Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 3: 1627-1634 (1635)
(1945)–Isaac Beeckman– Auteursrecht onbekend[5 januari 1631]Ga naar margenoot+Ante aliquod tempus, cùm è longinquo candelam conspicerem, obscurum quid circa flammam ejus visum mihi fuit apparere, at tum ejus rei rationem non habui, existimans idem omnibus hominibus contingere. Ante aliquot verò hebdomades (fortè ut hujus phaenomeni causam quaererem), diligentiùs idem observare coepi, vicissimque oculis clausis animadverti id sinistro duntaxat oculo contingere, statimque sum suspicatus principium esse cataractaeGa naar voetnootg) sive suffusionis; ob quam causam (ut vides) antèGa naar voetnoot2) quaedam de curatione cataractarum per siphones, a me propositos,Fig. 29.
huic libro inserui. Nunc verò, 5o Jann. 1631, id ipsum hîc descripsi, ut post menses aliquot mutationes ejus meliùs possim cognoscereGa naar voetnoot3). Remoto igitur mihi per decem pedes a candelâ, talis circa ejus flammam apparet circulus coerulaeus, cujusGa naar voetnooth) hîc depicta est crassitiesGa naar voetnooti), cum appendice, ut vides, at multò longiori, ad eandem verò plagam, quàmGa naar voetnootk) eam hîc posui. CirculiGa naar voetnootl) supremâ flammae parte locus nebulosior videtur quàm alijs intra circulum locis; quam nebulam lineolis hîc depinxi. Opposito inter candelae flammam et circulum corpore opaco, circulus per id corpus transire videtur, quod signum est eum esse intra oculum. | | |||||||||||||
[pagina 183]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Apparet etiam in oculis meis phaenomenonGa naar voetnoota) aliud, lucidissimo praesertim tempore. Videntur enim mihi obversari, in distantiâ ab oculis trium aut quatuor pedum, velut crinesGa naar voetnootb) contorti atque inter se multis locis instar cribri ex tenuissimis filamentis, foramina permulta mirabili suo contextu efficientibus; ad hoc verò aut latiùs subinde subtilissimè, tanquam nudae lineae, excurrentes. Totumque phaenomenonGa naar voetnootc) vix latum pollicem superat; latitudo verò ejus (ubi tot foraminula conspici dixi) est instar straminis vulgaris, quae quartam pollicis partem non excedit. Id oculo utrique contingit, formâ verò diversâ. Hoc verò phaenomenon ad candelam non videturGa naar voetnoot1). Formam non adscribo quia, cùm haec scriberem, vespera erat; aliàs fortassis (si de die in mentem venerit) formam utriusque accuratè descripturus.
Ga naar margenoot+De musicynen, die tot mynentGa naar voetnoot2), door order van de Heeren, een camer hebben om te synghen, versochten op my dat ick haer yet maken soude, dat de mate van selfs slaen konde, omdat de handt so seker niet en is ende oock moede wort, ende dan dickwils d'een, dan d'ander de mate slaet, sodat men niet altyt de ooghen na één plaetse en mach keeren, hetwelckGa naar voetnootd) wat ongemackelick valt. Ende alser vele de mate slaen, so gaen de handen dickwils teghen een. Fig. 30.
