Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 3: 1627-1634 (1635)

[p. 433]

Appendices

[p. 434]

I Robbert Robbertsz (Le canu) à Hoorn, à Willem Jansz Blaeu à Amsterdam

14 septembre 1627

Cette lettre fut communiquée sans doute par Blaeu à Beeckman, lorsque celui-ci le visita en septembre 1628; c'était cette lettre qui fut la source de la note reproduite ci-dessus p. 87. Nous donnons le texte d'après l'impression qu'en fit Dr. Joan Blaeu, fils du destinataire, dans le premier des neuf volumes de son Grooten Atlas¹⁾, dans la description de Nouvelle-Zemble, fol. 5c. On en a d'ailleurs des traductions latines²⁾ et françaises³⁾.

La déclaration de Gerrit de Veer, dans son ouvrage, publié en 1598⁴⁾, que le Soleil était disparu le 3 novembre 1596 et reparut le 24 Janvier 1597, ne se conformait point aux calculs, d'après lesquels il aurait dû paraître le 7 ou le 8 février. De Veer lui-même avait appelé ce fait surprenant, se contentant ‘anderen daerover laten disputeren’. En effet, tandis que le navigateur Van Linschoten, puis Kepler, Miverius et Stevin tenaient à l'observation, en invoquant (comme Beeckman le rapporte aussi, t. I, pp. 98-99) les grandes réfractions sous les latitudes plus élevées, plusieurs autres la déclaraient fausse. L'auteur de notre lettre suppose une faute commise dans le dénombrement des jours, et l'éditeur Joan Blaeu, considerait l'assertion de De Veer comme ‘een bewys van de ongerymtheden deser lieden, die alleen door onkunde gedoolt hebben’. Ni l'un ni l'autre ne tiennent compte de l'abaissement de l'horizon et de la réfraction, quoiqu'on puisse admettre que, sous les latitudes plus élévées, celle-ci est telle que le mécompte supposé ne peut guère être que d'un seul jour⁵⁾. Non obstant qu'un auteur distingué remar-

1) Eerste deel des Aerdkloots-beschryving, inhoudende de afbeeldingen en beschryvingen der landen op het Aerdryck (vignette). Uitgegeven t'Amsterdam, by Joan Blaeu, M.DC.LXIIII. - Eerste stuck des Aerdrycks beschryving, welck vervat de landen onder de Noordpool, en de noorderdeelen van Europa. Uytgegeven t'Amsterdam by Joan Blaeu, M.DC.LXIIII.

2) Atlas major sive Cosmographia Blaviana, 11 vol., Pars I, (Amsterdam, 1662), pp. 31-32.

3) Le grand Atlas ou Cosmographie Blaviane (Amst., 1664); 12 vol.

4) Pour le titre complet de l'édition originale, cf. ci-dessous p. 437, n. 1. Nous avons donné celui de la traduction latine au t. I, p. 98, n. 1.

5) Cf. l'Introduction de la traduction anglaise (1609) du récit de De Veer par la Hackluyt-Society: True description of three voyages etc. (London, 1853). Cf. Baills dans les C.-R. de l'Acad. des sc., t. LXXXI, n^o 23, décembre 6, 1875. Ci. aussi De Nederlandsche Spectator de 1876, pp. 42-44.

[p. 435]

que que telle admission n'explique pas tout, et qu'il refuse toute créance à l'assertion de De Veer¹⁾, on a défendu l'existence d'une réfraction assez grande pour rétablir l'exactitude de l'observation, en tenant compte non seulement des temperatures basses, mais aussi des grandes différences locales de température²⁾. En effet un phénomène analogue à celui de la Nouvelle Zemble, semble noté par l'expédition de Shackleton au pôle Sud en 1921 et par Courtauld au Groënland en 1930³⁾.

