn nek hangt, in het water. Dick Higgings voert Danger Music no.17 uit: Hij voert enige handelingen met boter en eieren uit.

Robert Jasper Grootveld probeert de achtergeblevenen ervan te overtuigen dat Amsterdam een Magisch Centrum dient te worden.

[p. 51]

62.10.05 Parallele Aufführungen Neuester Musik, Nam June Paik - Moving Theatre no.1, archief Simon Vinkenoog

[p. 52]

62.12.07 - 63.01.07

62.12.07 - 63.01.07
Adynamische werken, overzichtsfoto van werken van Wim T. Schippers, foto Stedelijk Museum

1	Amsterdam, Museum Fodor
2	Adynamische werken, tentoonstelling
3	Ger van Elk, Wim T. Schippers, Bob Wesdorp
4	publikatie: catalogus dokumentatie: Stedelijk Museum, foto's literatuur: Ger van Elk - Het eerste (voorlopige) a-dynamische manifest, Vrij Nederland, 30.12.61 J. Eijkelboom - Het waarachtig oninteressante in Museum Fodor, Vrij Nederland, 15.12.62
5	Wim T. Schippers en Ger van Elk krijgen van W. Sandberg, direkteur van het Stedelijk Museum te Amsterdam, de gelegenheid om in Museum Fodor (resorterend onder het Stedelijk Museum) enige ideeën van de J. de Bil stichting, gepubliceerd in het a-dynamische manifest (zie 61.12.30) te realiseren. De bezoeker wordt bij binnenkomst in de hal van het museum direkt met een vieze oude matras geconfronteerd. Een enorme hardroze plastic pudding van ongeveer vier meter hoog neemt bijna alle ruimte in een benedenzaal in beslag. In het bovenportaal hangen tekeningen van Wim. T. Schippers, gouaches van Ger van Elk, en platenhoezen met foto's van Bob Wesdorp. De bovenzaal hangt en staat vol met panelen, plastieken, tekeningen en voorwerpen. Het meest gebruikte materiaal is plastic in verschillende tinten. Vervolgens vragen de zalen ‘der waarachtige oninteressantie’ de aandacht. De eerste zaal is herschapen in een zoutvlakte, met in het midden een zachtgroen plastic fonteintje, dat een ‘slap’ straaltje spuit, en een bordje met het opschrift ‘Verboden zich in het zout te bevinden’. In de zaal daarachter ligt een dikke laag glasscherven op de vloer.^1) Het enige dat zich verder nog in de zaal bevindt, is een bordje met de mededeling ‘Het glas betreden geschiedt op eigen risico’.

1) Het was oorspronkelijk de bedoeling een zaal in het Stedelijk Museum vol te storten met glasscherven en voor de bezoekers kaplaarzen neer te zetten. Dit is aangekondigd in het artikel van J. Eijkelboom, Is Neerlands jeugd wel slap genoeg, Vrij Nederland, 15.07.61 en in het A-dynamische manifest (zie 61.12.30).

[p. 53]

62.12.07 - 63.01.07
Adynamische werken, Wim T. Schippers, zoutkamer, foto Stedelijk Museum

62.12.07 - 63.01.07
Adynamische werken, Wim T. Schippers, glaszaal, foto Stedelijk Museum

[p. 54]

62.12.09 Open het Graf, affiche (60 × 40), archief Simon Vinkenoog

[p. 55]

62.12.09

1	Amsterdam, Prinsengracht 146, het atelier van Rik van Bentum
2	Happening Open het Graf
3	Rik van Bentum, Melvin Clay, Jan Cremer, Johnny van Doorn, Robert Jasper Grootveld, Bart Huges, Jean Jacques Lebel, Frank Stern, Simon Vinkenoog
4	publikatie: affiche, programma dokumentatie: Ed van der Elsken, foto's R. Sweering, foto's Jan Vrijman, film, zw/w. literatuur: J. Blokker - De eerste happening in Nederland, Algemeen Handelsblad, 10.12.62 Anoniem - Gebeurd gebeuren, Vrij Nederland, 15.12.62 Anoniem - Open het Graf, Hier rust een gebeuren, Post 06.01.63 Simon Vinkenoog - Liefde, Amsterdam, 1965
5	De happening Open het Graf is door Simon Vinkenoog in samenwerking met Melvin Clay en Frank Stern georganiseerd. De titel is enigszins een persiflage op de 24 uur durende televisie-uitzending Open het Dorp, gepresenteerd door Mies Bouwman, en de ‘witte’ begrafenis van prinses Wilhelmina. Er worden 400 affiches in beperkte kring verspreid. De toegang is gratis. Het programma, met een oplage van 50, is samengesteld door Vinkenoog, en gestencild door Rik van Bentum. Voor de drukkosten is een subsidie gegeven door de Bezige Bij. Het programma bevat de volgende bijdragen: - Simon Vinkenoog - Een tekst met een verklaring van de term Happening en een historische verklaring ervan. - Cornelius Bastiaan Vaandrager - Tijding voor Teenagers, een gedicht. - Rik van Bentum - Design for a Happening '62, een tekening met de plattegrond van de omgeving van zijn atelier, dat hij ‘la maison du peintre banal’ noemt. - Melvin Clay - Een beschrijving van New Yorkse happenings en een happening op Ibiza. - Frank Stern - What is a Happening - Jean Jacques Lebel - WHY - Jean Pierre Moulin - tekst - Robert Jasper Grootveld - Herinneringen bij 62.12.09 Open het Graf, Simon Vinkenoog, film Jan Vrijman 62.12.09 Open het Graf Robert Jasper Grootveld, foto Hans Bruggeman een sluikhandel, een verhaal over Marihu. - Bart Huges - Een tekening met het ontstaan van het Amsterdam Magisch Centrum teken. - Jan Cremer - Een tekst over Open het Graf, met verwijzingen naar happenings in New York en Parijs. - Mike Lorsch - Voor mij en mijn medemens, een gedicht. - Joop, Rik, Theo, Frank - LSD 25

De happening heeft als thema necrofilie. Een ruimte in het atelier van Rik van Bentum is voor de happening aangekleed met papieren slingers, schilderingen, affiches, foto's, misdrukken van kinderboeken, lappen rottend vlees en koeiendarmen. Op de muren zijn zwarte spiralen en een zwartepietenmasker geschilderd. Er hangen affiches van Open het Graf en een affiche van Grootveld met de tekst ‘mariewat ? mariewaar ? marihu, the real junks are scared of it’. Er zijn verkeersborden, een bord met de woorden ‘Memento Mori’ een affiche van

62.12.09
Open het Graf, Jean Jacques Lebel, film Jan Vrijman

[p. 56]

‘Vince Taylor et ses Playboys’ en grote kleurenplaten van een bevalling op de wanden aangebracht. Grote zakken met zwartmaakstof staan tegen de wanden.

Er staat een altaar voor Marilyn Monroe: een urinoir ingericht met honderden foto's van deze pas overleden filmster.

Via de soultelephone kan men met overledenen bellen. Op een draaischijf staan onder andere de namen van Freud, v.d. Lubbe, James Dean, Marilyn, J. Christus.

Tegen een van de wanden is een smal podium aangebracht.

Simon Vinkenoog, Melvin Clay en Frank Stern bereidden samen de happening voor.

Vinkenoog heeft in de jaren vijftig bij de Unesco in Parijs gewerkt, was tot 1961 verbonden aan de Haagse Post en heeft op dat moment enkele romans en dichtbundels geschreven.

Hij heeft veel kontakt met buitenlandse kunstenaars, zoals met Jean Jacques Lebel.

Melvin Clay was acteur bij het New Yorkse Living Theatre en organiseerde op Ibiza een happening, waarbij Vinkenoog en Cremer aanwezig waren.

Frank Stern is een Amerikaanse filmproducer.

Rik van Bentum stelt zijn atelier voor de happening ter beschikking. Hij maakt abstract-expressionistische schilderijen, die hij o.a. tentoonstelde in Galerie 207 van Cornelius Rogge in Amsterdam. Hier exposeerde Jan Cremer eveneens zijn expressionistische schilderijen, waarbij hij zich barbarist en kunstvijand no. 1 noemt.

Jean Jacques Lebel heeft happenings in Parijs gehouden, o.a. Catastrophe, nov. 1962. Hij strijdt voor een grotere sexuele vrijheid van de mens.

Robert Jasper Grootveld heeft zich in talrijke akties gemanifesteerd als een vurig strijder tegen het roken van tabak. In die akties heeft hij een eigen vorm van exhibitionerend optreden ontwikkeld (zie 61.09. Anti-rookcampagne, 62.03.17 Eerste Anti-rookbijeenkomst en 62.10 Invasie in Weesp).

Johnny van Doorn trad met zijn Electric Act op samen met Grootveld, o.a. na de Invasie in Weesp Bart Huges, semi-arts, doet onderzoek naar het

62.12.09
Open het Graf, Robert Jasper Grootveld, film Jan Vrijman
62.12.09
Open het Graf, Robert Jasper Grootveld en Bart Huges, film Jan Vrijman

62.12.09
Open het graf, foto Ed van der Elsken

fysiologisch effect en het bewustzijnsverruimen de effect van het roken van marihuana en van natuurlijke methodes om high te worden.

Met Grootveld ontwikkelt hij het Magisch Centrum teken en is medisch begeleider van de Anti-rookcampagne.

Het publiek dat bij de happenings aanwezig is, is ten dele afkomstig uit de Leidseplein scene, en zijn toneelspelers, schrijvers, fotografen en er is een filmploeg.

De avond verloopt ongeveer als volgt: Simon Vinkenoog, in jacquet, heet de toeschouwers vanaf het podium welkom. Hij zegt: ‘Hier staat elk woord te trillen van hoogtevrees. Elk woord wordt tot een gebeuren. Elke naam, elke reactie op een aktie roept een situatie wakker’. Hij kondigt Jean Jacques Lebel aan.

Lebel komt op met een tot een TV verknipte kartonnen doos op zijn hoofd, twee bordjes met symbolen van een penis en een vagina in de handen. Op zijn gezicht staat Nigger geschreven, zijn rechteroog is zwart gemaakt. Op zijn voor-

[p. 57]

62.12.09
Open het Graf, Danielle, Vinkenoog, Grootveld en Van Doorn, foto Ed van der Elsken

hoofd is een ‘derde oog’ geschilderd. Op zijn borst draagt hij twee buttons met de tekst ‘I like sex’. Hij roept tijdens zijn optreden telkens ‘Jacky Kennedy’ en Chroetsjewa’. Ook op het voorhoofd van Johnny van Doorn schildert hij een derde oog. Na een luid applaus geeft hij een toegift, happend naar een bot dat aan het plafond hangt. Vervolgens stormt Gerrit Lakmaaker onder invloed van ether, het podium op, en gooit de rekwisieten van zijn spel ‘Ode(eur) aan Ether’ door de ruiten. In de ruimte hangt ether- en wierrooklucht. Hij probeert de kleding van het publiek in brand te steken. Stoelen en tafels worden in elkaar geslagen en daarvan wordt onmiddelijk door de ‘mobiele kunstgroep’ een konstruktie gebouwd die rood wordt geverfd. Hierna volgt een optreden van Johnny van Doorn als Johnny the Selfkicker. Hij wordt vastgesnoerd op een oude keukenstoel en wordt zo op het podium gesmeten. Met een hoop getier, gekrijs en gegil maakt hij zich daaruit los. Met

62.12.09
Open het Graf, Robert Jasper Grootveld, film Jan Vrijman

62.12.09
Open het Graf, Gerrit Lakmaaker, Cornelis Bastiaan Vaandrager, Robert Jasper Grootveld, foto Ed van der Elsken

[p. 58]

62.12.09
Open het Graf, Johnny van Doorn, foto Ed van der Elsken

Gerrit Lakmaaker die hem te hulp schiet, valt hij bijna door het raam. Hij voert een Electric Act uit met een redevoering van Goebbels, en draagt een reeks eigen gedichten voor. Met Vinkenoog voert hij een ‘schaduwgevecht op leven en dood’ uit.

Vinkenoog danst een Flamenco, Johnny raakt over zijn toeren, en gooit darmen, botten en zwartmaakstof het publiek in, hij glijdt tenslotte half bewusteloos onderuit.

Hij wordt gekalmeerd door Tanja van der Geest. Zij voert ‘De kus des doods’ uit van Frank Stern. Ze kust Lebel, deze zakt onderuit en wordt aan zijn revers door haar vastgegrepen. Robert Jasper Grootveld treedt op als Zwarte Piet. Hij staat op een tafel met een koffertje met een doodskop erop geschilderd en wordt geassisteerd door Bart Huges die een KLM tasje in zijn handen heeft.

Grootveld geeft ‘filosofische’ raadgevingen over het roken, vervolgens zegt hij o.a. ‘Sinterklaas is the big connection, ik heb een verschijning van hem gehad en ik ben zijn knecht geworden’. Hij steekt een sigaret op die een rotje blijkt te bevatten: de mariebam. Hij deelt zijn voor de sluikhandel bestemde marihu uit. Het is verpakt in doosjes en zakjes. Hij roept ‘publizutie’ en ‘kanker’.

Intussen danst Daniella met een waterpistool in de hand op muziek van Charly Mingus. Ze voert haar Place Pigalle nummer uit.

Vinkenoog loopt tussen het publiek door te organiseren, verkoopt aan een tafeltje programma's en houdt op een portable schrijfmachine een verslag bij. Steeds leest hij voor wat hij getypt heeft. Hij deelt houtjes uit ‘om op te bijten of om op te eten’.

Cornelius Bastiaan Vaandrager wordt verhinderd een Anti-Vince Taylor werk uit te voeren, omdat dit niet in het programma was opgenomen.

Tenslotte brengen de medewerkers het afscheidsnummer, ze gaan met de rug naar het publiek staan en roepen luid ‘eer aan de doden, een ode aan de levenden’. De zaal wordt ontruimd.

63.

1	Amsterdam
2	Marihuettespel
3	Robert Jasper Grootveld
4	literatuur: Anoniem - Antirookmagiër Robert Jasper predikt opstand der verslaafden, Haarlems Dagblad, 23.02.63 Dick P.J. van Reeuwijk - d'Amsterdamse Extremisten, Amsterdam, 1965 Henk J. Meier - Dit hap-hap-happens in Amsterdam, Amsterdam, 1966
5	Naast de strijd tegen de sigarettenreclame waarin Grootveld affiches bekladt en in de Anti-rooktempel (zie 62.03.17) rituele diensten organiseert, voert Grootveld door middel van het Marihuettespel ook een campagne voor een acceptatie van bewustzijnsverruimende middelen. Het in bezit hebben en het gebruik van bijvoorbeeld marihuana is verboden. Eén van de grondregels van het Marihuettespel is de politie om de tuin te leiden. In Amsterdam worden op verschillende plaatsen geheimzinnige bijeenkomsten georganiseerd waar ‘iets’ gerookt wordt. Het is de bedoeling dat de politie er lucht van krijgt, een inval doet en dan geen echte marihuana vindt, maar Marihu. Marihu is ieder rookbaar gedroogd kruid dat in de ogen van de politie voor marihuana door zou kunnen gaan, met uitzondering van tabak, de ‘nicoteer’. Honderden pakjes kruiden, stro, zeegras en meer rookgevend materiaal vergroten het mysterie rondom de Marihu. Er zijn vele soorten Marihu, o.a. Mariwaan, Maribah, Maribam, Mariheerlijk. Grootveld plaatst ook eigenhandig versierde fliptop pakjes in leeggekomen vakken 63. Marihuettespel, pakje Marihu, archief Louis van Gasteren

[p. 59]

van sigarettenautomaten. In deze pakjes heeft hij een kettingbrief gestopt met de regels van het marihuettespel, en een verzoek aan de koper van het pakje om het spel mee te spelen door de teksten vijf keer te copieëren en anoniem naar kennissen te sturen. Grootveld vermeldt daarbij dat het marihuettespel gespeeld zal worden tot de tabaksreclame in Nederland verboden is. In het marihuettespel zijn de volgende punten te behalen: 100 punten voor een arrestatie in verband met marihu, 50 punten voor een huiszoeking, 25 punten voor een verhoor. Als er echter verboden kruiden worden gevonden krijgt men 10 strafpunten. Met 100 punten wint men een echt pakje Marihu. Verhaal kan worden gehaald bij de Marihoera of de Hoge Marihu Raad, die direkt verantwoording schuldig is aan de inspekteur van het Marihu- departement afdeling Leidsepleinzaken van de klachtencommissie Amsterdam Magisch Centrum. Bij de opening van een tentoonstelling van Fred Wessels in Galerie Celbeton in Dendermonde (België) in oktober 1963 doet Interpol een inval in de galerie vanwege het marihuettespel. Bij nader onderzoek blijken de sigaretten alleen wol en kruiden te bevatten en wat voor marihuana door moest gaan, bleek kattebrood te zijn.