So hebbe ick dan een touken door de solder gesteken met een hout daeraen, synde ab, het houtken b raeckende het midden van de tafel, eenen halven voet hoogher; de solderis fg. Aen a is een katrolleken, daer het touken bad over loopt opdatGa naar voetnoote) het teghen het gat in de solder niet te seer schueren en soude. hi is noch eenen hoogheren solder, daer een dicke touwe deur kompt, datter een gewichte van 30 ℔ aen hanghen kan, want b is qualick een half pont swaer. Het gewichte e beweeght synde, gaet altyt eenparich (gelyck voorenGa naar voetnoot3) door occasie van Sanctorij pulsilogium bewesen is). Nu gelyck e, so gaet oock d; ende gelyck d, gaet a ende b op ende neer. Ist dat men begeert dat b hoogher op ende neer gaet, men hoeft d maer hooger of leegher te knoopen, want hoe leegher d, ofte naerder by e geknoopt wort, hoe hoogher ende leegher b op ende neer gaet, want a maeckt int wagghelen een grooter | |||||||||||||
[pagina 184]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ circumferentie dan d. Wilt ghy dattetGa naar voetnoota) wat rasser op ende neer gaet, so sult ghy het gewichte e wat hoogher hanghen nae d toe; dan sal de heele touwe ce rasscher over ende tweer gaen. e en mach de solder niet rakenGa naar voetnoot1). Men kan oock maken dat b int neer of opgaen eenich geluyt geeft datGa naar voetnootb) kleyn is, opdat men niet en behoeve de ooghen van de boeck te slaen om na de mate te sien, maer slechts luysteren naer het klopken van b. |
Paradoxon. Ga naar margenoot+Quodcunque movetur motu reciproco (Belgae dicunt waggelen sive touteren) in vacuo, ita ut centrum ejus motûs nullo corporeo impedimento retardetur, id aeternum movebitur, id est nunquam quiescetGa naar voetnoot2). Exempli gratiâ. Sit a clavus ex quo per funem pendeat pondus d, idque exFig. 31.
perpendiculoGa naar voetnootc) moveatur usque ad b, indeque sponte motu gravitatis redeat versus perpendiculum ad. Dico pondus id ultra perpendiculum motum iri tanto intervallo quantum estGa naar voetnootd) bd, videlicet usque ad f, excepto impedimento (naecsel vocant Belgae) quod est circa clavum ubi funis cogitur incurvari aut clavus (si ipse vertatur) allidi illi cui infixus est foramini; excepto etiam eo impedimento quod habetur per aerem cui et funis et pondus continuò occurrit. Nam sit intervallum sive arcus bc minimum quod excogitari possit, pondus b movebitur per bc unico gravitatis motu, at ac usque ad d movebitur motu duplici, quorum unus est quemGa naar voetnoote) retinet acceptum a motuGa naar voetnootf) quo movebatur per spacium bc, alter, minor quidem, attamen nonnullus, quo per spacium cd motu gravitatis movetur. At dum transit perpendiculum adGa naar voetnootg) moveturque versus e (quod à perpendiculari distat tantum quàm ab eo distat c), motus gravitatis, impediens motum ponderis à centro, moti tantum aufert de celeritate quantum dederat dum per spacium cd moveretur. Et in spacio ef non potest esse majus impedimenten motûs ob pon- | |||||||||||||
[pagina 185]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+deris gravitatem quàm <cùm>Ga naar voetnoota) promotio fuerat in spatio bc; pondus igitur perveniet usque ad f quod distat à perpendiculo aequaliter <ac>Ga naar voetnootb) b, movebiturque pondus tam celeriter per spatium de quàm per cd et per ef tam celeriter quàm per bc. Haecque eadem dici possunt si milleGa naar voetnootc) spatia inter bd et df excogitabuntur. Erit igitur positis ponendis, motus hic reciprocus perpetuus. In aere verò pondus hoc pacto motum aliter se habebit. Solo enim aere impedimenti loco posito, superficies ponderis, continuò illi occurrens, singulis momentis nonnihil motum hunc retardat, nam per spatium de, aere plenum, pondus nequit tam celeriter moveri quàm per spatium cd movebatur, quia tum demùm aequaliter movebitur cùm dc vacuum est, juxta illud meum antehac saepissimè auditumGa naar voetnoot1) quod movetur in vacuo semper movetur eâ motûs celeritate quâ coepit moveri. Cùm igitur pondus d per spatium de (si vacuum repentè fieret) magisGa naar voetnootd) celeriter moveatur quàm per cd spatiumGa naar voetnoote), aere plenum, movebatur, sequitur tantò tardiùs per de motum iri quantò crassiùs corpus in eo continetur, id est quantò crassior est aer vacuo. |