Goeden vrint Willem Jansz.,

Aengesien UL. op my begeert hebt, dat ick UL. uyt myn memorie soude opschryven wat redenen ick gehadt hebbe met Jacob Heemskerck, Gerrit de Veer, Jan Cornelisz. Rijp, ende meer andere van myn scholieren, die in 't jaer 1596 zyn uytgevaren, ende in 't jaer 1597 wederom zyn gekomen, sonder ietwat van hare commissie ofte sendinghe, daer sy om uyt gesonden waren, uytgerecht te hebben, om de koninckryken van Catthay ende China te soecken. Ende in 't jaer 1597 in de maent November by my zyn gekomen, om my haer wonderlicke ervaringe te vertellen, van dat sy, beneffens veel andere wonderdingen, de son misten op den 4 November in 't jaer 1596 ende de son wederom sagen in 't jaar 1597 den 24 Januarij, op deselve hooghte van 76 graden, daer sy seyden, dat sy haer huys op Nova Zembla hadden gebouwt. Ende daer sy af schryven⁴⁾ dat alle geleerden genoegh aen te kavelen sullen hebben. Ende daer ghy my geseyt hebt, dat de geleerde Mathematicyns in geheel Europa daervan in onrust en in roeren zyn, soo sal ick UL. hier in 't korte vertellen wat redenen ick met Jacob Heemskerck, Gerrit de Veer ende meer andere van myn scholieren, op dese reyse geweest zyndt, gehadt heb.

De redenen die ick gehadt heb, zyn dese navolghende: Dewyle sy meer dan tien weecken lang, altyt dagh ende geen nacht en hadden, ende dat de dagen in deselve tyt, niet altyt klaer en waren, om al de omloopen der sonnen soo juyst te tellen, soo vraeghde ick haer, waeruyt dat sy wisten dattet juyst den 4 November was, doen sy de son verlooren ofte misten; want de son was op deselve tyt meer dan 15 graden by suyden de linie. Sy antwoorden my, dat sy haer uurwercken ende santloopers altyt by haer hadden, daeruyt sy sulx voorseecker wel konden weten. Ick vraeghde haer, of sy aen haer uurwercken in haer schip noyt geen feyl of faut bevonden en hadden, ende oft sy haer santloopers noyt niet leedigh en hadden bevonden; oock vraeghden ick haer, hoe oudt de mane doen ter tyt was, doen sy de son misten. Dat en wisten sy my niet te seggen, 't welck my deden gelooven, dat sy

1) L'Honoré Naber dans sa réédition des Reizen van Willem Barents etc. naar het Noorden 1594-1597 (Werken van de Linschoten-Vereeniging) dl. II (1917) pp. LXXXIII-CXXVI et Henry Hudson's Reize van Amsterdam naar Nova-Zembla (1609), (id., 1921), p. XVI.

2) Cf. la périodique De Zee, Mars 1923 et le Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap, 2^e S^erie, t. XLI (1924), pp. 207-210 et 314-317.

3) Cf. la relation de son séjour dans le Times du 29 mai 1931.

4) Cf. p. 35recto de l'ouvrage cité ci-dessous p. 437.

[p. 436]

den dagh van den 4 November niet recht getreft en hadden. Maer genomen (sprack ick) dat ghy dien dagh van den 4 November recht getreft hebt, ende in den Somer niet een dagh in 't tellen gemist en hebt, waeruyt zyt ghy versekert dat ghy in den Winter, doen 't meer dan elf weecken lang nacht was, u-lieden niet een dagh in het tellen vergist oft gemist en hebt? dewyle ghyluyden in het huys bleeft leggen schuylen, nede om der grooter koude ende sneeuw-jaght, ofte onweders wille, uwe hoofden in veel dagen niet eens en dorst uytsteecken, ende geen Son, maen, noch sterren sien en kond. Gerrit de Veer antwoorden my, ende seyde, dat sy door haer schoorsteen de Noordster wel sien konden, ende hoe dickwils daer de wachters omgingen; daer beneffens hadden sy oock haer uurwercken ende santloopers, daer sy daeghlicx (soo hy Gerrit de Veer seyde) wel op pasten; 't welck ick heb laten gelooven wie dat woude, maer ick konde sulcx voor geen waerheyt aennemen, angesien sy t' Somers genoegh te doen hadden, om haer te verweeren (na haer seggen) tegen de beeren, ende 's Winters met vossen te vangen, alsoo dat sy niet veele op haren tyt (na myn geloove) van son, maen en sterren, uurwercken noch santloopers en hebben gepast, maer dat sy dickwils haer uurwercken bevroren of stilstaende, ende haer santloopers ledigh bevonden hebben. Na dese en diergelycke redenen, sprack Jacob Heemskerck tot my: Soo meynt ghy dan, M^r Robbert, dat wy ons in den tyt vergist ende daerin gemist hebben? Daerop antwoorden ick, dat sulcks niet alleen myn meyninge, maer oock myn ongetwyffeld vast gelooven was, dat sy haer in den tyt vergist ende gemist hadden, alsoo dat sy niet seker en konden weten, of sy in 't eynde van Januarij, ofte in het begin van Februarij waren, want angesien ick haer ondersochte ende vraeghde, waer dat sy den 24 Januarij (doen sy seyden de son gesien te hebben) des avonts te ses uren, ofte des middernachts ten twaelf uren, ofte des morgens te ses uren, ofte op eenige andere uren ofte streecken van haer compas, de mane, ofte eenigerleye andere vaste sterren ofte dwael-sterren gesien ende haer genomen hooghte gedaen hadden, ende sy my niet een woort daerop en wisten te antwoorden, omdat sy sulcx op deselve tyt niet waergenomen en hadden, soo was myn besluyt, dat sy haer wel tien ofte elf dagen in den tyt vergist ende gemist hadden, ofte meer.