Robert Jasper Grootveld - Marihuettespel
Dit is een magische kettingbrief, bevattende de op het Procreatieve Snowball-systeem gebaseerde spelregels van het zgn. Marihuette-Spel.
Het tenuitvoerbrengen van het Marihu-project is noodzakelijk gebleken, nu op geen enkele andere wijze de aandacht kan worden gevestigd op het feit dat het ‘rokertje’ een ernstige bedreiging voor de volksgezondheid is.
U wordt verzocht deze teksten 5 × te copiëren en anoniem naar uw kennissen te sturen. Eventueel kunt u de spelregels naar eigen smaak verbeteren of aanvullen (weglaten ?).
Verder kunt u als een gezellige Mariklaas alvast een pakje met iets dat volgens u Marihu is, insluiten.
Medespelers aan het spel gaan een vreemd gevoel van verbondenheid ervaren, waaruit een grote kracht te putten is in deze grijze tijd van Hoogconjunktuur.
Het Marihuettespel wordt gespeeld tot de tabaksreclame in Nederland verboden is.
Marie wat..? Marie waar..? Marihu ! The real junkies are scared of it.
sigarettischme, sigaretischme, sigaretism, sigaretisten, sigaretische, sicherheitisme, zekerheidtischme, sakerheit, sigerheitisme, zekerzekerzekerzekerzekerzekerzeker...K...sekersiekaret sigaretzekerzekerk..ughce ugche
Marihu
Voorlopige spelregels, aankondigingen, jaarverslagen, berichtgeving, rectificaties, waarschuwingen, verdachtmakingen, regelrechte beschuldigingen in verband met de actie Opstand der verslaafden in het kader Magisch Centrum Amsterdam door het departement Leidseplein, afdeling Publiciteit-Hipper-zwter-Pers-Persz-Connection-Prop-Publix Relations Exibietsiepietsie Wiet-Subdepartment, verschijningen met verborgen verleiding ontworpen spel. Marihuette.
Warning Marihu Ette, niet te verwarren met het zgn. Russische Marihuette, hetwelk 5 op de 6 kansen (kanker) Maribubitrap-Mariwan) geeft het te overleven. Het is bovendien door de spelcommissie illegaal verklaard, dus verboden (988 strafpunten: noot: Strp is strafpunten).
4. Wat is Marihu? Alles is Marihu. Hoedt u voor Valse Marihu. Alleen Echte Marihu is Marihu.
5. Hoeveel soorten Marihu zijn er in omloop? Meerdere.
6. Hoeveel soorten HariHu zijn bekend? O.a.: Mariwana, Mariehoestdrank, Maribah, Mariboeboe, Marivoodoo. Ditis reeds bekend Marihunkering, Mariheerlijk, Marihufter (Blok ?), Marimonster, soms doodonschuldig, Martabu, Maribom, Maribubitrap, Marimaumau, Marihomo, Mariboosdoener, Maribuskruit, Penoze Marie, Maribam (nog niet in omloop) en andere gediskwalificeerde Marihuettes. In voorbereiding: Marihuwelijk, Maribesnard, ook wel Besnaard-marie genoemd.
Poi, Maripoi = Vergif ! Mari-o-gut, mariphrught- vanuwschoot, Mariyoghurt, Marihoedendoos (magisch kistje - aanschaf f 100,-). Parallel hiermee lopende Nicohuettes, variaties Asfalt-jeugd, Antoni van Leeuwenhoek Mariasfalt (Nicohu heeft niets te maken met Nicolaas Kroeze). Marimicronite, Marimicrobe, Marirotzooi, Marinozem, Marimisverstand, Maritoto, Marihelp, Marivoodoomari, Fuduhu/Nduguhu (lachpil).
7. Het merk Antonivanleeuwenhoek is een luxemerk f 20,- ā f 15,-. Van de netto opbrengst worden excursies georganiseerd naar een fabriekshal in het zuiden des lands, alwaar een interessante schilderijencollectie hangt.
Een en ander zal worden afgewisseld met gezellige bijeenkomsten in de kantine, waarbij de aanwezige fabrieksdames zogenaamde mariconettes versierd zullen worden, voorzover marioorlof ermee akkoord gaat.
Warning: kijk uit voor de Mariheer, want hij weet niet meer.
15. Gewaarschuwd wordt nogmaals voor valse Marihu. Hoedt U voor valse Marihu. Alleen echte Marihu is Marihu, doch zelfs de goedkoopste Marihu kan Marihu zijn (ook voor de kleine man).
16. Klachten. Te allen tijde kan verhaal gehaald worden bij de marihucommissies, de Marihu-subcommissies of bij de Marihoera. Nog hoger beroep is mogelijk bij de Hoge-Marihu-Raad. Dit is de Marihuraad die direct verantwoording schuldig is aan de inspecteur van het Marihu-departement afdeling Leidsepleinzaken van de klachtencommissie Amsterdam Magisch Centrum.
17. De Prijstoekenningsraad is ondergeschikt aan de commissie geschenkzendingen, welke weer ressorteert onder het cadeaustelsel-departement.
Strafbaar: Fabricage, handel, opslag, vervoer en aanwenden van niet geëchte nicoteer..20 strafpunten.
Verstrekken van niet geëchte nicoteer aan minderjarigen..100 strafpunten.
Geëchte nicoteer is marihu.
18. Marihuette is o.a. een omslachtige manier om aan echte Marihu te komen. (Over de post f 10,- per pakje of per luciferdoosjes; niet goed geen geld maar netzolang ruilen tot de Marihu verkregen is die begeerd was.)
19. Warning: Onze vijanden, o.a. de sigaretten-industrie willen ons compromitteren met gevaarlijke Marihu (Maridanger). Nogmaals: hoedt u voor valse Marihu. Alleen echte Marihu is Marihu.
20. Echte Marihu is nog dikwijls te herkennen aan vingerafdrukken en handtekeningen op de verpakking.
21. De verpakking is belangrijk. Als ze wordt verkocht is het een kunstwerk.
22. Warning: Marihu is niet voor consumptie geschikt. Soms bevat het teer, tabak, nicotine K..
23. Iedereen kan zijn eigen Marihu maken.
24 Marihuettes. Dit zijn Marihupaffers. Worden vrijwel uitsluitend weggegeven. Nogmaals slechts de verpakking wordt als kunstwerk verkocht.
25. Soms kan men wel eens voor één gulden een marihupaffer los kopen, maar dat is een uitzondering. Doorgaans kosten ze f 10,- het pakje.
26. De spelers moeten omzichtig bij hun transacties te werk gaan. Soms bevat het echte Marihu (Maricontrabande). Hoedt u in het bijzonder voor provocatie van de vijand (Mariboe).
27. Tien procent van de bruto winst die het marihuettespel mocht maken, wordt op een of andere manier overgemaakt aan de consumentenbond, b.v. adverteren in de consumentengids.
28. Appie Pruis Bonaparte is wegens tekortkomingen als perschef van het magisch centrum afgezet (Mariput) en wegens wangedrag als medewerker geroyeerd tot zekere rekeningen vereffend zijn.
30. Nicolaas Kroese schijnt gelijk te krijgen. Regel: De collectie welke men samenstelt is vogelvrij. Wie Marihu vindt, breidt zijn eigen collectie uit of ruilt het als hij die soort dubbel heeft. Op elke verpakking dient de inhoud naar waarheid beschreven te staan.
Strafpunten: In bezit hebben van bij de wet verboden kruiden, die niet door een echte Marihu-verpakking worden gedekt..10 strafpunten
Voor elke Marihusoort bij huiszoeking gevonden..5 strafpunten
Verklikken van andermans marihudhdjfk..

[p. 60]

63.
Robert Jasper Grootveld en Fred Wessels voor de Afrikaanse Drukstoor, foto Ab Pruis

63.
Robert Jasper Grootveld voor de Afrikaanse Drukstoor, foto Ab Pruis

63.

1	Amsterdam, Eerste Tuindwarsstraat 21, huis van Fred Wessels
2	Opening van de Afrikaanse Drukstoor
3	Johnny van Doorn, Robert Jasper Grootveld, Fred Wessels
4	dokumentatie: Cor Jaring, foto's literatuur: Anoniem - Marihu, Emotie 1963, Panorama 1965 nr. 15
5	In de Drukstoor worden de attributen van het marihuettespel (zie 63.) en marihu sigaretten verkocht. Het marihuettespel wordt gespeeld om verwarring te stichten rondom het roken van marihuana. Door het roken van, in de ogen van de politie dubieus uitziende, gedroogde kruiden, wordt de politie bij de neus genomen. Als deze ingrijpt blijkt dat de inval wordt gezien als een happening, zonder dat er een strafbaar feit is gepleegd. De Drukstoor is deel van deze campagne voor de acceptatie van de bewustzijnsverruimende middelen. Allerlei rookbare kruiden zijn te koop, stro, krullen, zeegras, kattebrood en dergelijke. Ook te koop zijn Afrikaanse afgodsbeeldjes. Op de ruit is het Amsterdam Magisch Centrum teken aangebracht. Tijdens de opening wordt een happening uitgevoerd. Grootveld, gekleed in een jasje met wijd openstaande revers en met een zwart en wit geschminkt gezicht, gaat de aanwezigen voor naar een tweede vertrek waar op de muren de woorden ‘black-meel’, erven-is' en ‘erven-was’ neergeschreven zijn. Daar ageert hij tegen het tabaksmisbruik, zet een masker op en steekt vervolgens een sigaret aan, die even later ontploft (de Mari-bam). Er wordt door alle aanwezigen gerookt uit de Nico-Heer, een tot gezelschapspijp veranderd monniksbeeld, met 12 slangetjes en mondstukken. Tot slot treedt Johnny van Doorn op in een jurk, declameert en zweept zich op tot volkomen hysterie.

[p. 61]

63.
brief van Eric Andersen op briefpapier van de Afsrinmor, archief Dorothee Meyer

63.
Afsrinmor advertentie van de Afsrinmor uit Kunst van nu, sept/okt. 66

63.

1	Amsterdam
2	Oprichting van de Association For Scientific Research In New Methods of Recreation, Afsrinmor
3	Willem de Ridder, Wim T. Schippers
4	literatuur: Kunst van nu, sept/okt.66, uitgave van het Algemeen Handelsblad
5	Willem de Ridder en Wim T. Schippers richten de organisatie Afsrinmor op. Door deze organisatie worden evenementen georganiseerd die een nieuwe vorm van beleving bij het publiek moeten oproepen. De leden van de Afsrinmor zijn anoniem, waardoor zij zonder aan een stijl gebonden te zijn, kunnen werken en niet onderhevig zijn aan persoonsgebonden kritiek. De Afsrinmor heeft vertegenwoordigers in vele landen, die daar de belangen van de organisatie behartigen. In Denemarken en Zweden zijn respectievelijk Eric Andersen en Bengt Af Klintberg aktief in de organisatie. Het Fluxus concert in de Kleine Komedie (zie 63.12.18) werd door de Afsrinmor georganiseerd, evenals de Mars door Amsterdam (zie 63.12.06). De Afsrinmor voert ook een Mars door Stockholm uit, in samenwerking met Bengt Af Klintberg. Begin 1964 wordt Willem de Ridder vertegenwoordiger van de Fluxus organisatie in Noord-Europa, en start de Fluxus verzendaktiviteiten (zie 64.04). De aktiviteiten van de Afsrinmor worden daar min of meer in opgenomen. Als onderafdelingen heeft de Afsrinmor de SEO (zie 64.) en de RCAS (Research centre of Administrative Systems).

[p. 62]

63.06.22 - 63.07.13
Uitnodigingskaart voor Piano for all senses van Nam June Paik, archief Simon Vinkenoog

63.06.22 - 63.07.13
Een aantal geprepareerde piano's van Nam June Paik, zoals die te zien waren op de tentoonstelling van Paik in het Stedelijk Museum van Amsterdam, 11.02.77 - 27.03.77, foto Stedelijk Museum

63.06.22 - 63.07.13

1	Amsterdam, Amstel 47, Galerie Amstel 47
2	Nam June Paik - Piano for all senses, tentoonstelling
3	Peter Brötzmann, Manfred Montwé Willem de Ridder, Tomas Schmit
4	publikatie: uitnodigingskaart literatuur: J. Eijkelboom, Fluxus: Dada met varianten, Vrij Nederland, 06.06.63
5	De galerie is gevestigd onder een boekhandel, waarvan R. Peereboom eigenaar is. Willem de Ridder organiseert met hem een aantal tentoonstellingen, met Piano for all senses als eerste. De tentoonstelling bestaat uit een piano, die is geprepareerd door de organisatoren. Het is de bedoeling dat de bezoekers zelf de piano bespelen. Tussen de snaren van de piano zijn allerlei objekten geklemd, zodat bij het bespelen vervormde of helemaal geen klanken voortgebracht worden. Tevens zijn er een aantal toetsen van de piano verbonden met allerlei apparaten die andere zintuigen dan alleen het gehoor stimuleren. Sommige toetsen zetten een filmprojector in werking, andere veroorzaken wolkjes parfum of lichtflitsen tegen de zilverpapieren achterwand. Er is o.a. een toets met een naar boven gerichte punaise, één met een dotje watten, en één die een bandje met een pianoconcert laat horen, compleet met applaus. Amstel 47 presenteert eveneens een Fluxus festival in het Hypokriterion Theater (zie 63.06.23).

[p. 63]

63.06.23

1	Amsterdam, Roeterstraat, Hypokriterion theater
2	Fluxus Festival theatre compositions, street compositions, exhibits, electronic music
3	o.a.: George Maciunas, Willem de Ridder, Lancelot Samson
4	publikatie: affiche/uitnodiging dokumentatie: Oscar van Alphen, foto's literatuur: Anoniem - Fluxus, Haagse Post, 29.06.63
5	Bij binnenkomst krijgt het publiek langwerpige vellen bedrukt met een collage van krantenartikelen over Fluxus concerten.

Het volgende programma is uitgevoerd¹⁾:

1. Emmett Williams - Voice piece for La Monte Young

Lancelot Samson komt op het toneel en vraagt of La Monte Young in de zaal is.

2. Benjamin Patterson - Paper piece Tussen het toneel en de zaal is een strook papier gespannen. Achter het papier op het toneel heeft zich een aantal medewerkers verzameld. Ze scheuren gaten in het papier en gooien papiersnippers en papieren vliegtuigjes de zaal in. Enkele medewerkers gaan de zaal in en dekken het publiek toe met grote vellen papier.

3.Arthur Køpcke - Music while you work Alle Fluxus medewerkers ruimen de zaal en het toneel op, terwijl een plaat van Dave Brubeck draait. Deze hapert zo nu en dan, waarop allen naar de pick-up rennen om dit te verhelpen.

4. Emmett Williams - Counting song De medewerkers komen de zaal in en tellen hardop en door elkaar heen de bezoekers.

5. George Maciunas - Piano piece for Nam June Paik

De medewerkers sjouwen een piano vanuit de zaal op het toneel.

6. George Brecht - Piano piece 1962 Een medewerker zet een vaas met bloemen op de piano.

63.06.23
Fluxus Festival, Emmett Williams - Voice piece for La Monte Young 1962

63.06.23
Fluxus Festival, Benjamin Patterson - Paper piece, foto's Oscar van Alphen

63.06.23
Fluxus Festival, Toshi Ichiyanagi - Piano piece no.5 foto Oscar van Alphen

1) Hetzelfde programma is uitgevoerd in Den Haag, Bleyenburg 16 (zie 63.06.28).

[p. 64]

63.06.23
Fluxus Festival, George Brecht - Piano piece 1962

63.06.23
Fluxus Festival, George Brecht - Saxophone solo

63.06.23
Fluxus Festival, George Maciunas - Piano piece for Nam June Paik, foto's Oscar van Alphen

7. Toshi Ichiyanagi - Piano piece no. 5 Er wordt een piano op het toneel gezet en met een van de zijkanten naar het publiek geplaatst. Hierna werpt een medewerker in het door de partituur aangegeven tempo vanuit de coulissen gekleurde pijltjes naar de achterkant van de piano. Vervolgens gaat iemand achter de piano zitten en laat langzaam de klep van de piano zakken.

8. George Brecht - Saxofoon solo Een medewerker komt op met een instrumentenkoffer, opent deze, ziet dat er een trompet in ligt, en gaat weg.

9. George Maciunas - In memoriam Adriano Olivetti

Zes medewerkers staan op het toneel met lange stroken kassarollen in de hand. Enkelen van hen dragen hoofddeksels, een hoge hoed, een bolhoed en een conducteurspet, een ander heeft een paraplu in de hand. De cijfers van de kassarollen houden voor de medewerkers een bepaalde handeling in, zoals het optillen van de hoed, buigen, openen van de paraplu, wijzen, groeten en gebogen staan. De rollen worden regel voor regel afgewerkt.

10. auteur en compositie onbekend Een medewerker staat voor op het toneel en giet een flesje leeg in een schoteltje op het toneel.

[p. 65]

63.06.23
Fluxus Festival, George Maciunas - In memoriam Adriano Olivetti, foto's Oscar van Alphen

63.06.23
Fluxus Festival, affiche (42,5 × 62), archief Simon Vinkenoog

[p. 66]

63.06.28

1	Den Haag, Bleyenburg 16, atelier van Lancelot Samson
2	Fluxus Festival theatre compositions, street compositions, exhibits, electronic music
3	zie 63.06.23
4	zie 63.06.23
5	zie 63.06.23

63.12.06
Het legen van een flesje limonade in zee, affiche (60 × 40), archief Antje von Graevenitz

63.12.

1	Amsterdam
2	View of a city in 24 hours
3	Stanley Brouwn
4	dokumentatie: Signalement, Vara televisie, 29.12.63 literatuur: Stanley Brouwn - catalogus, Stedelijk van Abbemuseum, Eindhoven, 05.11 - 12.12.76
5	Stanley Brouwn legt in de binnenstad van Amsterdam vellen wit tekenpapier (24.5 × 32 cm) op straat neer. Voetgangers die onderweg zijn, zoals Stanley Brouwn noemt, ‘van a naar b’ laten hierop hun voetstappen achter. Na 24 uur raapt Brouwn de vellen papier weer op. Brouwn voert dit verschillende malen uit, o.a. voor het televisieprogramma Signalement (zie 63.12.29)

63.12.06

1	Petten, strand
2	Het legen van een flesje limonade in zee
3	Wim. T. Schippers
4	publikatie: affiche dokumentatie: Signalement, Vara televisie, 29.12.63 literatuur: Anoniem - Strand van Petten is vrijdag televisiedecor, Noordhollands Dagblad, Alkmaar, 04.12.63 Anoniem - Wim T. Schippers en nieuwe vormen van recreatie, Algemeen Handelsblad, 07.12.63
5	's Ochtends om 11 uur leegt Wim T. Schippers een flesje limonade in zee bij Petten. De gebeurtenis is aangekondigd door middel van affiches en berichten in de pers, waarbij tevens is vermeld dat er opnames zullen worden gemaakt voor het televisieprogramma Signalement (zie 63.12.29). Wim T. Schippers, in donker pak en regenjas, loopt met een aantal belangstellenden van de pers, cameramensen en inwoners van Petten over het strand naar de zee, haalt het flesje onder zijn jas vandaan, en giet het leeg in zee. Het werk bestaat uit het verrichten van de handeling, zoals Wim T. Schippers het noemt, uit het stellen van een feit. Ook op 29 oktober 61 heeft Schippers een flesje limonade in zee bij Petten geleegd. De gebeurtenis voltrok zich toen in anonimiteit. Wim Schippers, Ger van Elk en Bob Wesorp (leden van de adynamische groep, zie 61.12.30) vermelden in het artikel van J. Eijkelboom - Is Neerlands jeugd wel slap genoeg, Vrij Nederland, 15.07.61, eens een flesje priklimonade in zee te hebben geleegd.

[p. 67]

63.12.06

1	Amsterdam
2	Mars door Amsterdam
3	Willem de Ridder, Wim T. Schippers
4	publikatie: affiche dokumentatie: Signalement, Vara televisie, 29.12.63 literatuur: Anoniem - Wim T. Schippers en nieuwe vormen van recreatie, Algemeen Handelsblad, 07.12.63
5	Vrijdag 6 december, 's middags om 3 uur precies, vertrekken de 6 door de organisatoren uitgenodigde deelnemers aan de Mars door Amsterdam vanuit de voetgangerstunnel van het Centraal Station en lopen twee aan twee de route zoals die door de organisatoren is vastgesteld. De tocht gaat van de voetgangerstunnel Centraal Station via de Martelaarsgracht, Nieuwendijk, Dam, Kalverstraat, Muntplein, Reguliersbreestraat naar het Rembrandtplein en duurt 17 minuten. De mars is georganiseerd onder auspiciën van Afsrinmor International (zie 63. Afsrinmor) en door middel van affiches aangekondigd. Voor de mars wordt geen speciaal doel aangegeven, en er worden geen plakkaatborden meegevoerd. Als verschijnsel in het stadsbeeld valt de mars niet of nauwelijks op: een formatie van 6 heren die schijnbaar doelbewust een route volgen. Van de gebeurtenis zijn opnames gemaakt voor het Vara televisie programma Signalement (zie 63.12.29). Ook in Stockholm is de Afsrinmor met Bengt Af Klintberg betrokken bij de organisatie van een Mars (1964).