Ga naar margenoot+Hinc sequitur corpora graviora semel mota in nostro aere motu hoc reciproco diutiùs moveri quàm leviora, non aliter quàm antehac saepiùsGa naar voetnoot2) de motu projectorum loquutus sum. Imò multò hîc faciliùs motûs diuturnitatem, secundùm variam in quo fit motus corporis crassitiem, supputabimus; non enim pondus hic extra ordinem moveturGa naar voetnoot3). Sed nullo negotio ejus diuturnitas animadvertitur numerando ictûsGa naar voetnootf) reditûsque, inveniemusque talem inter motûs variorum ponderum, ejusdem tamen corporeitatis, proportionem, qualis est inter corporum superficies; id est globus plumbeus duplò gravior, quadruplò plures reditûs faciet quàm plumbeus minorGa naar voetnootg)Ga naar voetnoot4). Hinc etiam proportio inter spatia in reditu relicta, ejusdem ponderis aut variorum ponderum, expiscari poterimus. At cùm nobis aeris densitas ignota sit, numerandus erit numerus omnium redituum in maximo pondere, atque inde, secundùm proportionis regulam, de minorum corporum reditibus et spatijs relictis concludendum, positis ijsdemGa naar voetnooth) terminis, id est ponderibus aequè longè à perpendiculari, cùm moveri incipiunt, remotis; positis etiam funibus aequalibus, impedimentoque circa clavum, ex quo funes pendent (quod quidem aliquod est) pro nullo habito, solùm verò aeris impedimenti ratione habitâ. De pondere ligneo, | |||||||||||||
[pagina 186]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ plumbeo, chartaceo etc. non aliter hîc quàm in projectilibusGa naar voetnoota) (de quibus antè saepiùsGa naar voetnoot1))Ga naar voetnootb) loquendum est. Quibus, ut decet, accuratè consideratis, solvetur prima quam D. Mersennus ad me misit quaestio de numero ictuum in chordis, et quantum de excursuum magnitudine singulis reditibus deperdantGa naar voetnoot2).
Ga naar margenoot+Dolor est solutio continui, at quo pacto solutio continui in unâ corporis parte totum hominem afficiat, hoc modo intelliges. Sint omnes omnium in toto corpore membranarum fibrae inter se contextae ut rete. At si in rete optimè tenso unica chordaGa naar voetnootc) solvatur quovis modo, videbis totum rete et quasvis ejus particulas moveri etGa naar voetnootd) situ mutari. Sic etiam rete hoc hominis mirabile, ex nervis, venis, arterijs alijsque membranis constans, unâ sui parte solutum, totum corpus movet; unaquaeque enim fibra ante solutionem hanc ita fuerat tensa ut partem tensionis suae deberetGa naar voetnoote) fibrae jam solutae. Non igitur mirum si, non aliter quàm in araneorum texturis fieri videmus, totum corpus concutiatur; araneus enim, quâvis sui retisGa naar voetnootf) parte consistens, non tantùm muscae introitum, verùm etiam levissimum quemvis fibrae cujusvis contactum sentit. Hinc tot in homine per visum, auditum, imaginationem subitae mutationes; in praegnantibus futuraeGa naar voetnootg) ex rebus occurrentibus exigui momenti varietates (ex re visâ fit nausea, oscitatio etc.)Ga naar voetnooth); ex hoc aut illo contactu, tum ad mingendum, tum ad alvum exonerandum, tum ad VeneremGa naar voetnooti) etc. excitamur. At tamen cur hoc pacto toto corpore simul moto doleamusGa naar voetnootk), quid sit quòd hanc mutationem sentiat, Deus forsitan solus novit; ego verò hac retisf) similitudine hoc quaesitum aliquo duntaxat modo illustrare volui, meque ipsum aliosque philosophos ad ulteriorem ejus cognitionem excitare. |
Ga naar margenoot+Sermo hoc pacto videtur fieri. Cùm larinx clauditur, pauciores egrediuntur spiritûs. Hinc vox nascitur debilis et submissa. Sic enimGa naar voetnootl) fistula, cujus foramen est exiguum, sonum edit exilem; acumine verò aut gravitate non differt. Fauces representant corpus fistulae; id enim, si tenuè est, sonus fit acutus; ita etiam faucibus coarctatis, altiùs, id est acutiùs, canimus. At syllabae in ore formantur; sic etiam vox fit flebilis, ridens, iracunda, etc. ob variamGa naar voetnootm) musculorum compressionem circa foramina narium, palatum, linguam, etc. | |||||||||||||