Des anderen daeghs quamen sy wederom by my, ende wisten my te seggen, waer dat de mane op den 24 Januarij 1597 stonde. Maer ick antwoorden haer ende seyde: Dat hebt ghy nu uyt eenigen der geleerden Ephemerides ofte almanachen nagesien ende gereeckent, maer gisteren en wist ghy my een woort daervan niet te segghen, doen ick u-lieden sulcx vraeghden.

Gerrit de Veer, die den schryver van de navigatie om den Noorden geweest is, had veel meer ander ongefondeerde woorden met my, die ick hier voornam te schryven, maer hebbe sulcks onnodigh geacht, ende doorgeschrabt, want hy is by syn meyninghe oft opinie hart gebleven ende heeft syn Iournael daernaer in druck uytgegeven, ende dese sake met een ander letter, fol. 34 en 35 (omdattet uytmunten sal) beschreven; gelyck te sien is in het boeck in 't jaer 1598 by Cornelis Claesz.

[p. 437]

op 't Water in 't Schryf-boeck tot Amsterdam gedruckt¹⁾, daerin hy schryft²⁾, dat hy geern reeckenschap van 'tselve wil geven. Maer wat reeckenschap Gerrit de Veer gedaen heeft aen D. Martinus Everardus Bruggensius, ervarings daghtafel-schryver tot Leyden³⁾, die een brief aen hem gesonden ende reeckenschap van syn schryven ge-eyst heeft, dat is my noch wel bekent; want hy is met denselven brief tot my gekomen ende heeft my die selve laten lesen ende my gevraeght, wat hem daer best in te doen stonde? Ick antwoorden hem ende seyde, datter geen beter raedt voor hem en was, dan syn schult te bekennen, van dat hy met syn geselschap haer in den langen somerschen dagh wel eenighe kleyne dagen vergist ofte gemist mochten hebben, ende in de lange wintersche nacht, door groote koude, sneeuw-jaght ende onweer, met eenighe kleyne nachten verslapen mochten hebben. Maer neen, hy en hadde syn Journael niet onder verbeteringe⁴⁾ geschreven, maer heeft sulcx als een seker ervaring sonder bewys ofte reeden gedreven tot aen 't eynde van syn leven. Want hy, Gerrit de Veer, heeft in syn Journael tusschen den 24 Januarij ende den 21 Maert, 56 dagen weten te stoppen, in denwelcken hy schryft, dat de sonne maer 14 graden boven haren horizont verheven was, fol. 39 ende most in deselve tyt van 56 dagen, meer dan 19 graden boven haren horizon geklommen ende verheven hebben geweest; waaruyt ick besluyt, dat Gerrit de Veer, tusschen den 24 Januarij ende den 21 Maert, wel 13 ofte 14 dagen te veel heeft ingestopt, welcke dagen Gerrit de Veer in syn Journael (om syn opinie daervan staende te houden) weer en wint heeft toegeschreven, maar geen declinatie en heeft gegeven, alsoo dat ick myn besluyt noch voor vast en goet houde, van dat sy haer in den langen kouden winterschen nacht van elf weken, eenige kleyne dagen ofte etmalen verslapen ende haer in den tyt vergist ende gemist hebben, alsoo dattet wel den 6 ofte 7 Februarij geweest is, als sy door haren langen slaep gemeynt hebben, dattet noch eerst den 24 Januarij was; welcke dagen sy oock wederom tusschen den 24 Januarij ende tusschen den 21 Maert hebben gestopt, om alsoo met haer ervaringe te triumpheeren ende alle wyse geleerden te abuseeren ende haer over het schryven ende wryven van Gerrit de Veer's Journael laten disputeeren. Ick laet anderen gelooven van de sake al wat haer belieft,