63.12.08

1	Amsterdam, Amstel 56-58, Kleine Komedie
2	Internationaal programma Nieuwste Muziek - Nieuwste Theater - Nieuwste Literatuur
3	Willem de Ridder, Wim T. Schippers, Tomas Schmit, Emmett Williams
4	publikatie: persbericht, affiche, programma dokumentatie: Egbert Munks, foto's literatuur: E. Eberle - Antikunst zonder reakties in de Kleine Comedie, Algemeen Dagblad, 19.12.63 W.B. - Bepaalde gebeurtenissen in de Kleine Komedie, Algemeen Handelsblad, 19.12.63 R.N.D. - Nul maal nul is nul, Trouw, 1912.63 Kunst van nu, sept/okt. 1966, uitgave van het Algemeen Handelsblad
5	Het concert is georganiseerd in samenwerking met en onder auspiciën van Afsrinmor International.

De volgende werken zijn uitgevoerd¹⁾:

1. Benjamin Patterson - Paper piece Banen wit pakpapier sluiten de toneelopening af. Deze worden door de vier organisatoren kapot gescheurd, wanneer zij van achter het toneel naar voren komen. Vanaf het balkon worden lange repen papier, papiersnippers, pamfletten, en papieren vliegtuigjes over het publiek gestrooid.

2. Arthur Køpcke - Music while you work Door de medewerkers wordt de vloer aangeveegd. De medewerkers voeren verschillende handelingen op het toneel uit, terwijl een af en toe haperend jazzplaatje wordt gedraaid.

3. AFSRINMOR J.K. 22 - Fluitconcert Vier personen in colbert staan op toneel en produceren enkele minuten lang één ononderbroken fluittoon.

63.12.18
Internationaal Programma, Benjamin Patterson - Paper piece, foto's Egbert Munks

1) Er zijn opnames gemaakt voor het programma Signalement. (zie 63.12.29). De opnames zijn echter mislukt.

[p. 68]

63.12.18
Internationaal programma, Afsrinmor JK 22 - Fluitconcert, foto Egbert Munks

63.12.18
Internationaal programma, Robert Filliou - 13 Façons d'employer la crane de Emmett Williams, uitgevoerd door Willem de Ridder en Emmett Williams, foto Dorine van der Klei

4. Robert Watts - Two inches Op een teken zal van een rol papier een strook van 2 inches worden afgeknipt

5. Takehisa Kosugi - Micro I Een microfoon wordt ingepakt, terwijl het volume op maximaal staat.

6. Jackson Mac Low - Letters for Iris, Numbers for Silence

7. Willem de Ridder - Laughing 1962 Vier personen staan naar de zaal gekeerd, ze dragen lachende maskers. Na enkele minuten buigen ze en gaan weg.

8. Emmett Williams - Counting song Williams telt luid de aanwezigen, en komt tot 113.

9. Pauze

10. Robin Page - Guitar piece Drie mannen verschijnen op het toneel, terwijl ze een gitaartje voor zich uit schoppen. Het gaat kapot. Zij schoppen de stukken de zaal in.

11. George Brecht - Piano Piece Er wordt een piano op het toneel gezet.

12. La Monte Young - Piano piece for David Tudor Emmett Williams plaatst een pianokruk naast de vleugel, klimt erop en strooit al ronddraaiend sliertjes boerenkool over het toneel.

13. Robert Filliou - 13 Façons d'employer la crane de Emmett Williams Het hoofd van Williams wordt door De Ridder bedekt met een aantal voorwerpen, waaronder een boerenkool.

14. Wim T. Schippers - Economisch concert Dit concert is aangekondigd als een kleine tot

[p. 69]

63.12.18
Internationaal programma, Willem de Ridder - Laughing 1962, foto Egbert Munks

63.12.18
Internationaal Programma, programmablad, archief Frans Haks

middelmatige explosie, die veroorzaakt wordt door het ontsteken van vuurwerk en rotjes. De brandweer verbiedt de uitvoering.

15. AFSRINMOR C.230 - La forêt chante film

16. Tomas Schmit - Zyklus
Ongeveer twintig lege flessen staan in een cirkel op het toneel. Schmit komt op met een fles gevuld met water en giet deze leeg in een fles. Deze giet hij weer leeg in de volgende. Hij wil hiermee doorgaan tot er geen water meer over is. Dit duurt enkele uren.

[p. 70]

63.12.29

1	Diverse locaties
2	Signalement, televisie programma
3	Stanley Brouwn, Henk de By, Henk Peeters, Willem de Ridder, Wim T. Schippers
4	publikatie: Signalement, Vara televisie, 29.12.63, duur 35 min. literatuur: H.H. - Zondagavond VARA, Volkskrant 30.12.63
5	Willem de Ridder en Wim T. Schippers nemen kontakt op met Henk de By, de maker van ‘Signalement’, een maandelijks magazine van de Vara, om een televisieprogramma te maken over de nieuwste kunst. In deze uitzending over kunst na 1960 wordt aandacht besteed aan fluxus, zero, pop art, nouveau realisme, en verwante kunststromingen in binnen- en buitenland. Er is door hen een script geschreven en de gebeurtenissen en dialogen zijn nauwkeurig voorbereid. De uitzending begint met de omroeper die een kwart slag naar links gedraaid in beeld verschijnt en aankondigt dat Signalement deze keer in het teken staat van de moderne kunst. Vervolgens zegt hij: ‘If La Monte Young is watching this program, will he please phone Amsterdam 243087’.^1) Willem de Ridder en Wim T. Schippers vertellen tijdens een interview over adynamical works en feitenkunst (zie 61.12.30, het eerste (voorlopige) a-dynamische manifest). In dit en in andere interviews wordt de gebruikelijke manier van interviewen doorbroken: na het stellen van een vraag worden eerst sigaretten aangestoken, drankjes ingeschonken, de telefoon rinkelt en wordt opgenomen, voordat een gestelde vraag wordt beantwoord.

De volgende filmfragmenten worden getoond:

-

het legen van een flesje limonade in zee bij Petten door Wim T. Schippers (zie 63.12.06) 63.12.29 Signalement, affiche van de Mars door Amsterdam 63.12.29 Signalement, Stanley Brouwn tijdens de uitvoering van zijn View of a city in 24 hours 63.12.29 Signalement, Wim T. Schippers leegt een flesje limonade in zee bij Petten 63.12.29 Signalement, de Mars door Amsterdam

1) Dit is de uitvoering van de compositie 1962 ‘voice piece for La Monte Young’, van Emmett Williams.

[p. 71]

-	de mars door Amsterdam, georganiseerd door Willem de Ridder (zie 63.12.06)
-	de tentoonstelling van Adynamische Werken van Ger van Elk en Wim T. Schippers in Museum Fodor (zie 62.12.07), er zijn beelden van de glaszaal en de zoutkamer te zien
-	een rijdende PK auto (een auto met een papieren konstellatie erop), die door Amsterdam rijdt (zie 61. PK theater)
-	een interview met Willem de Ridder over zijn aktiviteiten o.a. Fluxus, Afsrinmor, Society for Exhibition Organizing (zie 63. Afsrinmor, en 64. SEO) Bij dit interview wordt de camera statisch gehanteerd, de interviewer en De Ridder zijn tegelijkertijd in beeld, maar de camera staat alleen scherp gesteld op De Ridder, de interviewer zit vaag op de voorgrond. Als De Ridder zich op een bepaald moment voorover buigt om zijn sigaret uit te doen, zien we even de lege stoelleuning in beeld, de camera volgt zijn beweging niet.
-	het PK theater van Willem de Ridder. Men ziet beelden van een ruimte, met metershoge proppen papier, de PK's. Ook worden andere toepassingen getoond van de PK, zoals de PK auto (zie 61. PK theater)
-	een stuk van De Ridder. Het wordt uitgevoerd door Willem de Ridder en Hans Claessen (zie 62.02.01 MES concerten)
-	vervolgens vindt een interview plaats met Wim T. Schippers en Willem de Ridder over pop art in het Hilton Hotel. Een serveerster brengt koffie en slagroomtaartjes. Voor het vraaggesprek wordt de camera ingezoomd op een stuk taart terwijl enkele minuten later de taarten en sorbets van de popkunstenaars Oldenburg en Thiebauld in beeld verschijnen. De Amerikaanse pop art en het Europese nouveau realisme komen ter sprake.
-	een interview met Daniel Spoerri, in Parijs
-	er wordt werk getoond van de internationale zero kunstenaars en van de Nederlandse nulgroep, en een interview met Henk Peeters
-	Stanley Brouwn is te zien tijdens het uitvoeren van ‘View of a city in 24 hours’. Hij legt vellen papier op straat en verzamelt later de ‘bestapte’ vellen.
-	in een met slingers en vlaggetjes versierde ruimte geven De Ridder en Schippers uitleg bij op-art kunstwerken die door een meisje in bikini worden getoond
-	tenslotte wordt de Endless Box getoond, een doos van Chieko Shiomi, waar steeds kleinere doosjes uit worden gehaald. De Box is te koop via de fluxus organisatie (zie 64.04. Mailorder house). Er zijn opnames gemaakt van het fluxus concert in de Kleine Komedie (zie 63.12.18), deze opnames zijn echter mislukt.

63.12.29
Signalement, PK auto

[p. 72]

64.
Society for Party Organizing, uitnodigingskaart voor het Turkse feest, archief Simon Vinkenoog

64.

1	Amsterdam
2	Oprichting van de Society for Party Organizing SPO
3	Willem de Ridder
4	publikatie: uitnodigingskaart literatuur: de Mes, programmaboek, 1962 W. de Ridder - Cavalieri Mailorder Salon catalogus, 1979
5	Willem de Ridder richt de Society for Party Organizing op om feesten te organiseren. Vanaf 1960 bezoekt en organiseert hij feesten, welke aktiviteiten hij ziet als Totaal Theater. Voor hem is het een spel met een eenvoudige vorm, dat openstaat voor alle deelnemers. De Ridder noemt de evenementen die hij organiseert, een feest en geen theater, opdat de deelnemers zich vrij zullen bewegen en zichzelf geen rol opdringen. Het publiek neemt dan aktief en zelfstandig deel aan het feest. Het eerste Totaal Theater is geïntroduceerd in het huis van R. Roegholt op de Korte Herengracht (1961). Het feest werd gehouden in twee totaal verduisterde ruimtes, die gedurende twee dagen en nachten openstonden voor vriender en kennissen. In die periode organiseert De Ridder ook de PK theater-feesten. (zie 61. PK theater) De SPO organiseert op 15 en 16 augustus 1964 het Turkse Totaaltheater. Het feest duurt van zaterdag tot zondag en wordt gehouden in de St. Olofspoort 1 in Amsterdam. Toegang tot het feest wordt verleend op vertoon van de uitnodigingskaart, een vrouw respectieve lijk man en een fles drank. Turkse sfeer is verzekerd.

[p. 73]

64.
Society for Exhibition Organizing, bestelformulier, archief Simon Vinkenoog

64.

1	Amsterdam, postbus 2045
2	Oprichting van Society for Exhibition Organizing (SEO)
3	Willem de Ridder, Wim T. Schippers
4	publikatie: bestelbon literatuur: Kunst van nu, sept/okt 1966, uitgave van het Algemeen Handelsblad
5	De Society for Exhibition Organizing is opgericht door Willem de Ridder en Wim T. Schippers. Er wordt geadverteerd voor de produkten van deze organisatie met pakkende reclameteksten. De SEO verkoopt tentoonstellingen, waarbij het niet gaat om een tentoonstelling van afzonderlijke kunstwerken, maar waarbij de tentoonstelling zelf het kunstwerk is. Zo zijn er surprise tentoonstellingen te bestellen om ‘aangenaam teleurgesteld te worden of opwindende uren te beleven’. De SEO geeft aan een uitgebreide keuze, gegarandeerde volledige organisatie en billijke prijzen te hebben. Inlichtingen kan men verkrijgen door een bon op te sturen naar postbus 2045 in Amsterdam. De SEO is enigszins een doel op zichzelf. De SEO is opgenomen in de Afsrinmor (zie 63.) als een onderafdeling.

64.

1	Amsterdam, Nieuwe Zijdsvoorburgwal
2	Supernieuws
3	Stanley Brouwn
4	literatuur: J. Bernlef, K. Schippers - Een cheque voor de tandarts, Amsterdam, 1967 Harry Ruhé - Fluxus, the most radical and experimental art movement of the sixties, Amsterdam, 1979
5	In een krantenwinkeltje, dat gevestigd is aan de Nieuwe Zijdsvoorburgwal, wordt iedere middag om één uur door een aantal mensen naar de nieuwsberichten geluisterd. Door bijvoorbeeld een blikje te laten vallen maakt Stanley Brouwn hier Supernieuws. Deze handeling vindt plaats in anonimiteit.

[p. 74]

64.04

1	Amsterdam, Postbus 2045
2	Postorderbedrijf European Mailorder House Postbus 2045
3	Willem de Ridder in samenwerking met het Fluxus Postorder bedrijf in New York van George Maciunas
4	publikatie: bestellijsten literatuur: Kunst van Nu sept/okt. 1966, uitgave van het Algemeen Handelsblad Happening & Fluxus, catalogus, Kölnischer Kunstverein, 1970 Harry Ruhé - Fluxus, the most radical and experimental art movement of the sixties, Amsterdam, 1979
5	Fluxus, voornamelijk een organisatie van avantgarde musici is ontstaan in 1962 tijdens de Fluxus Internationale Festspiele Neuester Musik in Wiesbaden. Deze waren georganiseerd door George Maciunas, samensteller van het tijdschrift ‘Fluxus’. De ontwikkeling binnen Fluxus voert tot composities die voor de uitvoering niet meer aan een plaats zijn gebonden. De werken kunnen overal door iedereen uitgevoerd worden en zijn te bestellen bij het Postorder- 64.04. European Mailorder House, bestellijsten, archief Frans Haks

[p. 75]

bedrijf. De partituren kunnen bestaan uit een grote verscheidenheid aan opdrachten, daarnaast worden er ook werken verkocht die een geestigheid bevatten. Vele van de in het Amerikaanse Fluxusblad cc V TRe afgedrukte partituren worden op de Fluxus concerten uitgevoerd. (zie 62.10.05 Parallele Aufführungen Neuester Musik en de Fluxus concerten op 63.06.23, 63.12.18, 64.11.13 en 64.11.23) De opdrachten kunnen bijvoorbeeld zijn: - zet een piano op het toneel - draai een piano rond (beide van George Maciunas) - een vaas bloemen op een piano (zetten) van George Brecht. De prijzen van de aangeboden objekten liggen in het algemeen rond de $ 3, of f 10. De meeste produkten worden door de Fluxus organisatie in New York vervaardigd. De gegevens van de eerste prijslijst zijn overgenomen van het maart nummer van cc V TRe, 1964, het New Yorkse Fluxus blad. In de Fluxus organisatie zijn ook Europese ver- 64.04. European Mailorder House, Fluxus-doos Water Yam van George Brecht, archief Dorothee Meyer

[p. 76]

64.04. European Mailorder House, brief van Henry Flint, archief Dorothee Meyer tegenwoordigers opgenomen, bijvoorbeeld Ben Vautier voor Zuid Europa en Tomas Schmit voor Noord Europa. Tomas Schmit verwikkelt zich in een doctrinaire strijd met Maciunas, de voorzitter van de Fluxus organisatie, en treedt uit. Willem de Ridder wordt in maart de nieuwe vertegenwoordiger. Hij richt na kontakt met Maciunas in navolging van het New Yorkse P.O.B. 180, het Amerikaanse verzendhuis voor Fluxus artikelen, in Nederland het European Mailorder Warehouse Postbus 2045, op. Alle artikelen die ook in het New Yorkse postorderbedrijf te koop zijn, worden aangeboden, en daarnaast werk van Nederlanders, zoals ‘zout’ van Wim T. Schippers. In de bestellijsten en het door Willem de Ridder en Wim T. Schippers uitgegeven nummer van Kunst van Nu, wordt één lijn getrokken tussen Fluxus, Hi Red Center, SEO en de Afsrinmor Int. De Ridder benadrukt de anonimiteit in de catalogus en in de informatie brochure van Postbus 2045. Werken worden afgedrukt met een nummer, met achterin een vermelding van de auteurs. Dit in tegenstelling tot de informatie van het New Yorkse Fluxus blad.

Voorbeelden van de te koop aangeboden werken zijn:

-	Van Ayo een houten doosje waarin de vinger kan worden gestoken voor een tastsensatie. Er is een koffer met verschillende doosjes verkrijgbaar evenals de veel grotere voeldozen.
-	Van Robert Watts zijn er dozen met gesorteerde stenen, naar gewicht, grootte of kleur.
-	Er zijn vele soorten schaakspelen te koop. De stukken onderscheiden zich door geluid, gewicht of geur. Ook zijn er spelen met als stukken flesjes met kruiden of vloeistoffen, houten blokjes, of bellen.
-	Van George Brecht zijn er verschillende spelletjes en puzzels, en een groot aantal kaartjes met de namen van huishoudelijke voorwerpen en objekten erop afgedrukt. Voor het uitvoeren van deze partituur dienen de kaartjes dan bij de desbetreffende voorwerpen gehangen te worden. Zo richt men zijn huis ermee in tot een eeuwigdurend concert. Voor $ 150 is een koffer te koop met een groot aantal van de aangeboden voorwerpen. Jaarlijks geeft Fluxus verzameldozen uit, met een keuze uit het werk van de aangesloten kunstenaars en musici. Het Europese Postorderbedrijf is van plan om in 1965 een jaardoos uit te geven, een verzameling van en uit het werk van Eric Andersen, Tomas Schmit, Ben Vautier, Emmett Williams, Willem de Ridder, Arthur Køpcke, Ludwig Gosewitz, Stanley Brouwn, Wim T. Schippers en anderen. Ook worden aangeboden Fluxus films die worden verkocht of verhuurd. In deze films worden soms Fluxus composities uitgevoerd. De films zijn vaak statisch. Zo wordt het knipperen van een oog extreem vertraagd gedurende 5 minuten weergegeven. Ook hebben de Fluxus films een konkreet karakter. Konkreet wat betreft het materiaal zelf zijn ‘1000 Frames, 40 sec.’ en 10 feet, 16 sec.’. De titel geeft het aantal beelden, de lengte en de resulterende tijd aan.