1) Waerachtighe beschryvinghe van drie seylagien, ter werelt noyt soo vreemt ghehoort, drie jaeren achter malcanderen deur de Hollandtsche ende Zeelandtsche schepen by noorden Noorweghen, Moscovien ende Tartaria, na de Coninckryken van Catthay ende China, so mede van de opdoeninghe van de Weygats, Nova-Sembla ende van 't landt op de 80 graden, dat men acht Groenlandt te zyn, daer noyt mensch gheweest is, ende van de felle verscheurende beyren ende andere zeemonsters ende ondrachlycke koude ende hoe op de laetste reyse tschip int ys beset is, ende tvolck op 76 graden op Nova Sembla een huys ghetimmert ende 10 maenden haer aldaer onthouden hebben, ende daarnae meer als 350 mylen met open cleyne schuyten over ende langs der zee ghevaren. Alles met seer grooten peryckel, moyten ende ongeloofelycke swaericheyt. Gedaen deur Gerrit de Veer van Amstelredam (figure). Ghedrucht t'Amstelredam, by Cornelis Claesz op 't Water, int Shryf-boeck. A^e 1598; oblong. - Nous avons cité la traduction latine au t. I, p. 98, n. 1.

2) O.c., fol. 35recto.

3) Maerten Everaerts de Bruges s'était fixé, probablement en 1583, à Leyde, traduisit en latin des ouvrages de navigation, par exemple le Spieghel der Zeevaerdt (Speculum nauticum) de Lucas Wagenaer (Lugd. Bat., 1586) et en flamand divers ouvrages espagnols; il publia des Ephemerides novae et exactae (Lugd. Bat., 1597).

4) ‘Onder verbeteringe’ était la devise de Robbert Robbertsz qui figure constamment sur ses publications.

[p. 438]

maer ick geloof, dat Gerrit de Veer de coster geslacht heeft, wiens clock wel een uur mis sloegh na 't wysen der sonne ende, als hem eenige wyse luyden daerop aenspraken, soo antwoorden hy: de son mach liegen, maer myn clock en lieght niet. Alsoo versta ick dat Gerrit de Veer liever son, maen en sterren schult heeft willen geven, dan dat hy soude binnen syn leven bekent hebben, dat hy hem in syn reeckeninge soude vergist ofte gemist, ofte in 't tellen ende stellen der dagen eenige fauten soude gedaen hebben.

Dit is in 't korte myn antwoort op uwe begeerte, want ick noyt gelooft en hebbe, noch niet gelooven en kan, dat men de son op eenderleye hooghte synde, op den 3 November, als se meer dan 15 graden by suyden de linie is, uyt het gesicht onder den horizont soudt missen, ende op deselve hooghte de son wederom, op den 24 January, als se meer dan 19 graden by suyden is, in 't gesicht boven den horizont souden sien ofte gewaer worden, ende op den 21 Maert, de son wederom juyst 14 graden boven den horizon verheven vint, sooals Gerrit de Veer in syn Journael fol. 39 schryft; het stryt in myn sin tegen natuur ende redenen. Daerom is myn geloove, dat sy in den langen dagh des somers eenige omloopen der sonnen gemist ende in de langen nacht des winters haer verslapen ende in den tyt vergist hebben ende haer Journael soo net niet en hebben kunnen houden als dengenen, die uyt avont ende morgen, alle 24 uren, dag ende nacht van malkanderen kunnen scheyden ende haer dagen juyst ende net kunnen tellen ende stellen, twelck dese schipvaerders om de Noorden soo niet en hebben kunnen doen ende daerom oock wel te vergeven is.

Niet meer op dit mael, dan Godt in genaden bevolen.

Anno 1627, den 15 September.