[p. 77]

64.04
European Mailorder House, voor- en achterpagina van Kunst van nu, sept/okt. 1966

[p. 78]

64.05.14

1	Amsterdam, Bloemgracht 143, huis van Simon Vinkenoog
2	Oprichting van de Art of Living Inc.
3	Olivier Boelen, Louis van Gasteren, Robert Jasper Grootveld, Bart Huges, Simon Vinkenoog
4	publikatie: perscommuniqué toegangskaart Bart Huges, Simon Vinkenoog - Een brief‘aan de huidige en toekomstige deelnemers aan the Art of Living die hun huis beschikbaar stellen..’ literatuur: Anoniem - Voor een tientje praten met artiesten, Tijd-Maasbode, 15.05.64 Simon Vinkenoog - Liefde, Amsterdam, 1965
5	Het initiatief voor de Art of Living Inc. is uitgegaan van Olivier Boelen en Simon Vinkenoog. Het doel is kunst of liever gezegd elke vorm van creativiteit in de samenleving te integreren. Door middel van het projekt Art of Living van deze stichting wordt het publiek in staat gesteld om voor het bedrag van f 10 het gehele jaar door huizen van kunstenaars wonend in Amsterdam te bezoeken om te zien hoe zij leven en aldaar geëxposeerd werk mogelijkerwijs te kopen. Tevens kan er over kunst gediscussieerd worden. De toegangskaart is in het Engels gedrukt met de namen van de te bezoeken kunstenaars, hun adressen en de bezoekuren. In het perscommuniqué staat dat de stichting vooral is gericht op bezoekers uit ‘Anglo Saksisische’ landen. Deze toegangskaart is te koop bij musea, kunsthandels, grote hotels en het V.V.V. De te bezoeken kunstenaars zijn: Tanja van der Geest, Leidsekade 83, met werken van Heyboer Simon Vinkenoog, Bloemgracht 143, met werken van Veldhoen, Appel en Corneille Robert Jasper Grootveld, 1e Tuindwarsstraat 21, met eigen werk Aafje Oostdijk, 1e Tuindwarsstraat 21, met werken van Davidson Simon Posthuma, Herenstaat 24, met eigen werk Fred Wessels, Egelantierstraat 11, met eigen werk Barbara Huges, Herenstraat 24, met werken van Huismans Ilse Monsanto, Oude Zijds Achterburgwal 122, met werken van verschillende kunstenaars Louis van Gasteren, Kloveniersburgwal 49, met werken van Van Bentum Toon Galleé, Rechtboomsloot 78, met werken van Dielemans. Verder wordt aangekondigd dat er etalage-acts 64.05.14 Art of Living Inc., toegangskaart, archief Simon Vinkenoog zullen plaatsvinden. Men heeft het plan om gedurende enige dagen in een etalage te wonen en te werken (als voorbeeld wordt de Bijenkorf genoemd). Simon Vinkenoog zal een boek schrijven, Louis van Gasteren een film monteren, Barbara Huges met haar kind spelen en Davidson zal collages maken. De Art of Living organiseert eveneens de eerste happening van Grootveld bij het Lieverdje (zie 64.06.13).

[p. 79]

64.06.13

1	Amsterdam, Spui
2	Happenings bij het Lieverdje
3	Robert Jasper Grootveld
4	literatuur: Anoniem - Gratis grafiek van Veldhoen bij happening om Lieverdje, krant onbekend, 15.06.64 Anoniem - De magiër en de graficus, Haagse Post, 25.07.64 T. Bouman - Robert Jasper Grootvelds deur onder de hamer, het Parool, 27.03.65
5	Robert Jasper Grootveld is in een strijd verwikkeld met de krantenconcerns. De krant publiceert artikelen over de kankerverwekkende eigenschappen van het roken, tegelijkertijd is er in diezelfde kranten een reclamestrijd aan de gang tussen de grote sigarettenfabrikanten (de Dopesyndicaten), waar de noodlijdende kranten veel geld aan verdienen. Grootveld voert die strijd door middel van rituele diensten in de Anti-rooktempel (zie 62.03.17). De Art of Living Inc. (zie 64.05.14) organiseert op 13 juni de eerste happening bij het Lieverdje op het Spui. Er wordt aangekondigd dat er voortaan iedere zaterdag om middernacht een eerbetoon aan het Lieverdje, ‘de verslaafde consument van morgen’ zal plaatsvinden. Het Lieverdje,(een beeld van het Amsterdamse straatjochie van Carel Kneulemans), is een geschenk aan de bevolking van Amsterdam. Een aktie voor de financiering, op touw gezet door Henri Knap van het Parool loopt op niets uit. Uiteindelijk wordt het beeldje gefinancierd door de Hunter sigarettenfabrieken. Voor Grootveld is het hierdoor duidelijk dat de krant afhankelijk is van het geld van de sigarettenfabrieken. Tijdens de eerste happening steekt de antirookmagiër Grootveld, verkleed als Zwarte Piet, een papieren krans in brand en hangt deze over de schouders van het Lieverdje. Het is een vlammend protest tegen de reclamemethoden van de tabaksverwerkende industrieën. Samen met Grootveld roepen de ongeveer 200 omstanders, die zich in een kring rond het Lieverdje hebben gevormd, in koor de uche-uche-song en publicity, publicity. Grootveld deelt maskers van handen en voeten van zichzelf uit, gemaakt van papier maché, hij noemt ze zijn Images. Er worden gratis ruim 200 Rotaprenten (offset) van Veldhoen uitgedeeld met portretten en naakten. De happening, oogluikend toegestaan door de politie, duurt ongeveer drie kwartier. Grootveld is vervolgens gedurende een jaar iedere zaterdag nacht om middernacht bij het Lieverdje waar zijn bijeenkomsten steeds meer publiek trekken en de politie steeds feller gaat optreden. Op 7 augustus 65 gaan de Provo's, waarvan Roel van Duyn één van de initiatiefnemers is, met Grootveld optreden, waarbij de politie ingrijpt. Provo is aanvankelijk de naam van het tijd- 64.06.13. Robert Jasper Grootveld en omstanders roepen Klaas aan, foto Cor Jaring schrift dat Van Duyn wil uitgeven. De naam wordt al gauw gebruikt voor de grote groep jongeren die met de ideeën sympatiseert. Er worden provocerende publikaties uitgegeven - provokaties - en er wordt provocerend opgetreden in slimme, humoristische of satirische akties.‘Laten we de autoriteiten provoceren zodat ze hun ware gedaante laten zien. De ware gedaante bestaat uit geweld, geknuppel en petten: en als het gezag zich zo manifesteerd, zal er een voedingsbodem komen voor onze beweging’(Roel van Duyn). Elke aktie wordt (door de autoriteiten) als een provocerende happening gezien. De Provo's weten dat wát ze ook doen, de politie zich aangesproken zal voelen. Zo deelt Koosje Koster in april 1966 krenten uit en wordt gearresteerd.

[p. 80]

64.06.13
Robert-Jasper Grootveld tijdens één van de happenings bij het Lieverdje, foto's Cor Jaring

[p. 81]

Grootveld heeft door zijn wekelijkse happenings bij het Lieverdje veel publiek en publiciteit gekregen.

De Provo's zien in de happenings een provokatie van de autoriteiten en zien in de publiciteit een middel om het proletariaat te mobiliseren. Na de rel op 7 augustus 65 gaan Grootveld en enkele Provo's met de politie praten.

Een happening voor de volgende zaterdag wordt verboden.

Er vindt daarentegen een Stille Omgang plaats. Provo verspreidt provokatie nr.6, waarin ze oproept vrijdagnacht 13 augustus een magische cirkel om het Lieverdje te lopen.

De politie hoopt met sussende of kleinerende opmerkingen de happenings bij het Lieverdje tegen te gaan.

De happenings escaleren tot regelmatige en systematische relletjes en vechtpartijen met de politie.

Op 28 augustus vindt de laatste ‘gewone’ happening van Grootveld plaats, daarna nemen de Provo's het over.

64.06.13
Yoshio Nakayima tijdens een happening bij het Lieverdje, foto Cor Jaring

64.06.13
Happening bij het Lieverdje, foto's Cor Jaring

[p. 82]

64.07.16
Living Painting, Simon Posthuma en Anton Kothuys, foto Hans Bruggeman

64.07.16
Happening Living Painting, affiche

64.07.16

1	Amsterdam, Prinsengracht 377, Galerie Uit de kunst
2	Happening Living Painting
3	Anton Kothuys, Simon Posthuma
4	publikatie: affiche dokumentatie: Louis van Gasteren, bandopname literatuur: A. de Swaan, Happening in Amsterdam. Voorvallen en opstaan, Vrij Nederland 26.07.64 Manifesten en manifestaties 1916-1966, Randstad 11-12, Amsterdam, 1966
5	De happening vindt plaats in de benedenruimte van een grachtenhuis. Tegen één wand is een groot wit jute doek gehangen met een lijst erom. Op een behangerstafel staan emmers witte en zwarte verf, en er liggen kwasten, bezems, een ragebol en een verfspuit met rode verf. Dit gedeelte van de zaal is fel verlicht. Uit luidsprekers komt popmuziek, muziek van Ravi Shankar en toespraken van Hitler en de evangelist Maasbach. Simon Vinkenoog opent de avond met het voorlezen van de dagvaarding aan R.J. Grootveld voor zijn rol bij het uitdelen van Rotaprenten bij het Lieverdje, 's ochtends op 13 juni 1964. Kothuys is van top tot teen met witte lappen omwonden. Posthuma, in het zwart gekleed, laat Kothuys voor het doek plaatsnemen. Er volgt een action painting door Posthuma, met zwarte en witte verf, waarbij zowel Kothuys als het doek bewerkt worden. Vervolgens neemt Posthuma de verfspuit en spuit rode verf op het lichaam van Kothuys. Dan komt Kothuys uit het natte schilderij en wordt naast het doek tegen de muur gezet, de armen gespreid, de benen gesloten. Langs zijn contouren wordt met de ragebol een zwart kruis geverfd. Er zijn nu twee schilderijen, boven Kothuys wordt een prijskaart gehangen, $ 9.500. Op dit moment zijn evangelisatieteksten van Maasbach te horen, waarin hij oproept de medemens veelvuldig te zegenen. Ten slotte gaat Posthuma in het uitgespaarde wit van de schildering staan. Alle lichten gaan aan.

[p. 83]

64.07.16
Living Painting, Simon Posthuma en Anton Kothuys, foto's Hans Bruggeman

64.07.16
Living Painting, Anton Kothuys, foto Hans Bruggeman

[p. 84]

64.08.
Optreden van Stanley Brouwn in Amstel 47, foto's Igno Cuypers

64.08

1	Amsterdam, Amstel 47, Galerie Amstel 47
2	Optreden van Stanley Brouwn
3	Stanley Brouwn
4	dokumentatie: Igno Cuypers, foto's
5	In de etalage van het antiquariaat van Rudolf Peereboom, waar galerie Amstel 47 is gevestigd, vindt op een zaterdag in augustus onaangekondigd een anoniem optreden plaats van Stanley Brouwn. Hij maakt hierbij gebruik van reeds aanwezige voorwerpen. Brouwn gaat, gekleed in een regenjas en over zijn hoofd een zak, op de tafel staan. Hij houdt, terwijl zijn hoofd en borst bedekt zijn met kranten, proppen papier tegen de etalageruit. Hij doet zijn schoen uit en legt deze op de tafel neer. Hij pakt de bijl en maakt er hakbewegingen mee in de richting van de schoen. Met kranten in zijn arm geklemd houdt hij de schoen tegen zijn linker oor gedrukt.

[p. 85]

[p. 86]

64.09.
Engels' Products Organization, Wonder events 1965, archief Pieter Engels

64.09.

1	Amsterdam, Valeriusstraat 109
2	Oprichting Engels' Products Organization, EPO
3	Pieter Engels
4	publikatie: EPO-folders literatuur: Engels - Image van een image, Museumjournaal, 1967, no. 1 Engels - ‘The selfportrait of this century’, catalogus Stedelijk van Abbemuseum, Eindhoven, 10.01.69 - 23.02.69 Engels - ‘The selfportrait of this century’ catalogus Museum Boymans- Van Beuningen, Rotterdam, 31.05.75 - 13.07.75
5	Het doel van deze organisatie waarvan Pieter Engels direkteur is en de fictieve Simon Es in december 1964 sales promotor wordt, is de verkoop van Engels' werk, dat onder meer bestaat uit: herstelde meubelen (doorgezaagde en met scharnieren weer in elkaar gezette meubelen), assemblages (formica wandobjecten met plastic gordijnen), letter pieces (wandobjekten met uitklapbare luiken met daarop naamplaatjes bevestigd waar korte clichéteksten op staan), prototypes (wand- en vloerobjekten in monochroom formica met minieme vlakonderbrekingen door zaagsneden en reliëfvormingen). Ook zijn er speciale aanbiedingen, de zogeheten wonderevents, zoals Engels' used air à f 10,- per flacon ( flacons gevuld met Engels' uitgeademde lucht), het doorknippen door Engels van ieder geldig bankbiljet à f 10,- en het beschadigen van auto's vanaf f 25,-. In september 1965 stelt Engels de EPO cultuurprijs voor plagiaat in. De prijs waarvoor ieder Nederlands of buitenlands beeldend kunstenaar in aanmerking kan komen bestaat uit het overhandigen van f 250,- door de winnaar aan de direkteur van EPO. In Galerie 845, Prinsengracht 845, Amsterdam wordt in januari 1966 Engels' Room opgericht. Deze ‘showroom voor de presentatie van Engels' Products’ bestaat uit een ruimte die geheel goud is geschilderd. Ongeveer een jaar lang zijn hier regelmatig nieuwe werken van Engels te zien. Door middel van ‘folders’ en in catalogi worden Engels' produkten aangeboden waarbij teksten gehanteerd worden die zijn afgeleid van het in de reclamewereld heersende taalgebruik. In februari 1966 vraagt de EPO in een ‘folder’ 4 sales promotors tegen een salaris van f 80.000.- bruto exclusief provisie. Echter, alvorens EPO tot aanstelling zal overgaan, moet de sollicitant f 1.000.000.- overmaken aan EPO.

[p. 87]

64.09.
Engels' Products Organization, folder Engels' Products (40 × 40), archief Pieter Engels

[p. 88]

64.11.13
Flux Festival, programmabald, archief Simon Vinkenoog

64.11.13
Flux Festival, Bob Lens - Wekkers, alarmclocks stencil, archief Simon Vinkenoog

64.11.13

1	Scheveningen, Kurzaal
2	Flux Festival
3	Eric Andersen, Anna Beeke, Bob Lens, Mischa Mengelberg, Willem de Ridder, Wim T. Schippers
4	publikatie: affiche dokumentatie: Egbert Munks, foto's literatuur: H. de By - Iets terug doen tegen de cultuur, Vrij Nederland, 21.11.64 Kunst van nu, sept/okt. 1966, uitgave van het Algemeen Handelsblad
5	Op het programma is aangegeven, dat het Fluxus Festival uit drie delen bestaat: - het concert dat in de Kurzaal gegeven wordt - een parallel programma dat wordt uitgevoerd achter gesloten deuren in een ruimte vlak bij de Kurzaal - streetevents die plaatsvinden in de straten van Scheveningen Willem de Ridder houdt de zaal voortdurend op de hoogte van het synchrone concert in de andere zaal. Streetevents zijn gebeurtenissen die, soms onopgemerkt, door medewerkers in de straten van Scheveningen worden uitgevoerd. Ze zijn bedoeld voor toevallige voorbijgangers. Bij binnenkomst in de zaal krijgt men een stencil van Bob Lens uitgereikt, waarop o.a. omlijnde regels met afwisselend de woorden ‘ wekkers-alarmclocks’.

Het volgende programma wordt uitgevoerd:

1. Takehisa Kosugi - Micro 1 Wim Schippers betreedt ernstig het podium, met enkele vellen papier en twee stukjes touw in zijn hand. Zorgvuldig pakt hij de microfoon in, het volume ervan staat op maximaal, zodat een oorverdovend lawaai te horen is.

Vervolgens wordt de microfoon weer uitgepakt, en het papier wordt opgevouwen.

2. George Brecht - Incidental music 1961 Willem de Ridder voert 5 stukken voor piano uit: 1. een piano wordt iets verschoven. 2. houten blokjes worden op de rand van de piano gestapeld en in de snaren gegooid. 3. onderaan de toetsen wordt een draad vastgemaakt. 4. een stoel wordt ondersteboven gezet. 5. het geheel wordt gefotografeerd.

3. Eric Andersen - Opus 38 voor piano en stem

4. Nam June Paik - Half Time 1963 voor piano De linkerhand van het stuk wordt door Eric Andersen in de Kurzaal uitgevoerd, de rechterhand wordt tegelijkertijd in de nabij gelegen ruimte gespeeld.

5. La Monte Young - Piano piece for David Tudor 1960

Voor de vleugel wordt een tafel met bestek, een kom water en een bord stro geplaatst. De vleugel krijgt een servet om. Een medewerker kijkt of de vleugel wil eten.

6. Emmett Williams - Litany and response for Allison Knowles 1962

Er wordt een tekst voorgelezen, waarin de klinkers

[p. 89]

64.11.13
Flux Festival, Takehisa Kosugi - Micro I, uitgevoerd door Wim Schippers, foto Egbert Munks

64.11.13
Flux Festival, La Monte Young - Piano piece for David Tudor, foto's Egbert Munks

[p. 90]

64.11.13
Flux Festival, Wim T. Schippers - Niet roken. Niet eten. Roken. Eten, archief Dorothee Meyer

64.11.13
Flux Festival, Emmett Williams - Litany and response no.2, archief Simon Vinkenoog

van de zin ‘How are you dear Allison. Very well, thank you sir’ steeds veranderd zijn.

7. Wim T. Schippers - Niet roken. Niet eten. Roken. Eten Vijf medewerkers komen het toneel op en staren de zaal in. Na enige tijd verlaten ze het toneel. Weer komen ze op en kijken de zaal in. Voor de derde keer opgekomen steken ze allen een sigaret op. Als ze de vierde keer op het toneel verschijnen, eten ze langzaam een kadetje. Het geheel duurt ongeveer een kwartier.

8. Misha Mengelberg - In memoriam Hans van Sweeden Mengelberg speelt gedurende tien minuten twee tonen op de piano. Iemand beklimt het toneel, draait het muziekblad om, maar de muziek verandert niet.

In de zaal speelt Simon Vinkenoog zijn liefdesduet voor twee mondorgels.

9. Takehisa Kosugi - Organic music Een meisje en drie mannen komen met blaasinstrumenten het toneel op. Ze gaan achter de microfoons staan, en beginnen hard in en uit te ademen.

10. Willem de Ridder - Laughing 1962

Een aantal medewerkers komen het toneel op met lachende maskers voor en blijven zo enige tijd staan. Daarna maken ze een buiging en gaan weg.

11. George Brecht - Trio for violins

Drie medewerkers met twee echte en een speelgoed viool nemen op het toneel plaats en poetsen hun instrumenten op.

12. Arthur Køpcke - When this you see remember me Zes personen komen het toneel op met elk een tekstbord voor. Op elk bord staat één woord van de titel

13. Afsrinmor International - RB/K b pauze

14. Bob Lens - Stuk voor wekkers Er hangen veertig wekkers aan touwtjes van het balkon. Het is de bedoeling dat deze tijdens de pauze aflopen. De eerste wekkers lopen echter te vroeg af, tijdens andere programma-onderdelen.

15. Bengt Af Klintberg - Food piece for Dick Higgins

16. Arthur Køpcke - Music while you work Alle medewerkers verschijnen op het toneel. Er wordt een plaat gedraaid. Allen hebben hun eigen bezigheden, zo wast Wim Schippers zijn voeten in een teiltje, zijn broekspijpen opgerold. Iemand leest hardop een banale tekst, twee anderen eten hooi, iemand sjouwt met stoelen. Anna Beeke voert een striptease uit. Als de plaat is afgelopen, rennen allen naar de pick-up om de muziek weer aan te zetten, dit herhaalt zich drie maal.

17. Misha Mengelberg - Journal II¹⁾ Mengelberg begint briefjes en snoepjes uit te delen. Hij neemt daarna plaats aan een tafeltje in het middenpad en doet daar pogingen om met een toetertje en zeepsop bellen te blazen.

1) Misha Mengelberg deelt tijdens de persconferentie op 12 november snoepjes uit, met de mededeling dat iedereen die er één eet een werkstuk van hem uitvoert.

[p. 91]

64.11.13
Flux Festival, Willem de Ridder - Laughing 1962, foto Egbert Munks

64.11.13
Flux Festival, George Brecht - Solo for violin 1962

Hij heeft een transistorradio aan staan. Met een draad wol is hij verbonden aan zijn vrouw, die op het toneel zit te breien. Ten slotte luidt zij een bel en gaat weg.

18. Eric Andersen - Opus 35

19. Willem de Ridder - Fluitconcert no. 2 De Ridder fluit de liedjes ‘Sweet Sue’ en ‘Dinah’ mee.

20. Robert Watts - Two Inches Van een rol papier wordt een strook van 2 inches afgeknipt.

21. Wim T. Schippers - Ekonomisch konsert Wim T. Schippers laat een rotje ontploffen.

[p. 92]

64.11.13
Flux Festival, Arthur Køpcke - Music while you work, foto's Egbert Munks

[p. 93]

64.11.13
Flux Festival, Misha Mengelberg tijdens de uitvoering van Journal II, foto Egbert Munks

64.11.13
Flux Festival, George Brecht - Trio for violins, foto Egbert Munks

[p. 94]

64.11.23

1	Rotterdam, Gouvernestraat, De Lantaren
2	Flux Festival Nieuwste muziek en anti-muziek - het instrumentale theater
3	Eric Andersen, Louis Andriessen, Hans Claessen, Bob Lens, Misha Mengelberg, Willem de Ridder, Wim T. Schippers, Ben Vautier.
4	publikatie: uitnodigingskaart, affiche literatuur: Anoniem - Fluxus festival was puin, maar Louis van Gasteren ruimde keurig de boel op, Rotterdamsch Nieuwsblad, 24.11.64 Jan Donia - Geweldige avond met Fluxus, de Havenloods, 24.11.64 Ben Bunders - Fluxus wil cultuur van zijn voetstuk halen, Het Vrije Volk, 26.11.64
5	De volgende werken zijn uitgevoerd, in een niet bekende volgorde: 1. Willem de Ridder - Card piece 1962 Het publiek krijgt een kaartje uitgedeeld, met de tekst: ‘Wilt U a.u.b. zo snel mogelijk dit kaartje aan Uw buurman overhandigen dank U’. 2. auteur en compositie onbekend Serpentines, confetti en kluwens touw worden de zaal ingegooid door onder andere Wim T. Schippers. 3. Willem de Ridder - 4B en 1 0 Willem de Ridder en Hans Claessen doen aan de hand van een ingewikkeld schema passen op het toneel. 4. auteur en compositie onbekend Ben Vautier blinddoekt Eric Andersen, die vervolgens over de stoelleuningen naar achteren gaat. 5. auteur en compositie onbekend Er wordt een kaart uitgedeeld met de tekst: ‘Bel nummer 243807 in Amsterdam’. Er is een hart op getekend. 6. Bob Lens - Stuk voor wekkers Er wordt een stencil uitgedeeld waarop omlijnde regels met afwisselend de woorden: wekkers - alarmclocks. Een door ratelende wekkers omgeven meisje wordt langzaam met plakband omwikkeld. 7. auteur en compositie onbekend Ben Vautier trekt zijn schoenen uit en laat zich languit op een rij stoelen vallen. Hij zakt vervolgens door de knieën bij het geluid van een belletje en wordt daarna achtervolgd door de zaal door Van Gasteren en anderen die ‘Pang Pang’ roepen, en zich languit in het gangpad laten vallen. Ben roept ‘Simulating West Side Story’, waarna een deel van het publiek het toneel opkomt. 8. auteur en compositie onbekend Op het toneel begint een theevisite. Het publiek mag erbij rondlopen. 9. auteur en compositie onbekend Door het publiek wordt een oude piano gesloopt. Men is in de foyer al begonnen met de sloop van de piano. Van Gasteren heeft daartoe een cirkelzaag meegenomen. 10. auteur en compositie onbekend Een meisje leest een horoscoop voor. 11. Misha Mengelberg - In Memoriam Hans van Sweeden In dit stuk herhaalt Mengelberg eindeloos enkele noten. Er ontstaat een soort ‘geluidsbehang’. Het publiek gaat meedoen, de solist en de vleugel worden rondgedraaid. In de zaal begint Jules Deelder hem te begeleiden op zijn mond-harmonica, en een spreekkoortje roept ‘Sweeden, Sweeden’. 12. George Brecht - Piano solo Wim T. Schippers zit een kwartier geluidloos achter de piano. Enkele toeschouwers komen het toneel op om de klep open te zetten. 13. Willem de Ridder - Laughing Piece Zes medewerkers met lachmaskers op staren de zaal in. Na enige tijd maken ze een buiging en gaan weg. 14. auteur onbekend - Fluxus film Vertoning van een filmfragment waarin een man schoksgewijs in elkaar zakt. 15. auteur en compositie onbekend Zes medewerkers bewegen zich, dicht tegen elkaar aangedrukt, schuifelend van links naar rechts over het toneeel. 16. Misha Mengelberg - Spel Mengelberg staat voor de piano, en kijkt naar een horloge dat er boven op ligt. Om hem heen staat publiek. 17. Ben Vautier - Painting Het slot speelt zich buiten op straat af: dwars over de straat wordt een twintig meter lange strook papier uitgerold. Ben steekt zijn hoofd in een pot met verf en schildert, achteruit kruipend, met grote streken het doek vol.

64.11.23
Flux Festival, Willem de Ridder - Card piece, archief Frans Haks

[p. 95]

64.11.23 Flux Festival, affiche (94 × 60), archief Simon Vinkenoog

[p. 96]

64.11.25 - 64.12.12

1	Amsterdam. Amstel 47; Galerie Amstel 47
2	Ben Vautier - Nine directions in Art, tentoonstelling
3	Ben Vautier
4	publikatie: uitnodiging catalogus, affiche
5	Ben Vautier opende in 1958 zijn galerie Centre d'Art Total in Nice. Alledaagse voorwerpen worden door hem tot kunstwerk verklaard. Op borden schildert hij met grote handgeschreven letters eenvoudige teksten die op de kunst en zijn opvattingen daarover, slaan. Alles kan door Ben tot kunst verklaard worden: Ben signe tout (Ben signeert alles). Hij verklaart zichzelf tot kunst: Ben = Art en Regardez moi, cela suffit. Je suis art (Kijk naar mij, dat is voldoende. Ik ben kunst). In 1962 doet Ben mee aan het Festival of Misfits in Gallery One in Londen. Ben zit gedurende de veertien dagen van het festival in de etalage van de galerie. Ben gaat na dit kontakt met Fluxus over tot een ondermijning van het artistieke systeem. Hij wordt Fluxus vertegenwoordiger voor Zuid-Europa, en organiseert enkele Fluxus festivals. De tentoonstelling in Amstel 47 bestaat uit een aantal borden waarop Ben Engelse en Franse teksten in handgeschreven letters heeft aangebracht, zoals Everything is art en You are art. Ben wil door zijn werk het creeëren van kunst geheel overlaten aan de beschouwer en zijn realiteit. In zijn teksten probeert hij de bezoeker een vergrote waarneming te geven, zodanig dat deze, zelf creatief, de werkelijkheid als kunst ervaart.

64.11.25 - 64.12.12
Ben Vautier - Nine directions in Art, affiche

65.01.11

1	Amsterdam, Zeedijk, café Williamsplace
2	Happening Stoned in the streets
3	Peter en Pamela Bergman, Johnny van Doorn, Martin van Duynhoven, Louis van Gasteren, Robert Jasper Grootveld, Bart Huges, Marijke Koger, Gerrit Lakmaaker, Simon Posthuma
4	publikatie: affiche dokumentatie: Cor Jaring, foto's literatuur: Anoniem - Gewone mensen linksaf, Algemeen Dagblad, 27.03.65 H.J. Meier - Dit hap-hap-happens in Amsterdam, Amsterdam, 1966
5	De happening is georganiseerd in de kelder van een café. Tegen één van de wanden is een laag podium aangebracht. Daarachter hangen grote action-paintings. Aan de andere kant is een bar. Langs de overige wanden staan banken. Versterkers en microfoons staan opgesteld, en er speelt enige tijd een jazzcombo. Robert Jasper Grootveld komt op, in een vaalgroene Duitse legerjas, met pet en stethoscoop, en roept: ‘Als hier iets gaat gebeuren, als hier iets gaat gebeuren dan is het al gebeurd. Bart has it done.’ Bart Huges zit op een stoel, om zijn hoofd heeft hij een dik verband met de woorden Ha Ha Ha erop. Grootveld wikkelt samen met Posthuma langzaam het verband van het hoofd, het uiteinde geven ze door aan het publiek. Het is de onthulling van het derde oog: Bart Huges heeft een gaatje in zijn voorhoofd geboord, een trepanatie. Na deze onthulling komt Johnny the Selfkicker op en voert gedurende een kwartier electric acts uit, schreeuwt extatisch gedichten en danst wild met het bovenstuk van een etalagepop. Peter Bergman loopt met een bandrecorder rond om een indruk van de happening mee te nemen naar Amerika, en hij draagt voor de microfoon zijn testimonial songs voor. Simon Posthuma trekt zijn met verf ingesmeerde bovenkleding uit en wast ze met knikkers in een oude wasmachine. Marijke Koger verschijnt op het podium, witte strepen zijn op haar gezicht geverfd, om haar lichaam zijn roze satijnen lappen gedrapeerd, op haar hoofd draagt ze pluimen en een sluier. Langzaam scheurt ze de kleding van haar lichaam, dat in bonte kleuren beschilderd blijkt te zijn. Simon Posthuma heeft haar op haar dij gesigneerd.

[p. 97]

65.01.11
Stoned in the streets, De onthulling van het derde oog van Bart Huges, foto's Cor Jaring

65.01.11
Stoned in the streets, Johnny van Doorn, foto Cor Jaring

[p. 98]

65.01.11
Stoned in the streets, Johnny van Doorn en Peter Bergman, foto Cor Jaring

65.01.11
Stoned in the streets, Simon Posthuma, foto Cor Jaring

[p. 99]

65.01.11
Stoned in the streets, affiche (70,5 × 51), archief Simon Vinkenoog

[p. 100]

65.01.11
Stoned in the streets, Marijke Koger, foto's Cor Jaring

[p. 101]

[p. 102]

65.03.
Dodgers Syndicate, folder, archief Wim van der Linden

65.03.
Dodgers Syndicate, beelden uit Tulips

65.03.

1	Amsterdam
2	Oprichting van het Dodgers Syndicate
3	Wim van der Linden, Willem de Ridder
4	publikatie: Sad Movies - o.a. Tulips, Rape, Flagula, Hawaiian Lullaby, Summer in the fields, Bon Appetit
5	Willem de Ridder en Wim van der Linden richten het Dodgers Syndicate op als produktie maatschappij van de Sad Movies, korte speelfilms. Sinds 1966 maakt Wim. T. Schippers ook deel uit van Dodgers Syndicate. De naam Sad Movies is ontleend aan een in die tijd veel gedraaid grammofoonplaatje: Sad movies always make me cry. De makers van de Sad Movies plegen zich te omringen met vele vaak gefingeerde medewerkers, zoals: Hank B. Darrow, Eric Hansen, Vittorio Ossefogva, Gino Oscar, Julius Patzenhofer, Wim Wandel, K. Zedden, Gilbert E. Bien, Sid Vitalis, Heinrich Gütrot, W. Crocus, Ed Pelster & Willem Kaas, Patricia Patrazzi, Rodney J. Bloomingdale, Gielgud Brothers Inc., Siegfried Hübner & Sohn, Dr. Konrad Krach, Luitenant Zacharias Bonzo Jr., Fred Schwob. Een aantal geproduceerde films zijn: Tulips zw/w, script Wim T. Schippers De film begint met een beeld van een vaas met tulpen. Als er wordt uitgezoomd, ziet men de vaas op een kastje met een glazen ruit staan. Er valt een blad van een tulp. Het beeld blijft een tijd lang statisch.

[p. 103]

65.03.
Dodgers Syndicate, beelden uit Flagula

Flagula, zw/w , script Willem de Ridder Een zieke jongen ligt met mazelen in bed. Als zijn moeder weg is, speelt hij voor een spiegel, met papieren tanden in de mondhoeken, dat hij een gevaarlijke vampier is.

Hij krijgt een brief, waarin hij, Flagula wordt uitnodigd voor een feest.

Die nacht krijgt hij een nachtmerrie, waarin hij als een Romeinse soldaat toch naar het feest gaat. Daar besmet hij alle aanwezigen. Hij wordt aangewezen als schuldige, en dreigt gekeeld te worden.

Als hij in het tumult op de grond valt, blijkt hij in zijn slaapkamer uit zijn bed te zijn gevallen. Zijn moeder komt snel aangelopen.

Bon Appetit zw/w

De film is een voorbeeld van een op te zetten serie, Echoes of Mankind. Bij de scenes volgt steeds ingeblikt gelach.

Een man gaat naar een restaurant in een landhuis. Op de stoep ligt een hondedrol, waar hij midden instapt. Binnengekomen bestelt hij alles wat op de kaart staat aangegeven. Er volgt een opeenvolging van kolderieke situaties. Gehakt-

[p. 104]

ballen vliegen van het bord. Als hij naar het toilet is geweest, blijkt het toiletpapier nog om zijn been gewikkeld te zijn. Ook andere aanwezigen overkomen banale gebeurtenissen. Zo valt een toupetje in een soepterrine. Tenslotte zakt de man door zijn stoel, en blijft dood op de grond liggen. Ziekenbroeders en politie houden de gasten op een afstand.

Rape zw/w

Een jonge non loopt door een bos. Ze bukt bij een penisvormige paddestoel. Even later merkt ze dat ze gevolgd wordt door een man.

Als ze hem achter zich hoort, rent ze gillend weg. Na een wilde achtervolging wordt ze door hem vastgegrepen, en de bosjes ingesleurd.

Kledingstukken worden voortdurend in de lucht gegooid, jonge boompjes bewegen ritmisch heen en weer. Aan het eind van de film is de man te zien die zijn overhemd dichtknoopt, zijn gulp dichttrekt en monter het bos inloopt.

65.03.
Dodgers Syndicate, beelden uit Rape

[p. 105]

65.04.03

1	Gouda, Kleiweg
2	Krak's-crash-high-lipstick-village-happening-in-the-fresh-air
3	Robert Jasper Grootveld, Bart Huges, Cor Jaring, Thom Jaspers, Johannes Keller, Yoshio Nakayima, Ab Pruis, Dop Reida
4	publikatie: affiches dokumentatie: Cor Jaring, foto's literatuur: Manifesten en manifestaties 1916-1966, Randstad 11-12, Amsterdam, 1966 H.J. Meier - Dit hap-hap-happens in Amsterdam, Amsterdam, 1966
5	Thom Jaspers geeft in Gouda een cultureel blad uit, Meander, later Krak '65. Op 1 augustus 1964 vindt er een aanrijding plaats in Gouda. Jaspers is daarvan getuige. Een bromfietser wordt aangereden door een auto. Jaspers legt het deksel van een doos met stencils onder het hoofd van het slachtoffer, opdat deze niet in het straatvuil ligt. De doos neemt hij mee naar huis. De volgende dag plakt hij temidden van het gestolde bloed het krantebericht van de aanrijding. Deze collage maakt hij tot zijn ‘Nationaal Verkeersmonument’, een gedenkteken voor de ‘aan de Heilige Koe geofferde levens’. Hij noemt zichzelf Veiligverkeersmagiër. Jaspers organiseert een happening in Gouda, en kondigt deze door middel van affiches aan. De happening is gericht tegen de welvaart, de verkeersonveiligheid en de luchtverontreiniging door een toenemend aantal auto's. Tevens is het een eredienst voor de verkeersslachtoffers: Jaspers vindt dat het tijd wordt dat ze als onze nieuwe helden vereerd worden, in plaats van te doen voorkomen dat het ongelukjes zijn, waarvan de sporen ze snel mogelijk moeten worden uitgewist. De plaats bij de schutting aan de Kleiweg is gekozen als magische plaats, omdat daar enige tijd tevoren een r.k. kerk is afgebroken om plaats te maken voor een warenhuis. De happening begint met het op de schutting aanplakken van affiches. De happeners dragen overhemden, beschilderd met verkeersborden, doodshoofden en allerlei opschriften als ‘rij jij, ik niet’, ‘veilig verkeer’, ‘U hoopt toch ook beter’ en ‘alkohol’ met een kruis erdoor. Met luide stemmen wordt geroepen dat er dagelijks vijf mensenlevens worden geofferd op het altaar van asfalt voor ons goede leventje. Dop Reida (pseudoniem voor Cornelis van den Berg), die optreedt als predik-anti, leidt de dienst tegen de nieuwe welvaartsreligie, waarvan het nieuw te bouwen warenhuis de kerk is. Er is een liturgie, die bestaat uit zegen, beurtzang, vervloeking, meditatie en een gebed voor de welvaart. Er wordt daarbij gebruik gemaakt van brandende kaarsen en wierook. Dop Reida, op blote voeten en in een zwarte toga draagt op zijn borst een foto van een 65.04.03. Crash happening, affiche (30 × 20), archief Thom Jaspers

[p. 106]

65.04.03 Crash happening, Thom Jaspers, foto Cor Jaring gedeeltelijk ontklede vrouw, waarop geschreven staat: ‘Er staat altijd wel ergens een mooie meid bij’. Bart Huges, de Amsterdamse semi-arts met een bewustzijnsverruimend gaatje in zijn voorhoofd, plakt één van zijn rollen, waarop zijn theorieën over het high-worden staan geschreven op de schutting. Deze rollen zijn voor f 25,- te koop. Yoshio Nakayima is in het zwart gekleed, op zijn rug en borst staat met witte letters ‘Unbeat’ geschreven, hij heeft een rol papier om zijn hals hangen en touwen om zijn middel gebonden. Om zijn hoofd heeft hij kranten gevouwen, met openingen voor zijn ogen. Hij treedt op als vertegenwoordiger van de Japanse Unbeatbeweging. Dit zijn 5 Japanners, die de wereld zijn ingetrokken. De bedoeling van de ‘Unbeats’ is, dat ze na een aantal jaren weer in Japan terugkeren, door vele ervaringen verrijkt. De menigte, die is komen kijken groeit aan en houdt het verkeer op. Enkele agenten beginnen arrestaties te verrichten en verwijderen de aangeplakte affiches.

65.04.03
Crash happening, Yoshio Nakayima en Thom, Jaspers, foto Cor Jaring

[p. 107]

65.04.03
Crash happening, Yoshio Nakayima, foto Cor Jaring

[p. 108]

65.04.03
Crash happening, o.a. Bart Huges, Yoshio Nakayima en Dop Reida foto Cor Jaring

65.04.03
Crash happening, de schutting aan de Kleiweg, foto Cor Jaring

[p. 109]

65.05.21

1	Schiedam, Van Idenburgstraat, Galerie Honger
2	Happening Traffic in Town
3	Robert Jasper Grootveld, Thom Jaspers en Yoshio Nakayima
4	publikatie: affiche dokumentatie: Cor Jaring, foto's literatuur: Manifesten en manifestaties 1916-1966, Randstad 11-12, Amsterdam, 1966 H.J. Meier - Dit hap-hap-happens in Amsterdam, Amsterdam, 1966
5	Thom Jaspers heeft als veiligverkeersmagiër een happening in Gouda georganiseerd (zie 65.04.03) De eigenaar van de Galerie Honger, gevestigd in een garage in een nieuwbouwwijk te Schiedam, stelt Jaspers voor in zijn galerie op het thema 65.05.21 Traffic in Town, affiche ( 30 × 35 ), archief Thom Jaspers Honger-rage-ga-rage een werk uit te voeren..Thom Jaspers houdt hier op 21,22, en 23 mei een tentoonstelling over het verkeer, ‘Traffic in Town’. De tentoonstelling is aangekondigd door middel van affiches, tevens is aangekondigd dat bij de opening op 21 mei om half negen een happening zal plaatsvinden. Op het aangegeven tijdstip blijkt dat de eigenaar van de galerie de deur gesloten heeft gehouden. De deur wordt dan geforceerd. Binnen staat een oude sloopauto, die naar buiten wordt gesleept. Het wrak is beschilderd en beplakt met woorden, letters en tekens. Thom Jaspers is gekleed in een witte doktersjas,

[p. 110]

65.05.21 Traffic in Town, Robert Jasper Grootveld, Thom Jaspers, Yoshio Nakayima, foto Cor Jaring hij heeft een steriel lapje voor zijn gezicht waarop ‘Frisse lucht’ staat, hij draagt een motorbril. Hij richt luidkeels beschuldigingen aan het adres van de galeriehouder. Robert Jasper Grootveld heeft ook een monddoekje voor en een stethoscoop om zijn hals, hij roept steeds: zuster, zuster. Yoshio Nakayima heeft zijn gezicht wit gemaakt, hij heeft een overhemd aan dat met allerlei kreten is beschilderd. In de ruimte zijn de werken geplaatst, die Thom Jaspers speciaal voor deze tentoonstelling heeft gemaakt. Deze zijn samengesteld uit essentiële elementen van auto's en motoren, zoals slangen, buizen en een toetertje. De werken hebben titels, die te maken hebben met het verkeer, zoals ‘ik rij ook mee’, ‘argus als bermtoerist’ en ‘parade der onnozele halzen’. De happening speelt zich om en met deze werken af. Zowel binnen als buiten kruipt Yoshio over en onder het autowrak, waarbij hij allerlei kreten slaakt. Hij wikkelt zich in lappen plastic en windt daar touwen omheen. Het publiek mag met stokken op het wrak slaan. Een van de tentoongestelde werken is een plastic speelgoed vracht-autootje met een doodshoofd op de oplegger. Yoshio slaat hierop een ei kapot, Thom Jaspers ageert ondertussen tegen het verkeer. Ook wordt er een ei tegen het Nationaal Monument voor de Verkeersslachtoffers gegooid (zie 65.04.03) waarna Yoshio onder het druipende monument door kruipt. Het autowrak wordt naar binnen geduwd. Yoshio beweegt zich om het wrak en ontdoet zich langzaam van zijn kleding, op een lendedoek na. 65.05.21 Traffic in Town, Thom Jaspers, Yoshio Nakayima en Robert Jasper Grootveld, foto Cor Jaring Hij stort een zak rode vloeistof over zichzelf en het wrak uit: symbool voor het bloed van de slachtoffers van het verkeer. Het publiek krijgt brandende kaarsjes in handen en er worden stencils uitgedeeld die een protest bevatten tegen het toenemend aantal verkeersslachtoffers. De happening wordt door politieoptreden verstoord.

65.05.21
Traffic in Town, Yoshio Nakayima en Thom Jaspers, foto Cor Jaring

[p. 111]

65.05.21
Traffic in Town, Thom Jaspers en Yoshio Nakayima, foto's Cor Jaring

65.05.21
Traffic in Town, Yoshio Nakayima, foto Cor Jaring

[p. 112]

65.08.16 - 65.09.22

1	Hilversum, 's Gravelandseweg 16, Steendrukkerij de Jong & Co.
2	Een programma van geuren, tentoonstelling
3	Wim T. Schippers
4	publikatie: uitnodiging, affiche literatuur: H.J. Oolbekkink. Pieter Brattinga houdt expositie van geuren. Het Parool, 18.08.65 P. Brattinga - Planning for industry, art & education, Utrecht, 1970
5	Pieter Brattinga verzorgt voor Steendrukkerij De Jong gedurende enkele jaren een geavanceerd programma van tentoonstellingen. De tentoonstelling ‘Een programma van geuren’ van Wim T. Schippers wordt gehouden in de kantine van de drukkerij. Hiervoor is de ruimte geheel bekleed met wit papier. De verlichting bestaat uit vier kale gloeilampen, er staan 12 zwarte stoelen. Niets leidt de aandacht af, zodat de bezoekers zich op hun reukzin kunnen concentreren. Dagelijks spuit een verstuiver in het plafond achtereenvolgens vier geuren in essencevorm de ruimte in: sinaasappel 10-11 uur potlood (extract van cederhout) 11-12 uur anijs 14 - 15 uur muskus 15 - 16 uur. Wim Schippers heeft een plan voor ‘het exposeren van stank, respectievelijk verkwikkende lucht’ genoemd in de catalogus van de Adynamische werken (zie 62.12.07 en 61.12.30 Het eerste (voorlopige) a-dynamische manifest).

65.08.16 - 65.09.22
affiche van de tentoonstelling ‘Een programma van geuren’ van Wim T. Schippers

66.07.02,03 afgelast

1	Amsterdam
2	Spel Amsterdam
3	Louis Andriessen, Gustave Asselbergs, Olivier Boelen, Josje Leeger, leden van het Nationaal Ballet, Anne Marie Prins, Adriaan van der Staay, spelers van Theater Terzijde, Simon Vinkenoog
4	publikatie: affiche, persbericht literatuur: Anoniem - Manifestatie collectieve creativiteit, Algemeen Handelsblad, 09.06.66 H. van der Meer - titel onbekend, de Volkskrant, 11.06.66 Anoniem - Spel Amsterdam afgelast, Het Parool, 16.06.66
5	Vinkenoog, Boelen en Van Vugt (stichting Sigma) kondigen tijdens een persconferentie Spel Amsterdam aan, dat zal plaatsvinden op zaterdag en zondag 2 en 3 juli. Het is een ‘manifestatie van collectieve creativiteit’ waarvoor maximaal 500 deelnemers een ‘pasje’ voor f 15 kunnen bestellen. De gebeurtenissen zullen zich door de gehele stad afspelen, de deelnemers worden vanaf de Noordermarkt met bussen naar de verschillende manifestaties gebracht. Het programma ziet er als volgt uit: - G. Asselberg zal een grachtenschildering maken door kleurstoffen (ook lichtgevende) in de grachten te gooien, waarna een boottocht door de grachten gemaakt zal worden, - onder leiding van G. Asselbergs zal een collectieve muurschildering op Kattenburg gemaakt worden. Muren van enkele afbraakwoningen zullen zowel van binnen als van buiten worden beschilderd, - carillon concerten door beiaardiers. Alle klokken in de torens van Amsterdam zullen bespeeld worden, - optreden van Theater Terzijde. Op straat zal een stuk van Lorca worden uitgevoerd met een geluidscollage op de band en zwijgende spelers, - een optreden van het Nationaal Ballet op één der nieuwe, nog niet in gebruik genomen startbanen. Vervolgens zal een bezichtiging plaatsvinden van het nieuwe Schiphol, - modeshow van Josje Leeger in het Vondelpark, - zwemmen in een openluchtbad, - een bezoek aan het IJtunnel-segment Amsterdam-Noord, met een vertoning van een IJtunnel-film in de tunnel, - een bezoek aan een bierbrouwerij, - een bezoek aan Artis na sluitingstijd, - een nachtfeest op de grote speelweide in het Amsterdamse Bos, met muziek, theater, poëzie, dans, barbecue, te besluiten met een vrije val demonstratie van de parachutistenclub ‘The Flying Dutchmen’, - een bezoek aan de nieuwe Thomaskerk in Buiten veldert op zondagmorgen, - tot besluit een gezamenlijk ontbijt in de binnenstad.

[p. 113]

In het Parool van 16 juni wordt medegedeeld dat de Stichting Sigma heeft besloten Spel Amsterdam niet door te laten gaan, in verband met het door de gemeente gevoerde beleid inzake ‘de gebeurtenissen van de laatste dagen’, nl. de demonstraties van de metaalarbeiders in Amsterdam.

66.08.27
De ‘Hommage à Clovis Trouille’ van Tjebbe van Tijen en Jeffrey Shaw, foto Pieter Boersma

66.08.27

1	Beek en Donk, Noord-Brabant
2	Hommage à Clovis Trouille
3	Douwe Jan Bakker, Theo Botschuyver, Nico Nijland, Toon Prüst, Pierre Schwartz, Jeffrey Shaw, Tjebbe van Tijen
4	publikatie: uitnodigingskaart dokumentatie: Pieter Boersma, foto's literatuur: Paul Panhuysen, Remko Scha, Jan Lanting, Situasies, Museum-journaal, 1967, nr.7
5	Theo Botschuyver, Nico Nijland, Jeffrey Shaw en Tjebbe van Tijen bewonen een boerderij van het Limburgse type in Beek en Donk. Als hun de huur wordt opgezegd, ontstaat het plan om een afscheidsfeest te organiseren. De uitnodigingen bestaan uit kaarten die zijn samengevoegd tot een harmonica. Op de bovenste kaart staat het voor het feest op de boerderij uitgevoerde werk ‘Hommage à Clovis Trouille’ afgebeeld. Clovis Trouille (1889 - ) maakte in de twintiger en derdiger jaren surrealistische schilderijen van nonnen en priesters in erotische scenes. Geïnspireerd door zijn werk wordt de hele boerderij veranderd in een environment met als thema erotiek. De voorbereidingen vinden plaats in gezamenlijk overleg, en nemen drie maanden in beslag. Er worden in verschillende ruimten van de boerderij en op de binnenplaats een aantal environments opgebouwd, waar tijdens het feest werken worden uitgevoerd. Het publiek mag vrijelijk rondlopen.

De ruimten zijn als volgt vormgegeven:

-

Tjebbe van Tijen - Vagina deur en gang In de deur bij de ingang zijn twee grote blokken schuimrubber geplaatst. Tegen de binnenzijde is bont aangebracht. Als de bezoeker daardoor naar binnen is gegaan, moet hij via een plank die in de vorm van een penis is uitgezaagd, verder door een lange gang lopen. De muren en het plafond van de gang zijn beplakt met aluminiumfolie en worden fel verlicht door twee lampen. Van het plafond hangen plastic zakjes gevuld met water.

-

Tjebbe van Tijen, Jeffrey Shaw - Hommage à Clovis Trouille Aan het eind van de gang is een deur die toegang geeft tot een donkere ruimte. Op de vloer ligt schuimrubber dat links van de ingang helemaal tot aan het plafond reikt. Het plafond is bedekt met zwart landbouw plastic. Voor de wand tegenover de ingang hangen zwarte plastic gordijnen die zijn opengeschoven. Hierachter bevindt zich de driedimensionale uitwerking van het schilderij ‘De begrafenis van een non’ van Clovis Trouille. Men ziet de wit gipsen billen van een zich vooroverbuigende vrouw. Haar bovenlichaam verdwijnt in de muur. Op haar billen zijn bladeren getekend, een vorm die vaker voorkomt in het werk van

[p. 114]

	Trouille. Tevens wordt de film ‘Continuous Sound and Image Moments’ van Van Tijen en Shaw daarop geprojecteerd.
-	Theo Botschuyver, Jeffrey Shaw, Tjebbe van Tijen - Polyetheen verbindingsbuis Door alle ruimten, de gangen en op de binnenplaats ligt een honderden meters lange transparante opgeblazen plastic buis (Ø 50 cm). De buis is op sommige plaatsen geknoopt.
-	Nico Nijland - Collectief danskostuum In de gang is een deur die toegang geeft tot een ruimte die geheel is beplakt met paars papier. Links in de hoek is een podium waar opgetreden wordt door een rock-and-roll band. Op de vloer ligt een groot stuk zwart plastic met ronde gaten erin. Om te dansen moet de bezoeker eronder kruipen en zijn hoofd door een van de gaten steken. Zo dragen alle dansers een collectief kostuum.
-	Douwe Jan Bakker - Bak en Braad Plastiek Op de binnenplaats heeft Bakker een objekt gemaakt van aaneengelast schroot (10 × 10 × 6 m). Het bestaat uit pijpen, buizen, stoelen, matrassen, staaldraad, hekwerk, auto-onderdelen en televisie-antennes. Ter plekke geslachte kippen en varkens worden in het bouwsel op een houtvuur gebraden. Er zijn grote lappen plastic aangebracht om bescherming tegen eventuele regenbuien te geven.
-	Pierre Schwartz - Het God-Ju spel Op de binnenplaats treedt Schwartz op met levensgrote poppen van papier maché. Op een podium staan een galg en martel werktuigen opgesteld. 66.08.27 Douwe Jan Bakker - Bak en Braadplastiek, foto Pieter Boersma Hieraan worden poppen opgehangen en vastgespijkerd. Sommige poppen worden opengesneden en blijken gevuld met vruchten en planten. Met andere poppen worden verkrachtingen en sexuele handelingen gesuggereerd.
-	Toon Prüst - Destructie van een Contrabas Op hetzelfde podium voert Prüst een concert uit. Een poging om zijn contrabas met rotjes op te blazen, mislukt, waarna hij het instrument met geweld kapot slaat.

66.08.27
Feest, Hommage à Clovis Trouille foto's Pieter Boersma

[p. 115]

[p. 116]

66.11.

1	Amsterdam
2	Sigma Centrum
3	Olivier Boelen, Matthijs van Heyningen, Tjebbe van Tijen, Simon Vinkenoog
4	publikatie: Sigma experiment, verslag, 1967
5	De stichting Sigma Nederland is opgericht om te komen tot een integratie van een creatief bevrijde mens en zijn natuurlijke omgeving. Hierbij staan de ideeën van Alexander Trocchi, oprichter van het Sigma Centrum te Londen, centraal. Trocchi wil komen tot de vorming van een internationale spontane hogeschool die de vormingsfunctie,die de universiteiten in de vorige eeuwen hadden, overneemt. Ook van invloed zijn de ideeën van de Internationale Situationisten. Zij staan evenals de Engelse Sigma groep, pessimistisch tegenover de zich ontwikkelende technische maatschappij, zonder mensen die zichzelf zijn en creatief hun eigen lot in handen hebben, zonder kunstenaars die dit proces moeten kunnen bijsturen. Sigma wil stimuleren, de participatie van publiek in een werk bevorderen. Zij ziet het schrijven of maken van kunst niet als een economische handeling. De gemeente Amsterdam geeft voor het Sigma Centrum een subsidie en stelt een ruimte ter beschikking, namelijk de voormalige Doelen aan de Kloveniersburgwal. Het Sigma Centrum wordt een open ruimte waar iedereen binnen kan lopen, en deelnemen aan creatieve aktiviteiten. Het centrum is open voor het beoefenen van toneel, dans, muziek, poëzie, en wel in het bijzonder voor experimenten op deze kunstgebieden die elders geen plaats of publiek vinden. Op het centrum vinden workshops plaats, daarnaast worden voorstellingen georganiseerd. Van 15 november 1966 tot 1 februari 1967, onder direktie van Olivier Boelen, vinden er veel uitvoeringen plaats van het Living Theatre, er is jazz van Tchicai en Kuiters. Na 1 februari onder direktie van Matthijs van Heyningen, vinden meer aktivistische groeperingen onderdak in het Sigma Centrum, zoals de BBK met manifestaties, studententoneel, en Anne Marie Prins die regelmatig met haar Theater Terzijde optreedt. De Provo beweging die enige tijd gebruik heeft gemaakt van het Sigma Centrum, krijgt op 1 april de Apollo bioscoop aangeboden.

Het Sigma Centrum ontwikkelt de Sigma Projekten, die in eerste instantie door Tjebbe van Tijen, de coördinator en initiatiefnemer, gedacht zijn als een tegenhanger van het Holland Festival. De Sigma Projekten vormen een internationale en gecoördineerde poging om het gebied van de kunstzinnige uitingen uit te breiden tot de stedelijke omgeving, en om nieuwe relaties met het alledaagse leven te vinden buiten de bekende kunstkaders.

De mogelijkheden van het creeëren van kunst worden uitgebreid met nieuwe technieken, materialen en media, en ook met nieuwe functies zoals spel, recreatie, en stedelijke voorzieningen voor iedereeen.

In een uitgave van het Sigma Centrum vermeldt Tjebbe van Tijen deze ‘binnen en buiten aktiviteiten die geen theater, beeldende kunst, muziek, dans of amusement zijn, maar uitingen die niet langer in deze kaders zijn onder te brengen, en ook niet met het eufemisme happening kunnen worden aangeduid’.

De uitgevoerde Sigma Projekten zijn de Continue Tekening (67.06.23), de Corpocinema (zie 67.08.24 en 67.09.23) en het Concert voor drie draaiorgels (zie 67.08.25).

De accomodatie die het centrum biedt, zijn twee theaters, een cinema, espressobar, twee repetitiestudio's, een studio voor de filmworkshop en een Studio voor Elektro-Instrumentale Muziek, de Steim. De Steim is een werkgroep bestaande uit Louis Andriessen, Misha Mengelberg, Conrad Boehmer, Reinbert de Leeuw, Peter Schat en Jan Vlijmen.

Deze groep wil een nieuw instrumentarium voor de muziek ontwikkelen, en op concerten laten uitvoeren.

[p. 117]

67.05.

1	Amsterdam, Valeriusstraat 109
2	Oprichting van de Engels' New Interment Organization, ENIO
3	Pieter Engels
4	publikatie: EPO-folders literatuur: Engels -‘the selfportrait of this century’, catalogus Stedelijk van Abbemuseum, Eindhoven, 10.01.69 - 23.02.69 Carel Blotkamp - Pieter Engels en het nieuwe cliché, Vrij Nederland, 29.03.69 Engels, ‘the selfportrait of this century’, catalogus Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam, 31.05.75 - 13.06.75
5	De Engels' New Interment Organization, opgericht door Pieter Engels als een dochteronderneming van de Engels' Products Organization (zie 64.09.), beoogt een nieuwe manier van begraven. In een advertentie die verschijnt in een EPO-folder biedt Engels onder meer transparante, luxueuze doodkisten aan in nieuwe begrafeniskleuren, doodkisten waarin men kan zitten, staan, knielen, hangen, zwemmen en doodkisten voor geliefden, voor groepen en voor de gehele familie. Men kan begraven worden in de auto, op de fiets, met het gehele huis. Ook kan de ENIO transparante, verlichte en versierde doodkisten met een gordijn leveren 67.05. Engels' New Interment Organization, tekst uit folder, archief Pieter Engels die geplaatst kunnen worden in het huis van familie of vrienden. Mocht de aanblik van het gelukkig glimlachende gezicht van de opgebaarde niet langer te verdragen zijn dan kan het gordijn worden gesloten. Engels richt in juni 1969 de ETI (Engels' Third Institute) op als een vervanging van de EPO en de ENIO. Hij lanceert enkele plannen voor galeries en musea.

[p. 118]

67.07.28

1	Diverse locaties
2	Hoepla, televisie programma
3	Trino Flothuis, Wim van der Linden, Wim T. Schippers, Hans Verhagen
4	publikatie: Hoepla 1, VPRO televisie, 28.07.67, duur 55 min. Hoepla 2, VPRO televisie, 09.10.67, duur 55 min. Hoepla 3, VPRO televisie, 23.11.67, duur 50 min Hoepla 4, VPRO televisie, 08.01.68 opgenomen, nooit uitgezonden. literatuur: Hans verhagen - De gekke wereld van Hoepla, Amsterdam, 1968
5	Hoepla wordt een jongeren programma met een duidelijke opzet om de tieners aan te spreken. Zo is er de bewust amateuristische presentatie, met veel gestuntel en ‘lullig doen’. Hoepla heeft items die de jongeren interesseren, zoals popmuziek, kleren, drugs, sex en kunst. Hans Verhagen over Hoepla: ‘Lang niet iedereen zal de flauwiteiten kunnen waarderen, die in Hoepla voor speelse humor moeten doorgaan, evenmin als de weinig objektieve benadering van grote vraagstukken’. ‘We accepteren geen normen, moraal, fatsoen, taboes, goede smaak, dat zijn voor ons inhoudloze begrippen, het zijn scheidslijnen, kunstmatig in het leven geroepen door de grote, logge middengroep, de middenstand, de middelbare leeftijd, middelmaat’. De Hoepla programma's hebben allemaal een chaotisch karakter, er wordt ter plekke geïmproviseerd.

In de eerste Hoepla, tijdens het optreden van Arthur Brown met een visuele act, komt plotseling een meisje, Phil Bloom, met alleen enkele plastic bloemen om, het toneel oplopen, zij heeft een vaas bloemen in de hand.

Op een bepaald moment moet ze deze laten vallen.

67.07.28
Hoepla 1, optreden van Phil Bloom

67.07.28
Hoepla 2, optreden van Phil Bloom

Er worden in Engeland opgenomen interviews getoond, zoals met Eric Clapton en andere idolen uit de popcultuur en underground.

Tot slot wordt een interview met de cartoonist Gerrit Dekker van de Telegraaf uitgezonden.

Dekker roept ‘Even stoppen’ naar de camera, maar deze blijft gewoon doorlopen. Zo zien we hem nerveus, vragend ‘Maar U bedoelt, om eh bent u er gaat U me dan af en toe onderbreken, meneer eh Flothuis, zo met het interview..’ Deze ontmaskering van de mens achter de kunstenaar werkte meer ontluisterend dan het verschijnen van Phil Bloom als een Flower-Power hippie.

In de tweede uitzending houdt de Japanse Zenmeester Taisen Y. Deshimaru een meditatie-demonstratie, een item waar in de subcultuur grote belangstelling voor bestaat.

De Soft Machine treedt op, met lichteffecten van Marc Boyle.

[p. 119]

Er vindt een gesprek met een kankerpatiënte plaats. Frank Zappa treedt op met the Mothers of Invention. Er wordt een filmreportage van een gevechtseenheid van het KNIL getoond.

Er vindt een interview met Clinge Doorenbos plaats, die voor de Telegraaf rijmpjes over actualiteiten maakt. Ook deze Telegraaf medewerker komt er zielig vanaf.

De VPRO stond niet toe dat een filmfragment over het slachten van een koe in een abattoir uitgezonden werd.

Tot slot leest Phil Bloom, naakt achter een groot opengeslagen krant, dat haar optreden voor Hoepla II was geschrapt.

Ze vouwt de krant dicht en legt hem weg. Naakt blijft ze voor het beeld zitten, terwijl het postbusnummer van de VPRO verschijnt.

Ook nu ontstaat er opschudding. In de Tweede Kamer worden vragen gesteld door Ir. van Dis. De VPRO zendt alle boze leden een rondschrijven, waarin ze stelt dat over goede smaak niet te







twisten valt en dat het hier om een eigentijds programma gaat.

De derde Hoepla uitzending wordt twee weken uitgesteld. Hierin een gedeelte van de toespraak van Ir. van Dis in de Tweede Kamer, en een reactie van Premier de Jong hierop.

The Jimi Hendrix Experience treedt op.

Een gehuurde Sinterklaas loopt door de studio, wil Jimi engageren als Zwarte Piet, en drinkt jenever totdat hij laveloos is, en zich vergrijpt aan het publiek.

De vierde uitzending van Hoepla wordt afgelast. Het lag in de bedoeling dat het programma met de volgende onderdelen werd uitgezonden:

Een optreden van de Nederlandse popgroep Dragonfly. Een gesprek van Hans Verhagen met bejaarde dames over de dood, het leven, de oorlog in Vietnam en oud zijn.

De dansgroep Kunst Baart Kracht, die veel in Provadya van Willem de Ridder optreedt,geven een voorstelling.

Het model van de week van het blad De Lach wordt getoond tijdens de opnames voor dat blad. Het Hoepla team heeft de Nieuwjaars-receptie van de platenmaatschappij Phonogram bezocht en opnames gemaakt. Onder andere wordt Kees Schilperoord op de korrel genomen.

De aanleiding voor de VPRO om het programma te stoppen was het feit dat Ed van der Elsken tijdens de opnames van Hoepla 4 een naaktreportage van Phil Bloom maakte in de studio's van de NTS, voor het blad Playboy.

[p. 120]

67.08.24 - 67.09.08

1	Rotterdam, Schouwburgplein
2	Corpocinema
3	Theo Botschuyver, Jeffrey Shaw
4	publikatie: Theo Botschuyver, Jeffrey Shaw - Corpocinema, een uitgave van het Sigma Centrum Een Vraaggesprek, uitgave van het Sigma Centrum Sigma Projekten, uitgave van het Sigma Centrum dokumentatie: Pieter Boersma, foto's
5	De Corpocinema is één van de Sigma Projekten (zie 66.11.), en is tevens te zien in Amsterdam (zie 67.09.23). De andere Sigma Projekten zijn de Continue Tekening (zie 67.08.23) en het Concert voor drie draaiorgels (zie 67.08.25). De Corpocinema bestaat uit een grote opgeblazen, doorzichtige polyetheen koepel (Ø 7 m, hoog 5 m), waar men naar binnen kan. De koepel wordt door blowers onder druk gehouden, de spanning is echter niet constant, zodat het bouwsel soms pulseert. Het oppervlak wordt gebruikt als projectievlak voor dia's en films. Het oppervlak van de koepel wordt met gekleurde poeders en schuim bespoten. Binnenin de koepel worden lange smalle polyetheen buizen onder druk gebracht, die dan tegen de buitenwand, het projectievlak aanduwen en het vervormen. In een nevel en in een harde straal wordt water tegen de wand aangespoten. De projectie vindt plaats vanaf 30 m afstand van de koepel. Het programma brengt steeds een eenheid in materiële behandeling van de wand en de koepel, en de vertoonde films en dia's.

Uitgevoerd worden (tussen 21.15 en 22.30 uur):

24 augustus - Smokespawn

Een grote ballon wordt in de koepel opgeblazen, en met zwart poeder bespoten. Nadat de ballon barst, wordt witte en vervolgens oranje rook in de koepel gepompt.

Er wordt een oorlogsfilm geprojecteerd, vervolgens een film met een beeld van het onstaan van de luchtvaart, en Continuous Sound and Image Moments. Deze film bestaat uit een aantal tekeningen, gemaakt door Tjebbe van Tijen en Jeffrey Shaw, die vaak zeer snel achter elkaar worden geprojecteerd, zodat een soort flikkereffect ontstaat. De film is als een loop gemonteerd. Het geluid is gecomponeerd door Willem Breuker als een continue partituur. Duur van de loop 6 minuten.

25 augustus - Fluidomatics

Met watersproeiers wordt door het produceren van harde stralen en fijne nevels het projectievlak vervormd. Een poederblower vermengt verschillende kleurstoffen met het water op de koepelwand.

Er worden twee films vertoond, één over de fabricage van wasmiddelen, en Continuous Sound and Image Moments.

26 augustus - Jellyquake

Een lange witte polyetheen buis wordt in de koepel opgeblazen. Twee personen leggen in de buis een aantal knopen, vervolgens laat men de

67.08.24- 67.09.08
De Corpocinema in Rotterdam, foto's Pieter Boersma

koepel leeglopen zodat deze de vorm van de geknoopte buis aanneemt. Nadat ook de buizen zijn leeggelopen wordt de koepel met witte rook weer opgepompt. Er worden een oorlogs- en een luchtvaartfilm vertoond.

27 augustus - Foamswell

Met een brandspuit wordt over de gehele binnenkant van de koepel schuim gespoten. Op het uitzakkende en druipende schuim worden films vertoond. De wand wordt tenslotte met water schoon gespoten. Een film over wasmiddelen en de Continuous Sound and Image Moments worden geprojecteerd.

28 augustus - Splattersplode

De binnenzijde van de koepel wordt met talkpoeder bedekt. In de koepel worden tanks met gekleurde vloeistoffen tot ontploffing gebracht. Gekleurde rook wordt naar binnen geblazen, en er worden fakkels aangestoken.

Er worden films over oorlogsgeweld en over ratten vertoond.

[p. 121]

[p. 122]

67.08.23,24
Tjebbe van Tijen met zijn leerlingen van de cursus Continue Tekening, foto Pieter Boersma

67.08.23,24
Begin van de Continue Tekening in Londen, foto's Pieter Boersma

67.08.23,24

1	Londen, Amsterdam, Rotterdam
2	Continue Tekening
3	Wendela Gevers Deynoot, Mara van Oss, Ammetje Schook, Floor Schook, Adinka Tellegen, Tjebbe van Tijen, Foke Woud
4	publikatie: Sigma Projekten, uitgave Sigma Centrum verslag Tjebbe van Tijen dokumentatie: Pieter Boersma, foto's literatuur: I.C.A. Bulletin, nov-dec. 1967, London G.K. Van Beyeren Bergen en Henegouwen - Projekten, Museumjournaal 1967, nr.7
5	De Continue Tekening is één van de Sigma Projekten (zie 66.11.). Andere manifestaties die door Sigma zijn georganiseerd, zijn de Corpocinema (zie 67.08.24 en 67.09.23) en het Concert voor drie draaiorgels (zie 67.08.25). De tekening wordt uitgevoerd door de deelnemers van de cursus continue tekening, die door Tjebbe van Tijen in het Sigma Centrum is gegeven. De continue tekening wordt geacht te groeien in het Londense rioleringssysteem sinds december 1966. Op 23 augustus 1967 is zij volgroeid en komt uit de riolering tevoorschijn om naar Nederland te gaan. De tekening in krijt beweegt zich in twee parallel lopende lijnen, die zich steeds symmetrisch vertakken en lussen maken, zichzelf oversnijden en grillige, vlakke en organische vormen maken. Ze spreidt zich uit over straten, objekten gebouwen en mensen, elke bestaande structuur ontkennend. De deelnemers werken tegelijkertijd, met krijt aan verschillende delen van de tekening. In Londen begint de tekening bij the Duke of York Steps vlakbij het Institute of Contemporary Art. Omdat de tekening zich daar op een kroondomein bevindt, worden de tekenaars gearresteerd. Na een oponthoud op het politie-bureau worden zij veroordeeld tot een boete van elk f 5.

67.08.23,24
Aankomst van de Continue Tekening op Schiphol, foto Pieter Boersma

[p. 123]

Ten slotte bereikt de tekening toch London Airport. Per vliegtuig, waar de tekening zich voortzet over stoelen en passagiers, verplaatst zij zich naar Amsterdam. Op Schiphol houdt de politie het verkeer tegen zodat de tekening zich per bus naar het Centraal Station kan begeven en vandaar per taxi naar het Stedelijk Museum. In de Paulus Potterstraat groeit de tekening verder over de straat, via een hoogwerker van het GEB over de gevel, gaat de trap op, de hal door, over vloeren en door deuren het restaurant in, en het terras op, over de bezoekers en de beelden heen.

Tegen de avond gaat de tekening richting Rotterdam. Daar komt ze de volgende dag tevoorschijn uit een in aanbouw zijnd metrostation en gaat via de Lijnbaan naar het Schouwburgplein.

Hier staat de Corpocinema (zie 67.08.24) opgesteld. Delen van de tekening worden op de met rook gevulde koepel geprojecteerd, zodat de tekening als het ware in rook opgaat.

67.08.23,24
De Continue Tekening zet zich voort over de gevel van het Stedelijk Museum te Amsterdam, foto Pieter Boersma

67.08.23,24
's Avonds vertrekt de Continue Tekening in de richting van Rotterdam, foto Pieter Boersma

[p. 124]

67.08.25 - 67.09.15

1	Amsterdam, de Dam
2	Concert voor drie draaiorgels
3	Willem Breuker
4	publikatie: Sigma Projekten, een uitgave van het Sigma Centrum dokumentatie: Pieter Boersma, foto's Concert voor drie draaiorgels, Sigma label, L.P. literatuur: G.K. Van Beyeren Bergen en Henegouwen - Projekten, Museumjournaal, 1967, nr.7
5	Op de Dam wordt gedurende drie weken op woensdag en vrijdag tussen de middag, van 12.00 tot 13.30 uur, een concert met drie draaiorgels uitgevoerd. De muziek is gecomponeerd door Willem Breuker. Voor de uitvoeringen stelt Gerrit Perlée zijn draaiorgels Pipo, 't Snotneusje en 't Puntkapje ter beschikking. Het lag in de bedoeling om de drie draaiorgels elk aan een kant van de Dam te plaatsen, opdat er ruimtelijke werking van het concert zou uitgaan. Het blijkt in de praktijk dat de draaiorgels dicht bij elkaar moeten staan om een coherent muziekbeeld te geven. Het concert is, samen met de Continue Tekening (zie 67.08.23) en de Corpocinema (zie 67.08.24 en 67.09.23), georganiseerd door de werkgroep Sigma Projekten (zie 66.11.).

67.08.25 - 67.09.15
Het Concert voor drie draaiorgels op de Dam te Amsterdam, foto Pieter Boersma

[p. 125]

67.09.

1	Amsterdam, Prinsengracht 224
2	Internationaal Instituut voor Herscholing van Kunstenaars
3	Jan Dibbets, Ger van Elk en Reinier Lucassen
4	publikatie: folders literatuur: Ben Dull - Gevoel voor de slechte smaak, Het Parool, 23.12.67 Fanny Kelk - Kitsch als Kunst, Kunst als Kitsch, Revu, 06.01.68
5	Dibbets, Van Elk en Lucassen hebben het Instituut voor Herscholing van Kunstenaars opgericht om de ernst waarmee kunst (en in hun ogen vaak slechte kunst) wordt gemaakt en gepresenteerd, te relativeren. Om dit duidelijk te maken, geven zij een aantal folders uit. In een in ironische taal opgestelde folder worden door Reinier Lucassen, Ger van Elk en Jan Dibbets schriftelijke cursussen aangeboden: Lucassen geeft een cursus pop-art met een bijcursus ‘Het naakt in het landschap’, Van Elk een cursus plastic en polyester sculptuur nieuwe stijl met een bijcursus ‘Doctrine van het nieuwe zien’ en Dibbets geeft een cursus hard-edge met een bijcursus ‘Nieuwe Installaties’. De manier waarop de folder is samengesteld verwijst naar advertenties voor schriftelijke cursussen waarbij men wordt voorgespiegeld binnen korte tijd een voortreffelijk schilder of tekenaar te kunnen worden, bijvoorbeeld die van de Famous Artists School. Door middel van een bon kan men zich opgeven voor één van de cursussen waarbij men dan een foto krijgt van de ‘beroemde leraar’. Een ‘eenvoudige’ test maakt het mogelijk zelf te bepalen voor welke cursus men geschikt is. Daarnaast kan men zich ook nog laten inschrijven voor de ‘speciale’ cursus ‘Hoe word ik een hippe galeriehouder ?’ In het kader van het Internationale Instituut voor Herscholing van Kunstenaars maken Lucassen, Dibbets en Van Elk in december 1967 op het akkerland van Albert Waalkens te Finsterwolde een aantal sculpturen van poly-urethaan. In een met een ploeg getrokken voor wordt op verschillende plaatsen poly-urethaan gegoten. De drie kunstenaars schilderen de vormen, die geel-bruin van kleur zijn, wit, blauw, rood, groen en oranje.

67.09.
Internationaal Instituut voor herscholing van kunstenaars, project te Finsterwolde, foto Robert Hartzema

[p. 126]

67.09.
Internationaal Instituut voor herscholing van kunstenaars, folders, archief Reinier Lucassen

[p. 127]

67.09.
Internationaal Instituut voor herscholing van kunstenaars, folder, archief Reinier Lucassen

De verschillende vormen worden uitgegraven en naar de tuin gebracht, waar ze aan elkaar worden geplakt en bijgeschilderd.

Deze sculptuur wordt in de vijver geplaatst en de drie kunstenaars nemen erop plaats. Van 15 december 1967 tot 6 januari 1968 vindt in Galerie Espace te Amsterdam, een kersttentoonstelling plaats van de leden van het Internationale Instituut, Dibbets, Van Elk en Lucassen, getiteld ‘Gans Zijn Aarde Is Van Zijn Heerlijkheid Vol’.

Er worden drie kunstwerken geëxposeerd: ‘Te Land’, Ter Zee' en ‘In de Lucht’. Het werk is door de drie kunstenaars gezamenlijk gemaakt: door Lucassen het met acrylverf beschilderde doek dat tegen de wand is aangebracht, door Van Elk het van poly-urethaan gemaakte uitvloeiende vloer-gedeelte en door Dibbets het verbindende vlak hiertussen. Ter gelegenheid van deze tentoonstelling wordt door Galerie Espace een kaart aangeboden waarop ‘de drie beroemde leraren van het Internationale Instituut voor Herscholing van Kunstenaars’ staan afgebeeld.

In maart 1968 verschijnt als bijlage van het Museumjournaal nr. 2, een folder: ‘Tips voor Verzamelaars’. Hierin wordt eveneens de spot gedreven, nu met de kunstverzamelaar. Door het invullen van een bon, waarin naast het belastbaar inkomen irrelevante zaken als opgave van bloedgroep, kinderziektes en schoenmaat worden gevraagd, heeft men recht op gratis tips.

Elders in de folder staat onder de kop ‘Enkel invullen’ in kleine lettertjes te lezen dat men zich verplicht tot het aankopen van een door het Internationale Instituut voor Herscholing van Kunstenaars nader te bepalen bedrag in de klassen A (f 21.17⁵) tot en met Z (f 500.000 jaarlijks).

Het bedrag wordt bepaald aan de hand van de ingevulde bon.

Ook in deze folder wordt een cursus aangeboden: ‘Hoe dwing ik respect af met mijn verzameling’. Deze cursus is alleen voor beginners.

Men kan zich hiervoor opgeven door een briefkaartje te sturen naar het Museumjournaal.

Een inlegvel is bijgevoegd waarin het ‘gezellig samen schilderen’ wordt gepropageerd onder het motto ‘Vele handen maken licht werk’. In een zestal punten wordt op commerciële wijze een karakteristiek gegeven van deze door de drie leraren zo zeer aanbevolen nieuwe vorm van het produceren van kunst.

[p. 128]

67.09.23 - 67.10.04

1	Amsterdam, Museumplein
2	Corpocinema
3	Theo Botschuyver, Jeffrey Shaw, Sean Wellesley-Miller
4	publikatie: Theo Botschuyver, Jeffrey Shaw - Corpocinema, een uitgave van het Sigma Centrum Een Vraaggesprek, uitgave van het Sigma Centrum Sigma Projekten, uitgave van het Sigma Centrum dokumentatie: Pieter Boersma, foto's literatuur: G.K. van Beyeren Bergen en Henegouwen - Projekten, Museumjournaal 1967, nr.7
5	De Corpocinema is één van de projecten van het Sigma Centrum. Het is ook uitgevoerd in Rotterdam op het Schouwburgplein (zie 67.08.24). De andere manifestaties die door Sigma zijn georganiseerd zijn de Continue Tekening (zie 67.08.23) en het Concert voor drie draaiorgels (zie 67.08.25). De Corpocinema bestaat uit een grote, opgeblazen, doorzichtige polyetheen koepel, waar men in kan lopen. Binnenin kunnen allerlei handelingen plaats vinden, die dan van buiten af zichtbaar zijn. Zo kan men er een beatband in laten optreden, en dit optreden langzamerhand laten desintegreren door het oppervlak ondoorzichtig te maken. Op de Corpocinema worden door drie projectoren, die buiten de koepel staan opgesteld, gelijktijdig cartoons, animatiefilms, en dia's geprojecteerd. Verschillende gekleurde spots zijn zowel buiten als binnenin de koepel opgesteld.

De uitvoering van het programma is als volgt: 23 september - Psychorama Op de nog niet opgeblazen koepel is schuim geblazen. Hier gaat iemand in zitten, en vertrekt even later weer.

Er worden buizen opgeblazen, die uit het schuim tevoorschijn komen. De koepel wordt opgeblazen en het schuim loopt langs alle kanten naar beneden.

Diaprojectoren en lichtapparatuur worden binnenin gezet. In de koepel wordt een ballon opgeblazen, en hierop wordt geprojecteerd.

Wanneer de ballon helemaal is opgeblazen, wordt hij met poeder bestoven en verder opgepompt totdat hij barst. De dia- en licht-show op de binnenwand gaat al die tijd door. De dia-programma's worden van buiten af voortgezet, naar de projectievlakken worden dan rookbommen gegooid. Van binnen wordt de koepel nu met verf bedekt. Voor de projectievlakken voeren twee mannen een act uit, waarbij ze poeder, verf, veren, buizen en rook gebruiken. In de koepel vinden ontploffingen en lichtflitsen plaats. Na enige tijd laat men de koepel leeglopen. 24 september ('s middags) - The Dolly Pond Church of Cacophony

Met behulp van een kraanwagen wordt over de buitenkant van de koepel polyetheen buis en gekleurd crêpe-papier geplakt. Tegen de binnenwand wordt een mengsel van kleur, kranten en poeder aangebracht. Binnenin treedt een beatband op. De koepel wordt door de materiaalakties langzamerhand verduisterd. Ook het geluid van de beatband wordt steeds meer vervormd, totdat er uiteindelijk niets meer te horen valt.

24 september ('s avonds) - Drotechnics De koepel is nog niet opgeblazen. De polyetheen buizen die 's middags op de koepel zijn geplakt, worden met rook opgeblazen, en gevuld met witte ballonnen. Meisjes, beplakt met gekleurde ballonnen gaan naar binnen. Ze gooien ballonnen naar het publiek, en springen tegen elkaar aan, waardoor de ballonnen kapot gaan. Buiten de koepel vinden ontploffingen plaats en flitsen er lichten. Er worden fakkels aangestoken.

30 september, hetzelfde programma als op 23 september.

1 oktober, hetzelfde programma als op 24 september.

[p. 129]

67.11.03

1	Delft, Sociëteit Novum Jazz
2	Kusama beschildert Schoonhoven
3	Yayoi Kusama, Jan Schoonhoven
4	dokumentatie: fotobureau Den Haan jr. Literatuur: Betty van Garrel - De bandeloze liefde van Kusama, Haagsche Post, 11.11.67 A. Wagenaar - Yayoi Kusama en de blote mannen, Vrij Nederland 02.12.67
5	Jan Schoonhoven (lid van de Nul groep, zie 61.04.01) heeft de tweede prijs op de Biennale van Sao Paulo (1967) gewonnen. Naar aanleiding hiervan worden er tentoonstellingen van zijn werk gehouden in het Haags Gemeente Museum en in Galerie Orez te Den Haag. Na de openingen wordt op 3 november een feest in de Delftse sociëteit Novum Jazz gevierd. De Japanse kunstenares Yayoi Kusama is een van de gasten. Zij wordt ook vertegenwoordigd door Galerie Orez. In haar werk bedekt ze allerlei gebruiksvoorwerpen met uitsteeksels, die ze goud of zilver spuit, en ze bedekt voorwerpen met grote hoeveelheden bont gekleurde stippen. Tijdens het feest wil zij enkele mensen beschilderen. Jan Schoonhoven ontkleedt zich en Kusama brengt met penselen en een spuitbus lichtgevende rode en groene verf in stippen en lijnen op zijn lichaam aan. Ook andere aanwezigen worden door Kusama beschilderd. Tijdens de beschildering speelt de licht-machine van Livinus van de Bundt. Ook op 18 november, tijdens de opening van de tentoonstelling Balans in het Stedelijk Museum in Schiedam, worden door Kusama enkele gasten beschilderd. Op de tentoonstelling worden werken getoond van enkele galeries uit Nederland. Kusama is een van de exposanten. Oorspronkelijk was het de bedoeling dat enkele leden van het Nationaal Ballet door Kusama beschilderd zouden worden. De dansers verschijnen echter niet en Schoonhoven biedt aan zich te laten beschilderen.

67.11.03
Beschildering van Jan Schoonhoven door Yayoi Kusama, fotobureau A. Den Haan jr.

[p. 130]

67.12.20

1	Amsterdam, Damrak, Hotel de Rode Leeuw
2	Oprichting van de omroepvereniging Eldorado
3	Phil Bloom, Wim van der Linden, Willem de Ridder, Wim T. Schippers en Hans Verhagen
4	publikatie: lidmaatschapskaart dokumentatie: Cor Jaring, foto's literatuur: Hans Verhagen - De gekke wereld van Hoepla , Amsterdam , 1968
5	De omroepvereniging Eldorado wordt opgericht door Wim van der Linden, Wim T. Schippers en Hans Verhagen (samenstellers van Hoepla, zie 67.07.28), Willem de Ridder (oprichter van Hitweek) en Phil Bloom, die in Hoepla optrad. De moeilijkheden die zijn ontstaan over de Hoepla-uitzendingen, zijn voor de organisatoren aanleiding om een nieuwe omroepvereniging op te richten. De direktie van de VPRO heeft het uitzenden van een striptease in Hoepla 3 verboden. In Hoepla 2 is al het item Vleesch, opgenomen in een slachthuis, verboden. In een van de doelstellingen van Eldorado spreken de oprichters hun verontrusting uit over de belemmering van de vrijheid van meningsuiting. Zij zeggen toe hun zendtijd te benutten zonder angst voor ledenverlies ten gevolge van twijfelachtige fatsoensnormen.

67.12.20
Doelstellingen van Eldorado, archief Wim van der Linden

De organisatoren hopen binnen korte tijd minstens 10.000 leden bijeen te hebben om recht te krijgen op 1 uur televisiezendtijd per week, maar ze krijgen niet meer dan een paar duizend leden.

Iedere houder van een kijkkaart kan voor f 6 lid worden van de omroep en ontvangt daarvoor een lidmaatschapsaffiche met een foto van Phil Bloom.

67.12.20
Lidmaatschapsaffiche (78,5 × 54) van Eldorado, archief Wim van der Linden

[p. 131]

69.01.20

1	Lage Vuursche, Kasteel Drakensteyn
2	Symfonie voor zeven obers
3	Prins Claus von Amsberg, zijn secretaris, Wim Beeren, Marinus Boezem, Michel Cardena, Ad Dekkers, Jan Dibbets, Peter Struycken
4	dokumentatie: archief Michel Cardena, foto's
5	In Kasteel Drakensteyn vindt op initiatief van Prins Claus en Prinses Beatrix een discussie plaats over de actuele kunst, voor een besloten maar uitgebreid gezelschap genodigden. Er wordt in het koetshuis een tentoonstelling van moderne kunst gehouden en van Michel Cardena wordt een performance uitgevoerd. In een rij staan Prins Claus, zijn secretaris, Wim Beeren, Marinus Boezem, Ad Dekkers, Jan Dibbets en Peter Struycken. Op de vingers van de linkerhand dragen ze een dienblad, waarop glazen van verschillende grootte en vorm staan. Op de glazen liggen kaarten, over hun linkerarm hangt een servet. Op een teken van Michel Cardena beginnen ze één voor één te lopen. De glazen rinkelen. Door hun bewegingen en gebaren, drukken ze ieder één van de muzikale bewegingen uit die op de kaarten staan aangegeven: Andante maestoso, Rondo, Allegro con fuoco, Scherzo, Allegro vivace, Moderato cantabile, Vivace con molto delicatezza, en Finale con brio. Successievelijk houdt ieder van hen een bord op waarop een deel van de compositie staat aangegeven. Als alle bewegingen zijn uitgevoerd, en allen weer op hun oorspronkelijke plaats staan, geeft Cardena weer een teken waarop zij allen hun dienbladen met de glazen laten vallen.

69.01.20
Symfonie voor zeven obers, foto's archief Michel Cardena

[p. 132]

69.05.09,12,30

1	Amsterdam
2	Het opsteken van een duim
3	Jan Dibbets
4	publikatie: aankondigingskaart
5	Jan Dibbets verstuurt een kaart waarop hij aankondigt dat hij op drie dagen, namelijk 9, 12 en 30 mei 1969 om drie uur 's middags op een balkon in Amsterdam een gebaar zal maken. Op dat moment zal hij zijn duim opsteken en knipogen. Op de kaart is een foto afgebeeld van een met een X gemarkeerd balkon. Ongeveer 1200 kaarten zijn voornamelijk door de Galerie van Seth Siegelaub in New York verstuurd. Dibbets geeft aan dat er op de aangegeven ogenblikken aandachtslijnen bestaan tussen hem en de geadresseerden.

69.05.09,12,30
Jan Dibbets - Het opsteken van een duim, aankondigingskaart, archief Cor Blok

69.09.

1	Amsterdam, Leidseplein
2	Kerstboom en grijze vlag
3	Wim T. Schippers
4	dokumentatie: Stedelijk Museum, foto's literatuur: Anoniem - Kerstboom in september, Het Parool, 16.09.69
5	Wim T. Schippers stelt voor om midden in de zomer een kerstboom, opgetuigd met ballen en slingers, op het Leidseplein te plaatsen. Dit wordt in die periode als ‘werkelijk misplaatst’ ervaren. De uitvoering van het werk vindt in samenwerking met het Stedelijk Museum pas in september plaats. Een kerstboom en vlak ernaast een grijze vlag worden voor Americain op het Leidseplein neergezet. Het verwachte verrassingseffect bleef echter uit.

69.09.
Kerstboom op het Leidseplein, Wim T. Schippers, foto Stedelijk Museum

[p. 133]

69.09.17 - 69.09.22

1	Amsterdam, Frederiksplein, Sloterplas, Museumplein
2	6 Events
3	Eventstructure Research Group - Theo Botschuyver, Jeffrey Shaw
4	publikatie: 6 events in Amsterdam, vouwblad, Stedelijk Museum, 1969 dokumentatie: Pieter Boersma, foto's literatuur: Anneke Bouwman - Even in de windbuil ploffen, Het Vrije Volk, 02.10.69
5	De ERG werkt met opblaasbare voorwerpen, waar men in en doorheen kan lopen, en waar men vaak mee kan spelen (zie Corpocinema 67.08.24). De ERG heeft in samenwerking met Stichting de Straat, op drie plaatsen in Amsterdam, een aantal van haar plannen gerealiseerd. De objekten worden opgesteld, en vervolgens aan het publiek overgelaten. Uitgevoerd zijn: 17 september, Frederiksplein, Pneutube - Cushion De Pneutube is een transparante PVC buis (60 m lang, ø 3 m), die met lucht wordt volgeblazen en met blowers onder druk wordt gehouden. De buis is van beide zijden toegankelijk via luchtsluizen. Binnenin ligt nog een tweede, gele buis (ø 90 cm), waar men op kan zitten. De Cushion is een transparant plastic kussen (6 × 8 m) dat gemaakt is voor kinderen om mee te spelen. Kinderen leggen het kussen eerst in de fontein, waar zij het als boot gebruiken, daarna slepen ze het op straat. 20 september, Sloterplas, Totems - Waterwalk In de Sloterplas staan twee totems van PVC buis, (8 m lang, ø 50 cm). De totems zijn opgeblazen, en verzwaard met betonblokken, waardoor ze vertikaal uit het water tevoorschijn komen. Op de buizen zijn golfjes gedrukt, zodat het lijkt alsof er een kolom water in de lucht staat. De Waterwalk is een vierzijdige pyramide van transparant PVC, met een hoogte van 3.60 m. Deze tretahide kan worden opgeblazen en met een waterdichte ritssluiting worden afgesloten. De tetrahide kan twee personen bevatten, die het over het water laten bewegen door in de gewenste richting te lopen. 22 spetember, Museumplein, Grassroll - Brickhill De Grassroll is een opgeblazen buis van rubber (17 m lang, ø 80 cm), die is omspannen met kunstgras. De Grassroll wordt gedeeltelijk schuin tegen een boomstam aangezet. Het publiek mag erop zitten. De Brickhill is een opgeblazen heuvel, van PVC en polyester (hoog 7 m, ø 10 m), en bedrukt met een baksteenpatroon. De Brickhill wordt maar half opgeblazen, zodat het een zacht kussen wordt, waar men op kan springen.

69.09.17 - 69.09.22
6 Events, Cushion, foto Pieter Boersma

69.09.17 - 69.09.22
6 Events, Pneutube, foto Pieter Boersma

[p. 134]

69.09.17 - 69.09.22
6 Events, Waterwalk, foto Pieter Boersma

69.09.17 - 69.09.22
6 Events, Totem, foto Pieter Boersma

[p. 135]

69.09.17 - 69.09.22
6 Events, Grassroll, foto Pieter Boersma

69.09.17 - 69.09.22
6 Events, Brickhill, foto Pieter Boersma

[p. 136]

70.09.14

1	Amsterdam, Stedelijk Museum
2	Optreden van verschillende musici
3	Wim Beeren (Stedelijk Museum), Willem Breuker, Wessel Dekker, Instant Composers Pool, Misha Mengelberg, fanfarecorpsen, muziekgroepen
4	publikatie: programma dokumentatie: Ad Petersen, foto Stedelijk Museum, foto literatuur: Rini Dippel - Het Stedelijk na 75 jaar, Museumjournaal, 1970 nr. 5
5	Ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van het Stedelijk Museum worden in en om het museum een week lang een aantal manifestaties georganiseerd. Het idee is kunst te tonen die zich buiten het museumkader manifesteert. Verschillende ruimtes in en buiten het museum zijn ter beschikking van kunstenaars gesteld. Willem Breuker wordt uitgenodigd om een avond te verzorgen. Op zijn uitnodiging treden op 14 september verschillende muziekgroepen op in het museum: Willem Breuker en de Instant Composers Pool in de erezaal, 70.09.14 Pieter Boersma biedt soep en limonade te koop aan, foto Stedelijk Museum Wessel Dekker en zijn dames mandoline-orkest in de Appelzaal, Misha Mengelberg in de Wheelerzaal, in het restaurant biedt Pieter Boersma soep en limonade te koop aan in een kraampje met een spandoek erboven. Voor het museum in de Paulus Potterstraat lopen twee fanfares tegen elkaar in, terwijl ze beide verschillende composities spelen.

70.09.14
Optreden van twee fanfarecorpsen voor het Stedelijk Museum, foto Ad Petersen

[p. 137]

70.09.14 - 70.10.

1	Amsterdam, Van Baerlestraat
2	Verend Trottoir
3	Ellen Edinoff, Koert Stuyf
4	dokumentatie: Ad Petersen, foto's Koert Stuyf, film literatuur: R. Dippel - Het Stedelijk na 75 jaar, Museumjournaal, 1970 nr. 5 L. van Marissing - De beweging van Koert Stuyf, de Volkskrant, 12.12.70
5	Koert Stuyf en Ellen Edinoff (Stichting Eigentijdse Dans) worden uitgenodigd door het Stedelijk Museum om op te treden tijdens de feestweek ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van het museum. Stuyf geeft er de voorkeur aan een werk te maken waarbij het publiek creatief betrokken wordt. Stuyf stelt voor om op verschillende plaatsen in de stad een ‘verend trottoir’ aan te brengen. Een enkele centimeters dikke laag schuimplastic zal onder een aantal trottoirtegels aangebracht moeten worden. Als je eroverheen loopt, heeft dit het effekt 70.09.14 - 70.10. Verend Trottoir, foto's Ad Petersen dat je letterlijk de grond onder je voeten weg voelt zakken. Stuyf betrekt de toevallige voorbijgangers, die niet een keuze hebben gedaan om moderne kunst te gaan zien, die geen achtergrondinformatie hebben over moderne kunst. Degene die erover loopt schrikt, voelt de grond onder zich wegzakken en moet zijn gedachten onderbreken. Het ‘verend trottoir’ wordt alleen op de stoep in de Van Baerlestraat voor het Stedelijk Museum uitgevoerd, in samenwerking met Publieke Werken. Op last van de politie wordt het na enkele weken verwijderd, omdat het als gevaarlijk wordt bestempeld.