[pagina 187]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Auditus nihil aliud videtur esse quàm affectio nervi lati qui expanditur intra capacitatem auris ac tangitur ab aere interno, ita ut hic nervus expansus oriatur a medullâ nervi ex cerebro ingredientis. Aer verò internus situs est inter hanc membranam medullosam et tympanum dictum. Tympanum hoc immediatè ab aere externo movetur; hoc verò movet aerem internum; aer verò internus motus, alliditur ad nervosamGa naar voetnoota) quam diximus membranam. Ga naar margenoot+Motus autem non est alius quàm celer aut tardus, magnus (id est cum multo spiritu)Ga naar voetnootb), aut parvus; hinc enim omnes auditûs differentiae oriuntur. Nam acumen exprimitur cùm aer internus frequenter movetur (etsi enim modo celerem duntaxat nominavi, intelligo tamen omnes differentias, quae circa eam sunt, quales in pulsuum doctrinâ a GalenoGa naar voetnoot1) accuratè describuntur), idque in minimis particulis; vox cita, quae per fusas notas exprimitur in musicâ, oritur a frequentiâ tali quae fit per manifestas pausas ab oris mutatâ compressione formatas. Fortis vox, id est plena, fit cùm vehementer movetur tympanum a multo spiritu; flebilis etc. non aliter quàm ob diversificatas pausas utrasqueGa naar voetnootc) celeritates, vehementias, etc. Quae omnia gradibus etc. inter se differunt; neque aliud in cognitione auditûs videtur considerandum. Ne quis existimet ejus rationem minùs esse notam quàm visûs de quo integri libri tam accuratè scribuntur. Nam quantò aer est crassior igni, tantò auditûs fabrica debebat esse simplicior quàm visus. Ga naar margenoot+Confer igitur tympanum in aure cum tympano propriè dicto, quo utuntur milites, nihilque aliud fieri in aure existima quàm quod in tympano militum fit, aut fieri (si agilitas esset manuum major)b) posset, id est quod circa id fieri posse cogitatione comprehenditur. Membrana enim, quae non tangitur, refert medullosam substantiam quae immediatè à cerebro per foramina interna dependet, quâ quovis modo tactâ, eo etiam modo tangitur cerebri medulla; eoque modo sentit, ubi antè de visu aliquoties loquutus sumGa naar voetnoot2). Stapes, incus et malleus alium non videntur habere usum quàm ut suo motu, non pulsu (non enim est verisimilè de novo per haec instrumenta sonitum fieri), membranam nervosam, forsitan ob cohaerentiam ad ossa et foraminum, per quae crescit exilitatem obtusiorem, vehementiùs vellicent. |
Ga naar margenoot+Videmus propinquorum particulas minimas, remotorum verò nisi partes majores; id est turris distans per integrum miliare videtur quidem superiùs tenuior quàm ad pedem, distinguiturque etiam crassa quaedam pars quae pomum appellatur, ab exiliore. Et si paulò propinquior est, videntur etiam fenestrae et in summitate signum, tandem verò etiam partes fenestrarum et caput, caudaGa naar voetnootd) etc. signi. Ratio est quia ab omnibus particulis visibilibus reflectitur lux in orbem. Quò igi- | |||||||||||||
[pagina 188]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+tur oculus ab eâ remotior est, eò pauciores radij pupillam tangunt, imò interdum nullus ejus particulae radius pupillam transit. At per unum, et multò minùs per nullum, imò per paucos radios, nihil videtur, quia retina non vellicatur nisi multi radij in eâ coeant. At cùm pauci radij capitis, pauci caudae, pauci pedum, pauci alarum, pauci pectoris, etc. pupillam transeunt, dictae partes quidem non videntur, sed totum animal, ignoraturque quale caput, qualis cauda, etc.; interdum etiam ignoratur esse caput, pedes, sed totum videtur continuum quid. Perire autem nullum radium aeri allisum, nemo dixerit. Illi enim qui ab exilibus particulis exeunt (ita ut et ipsi radij vix combinati et crassi eant)Ga naar voetnoota), procul dubio ab aere, toties occurrente, impediuntur et motum omninò amittunt ibique aeris aut vaporis etc. particulis affixi, haerent; crassiores verò radij, novis continuò sequentibus, totum aerem penetrant. Crassiores autem fiunt etiam in viâ; vicinarum enim partium quidam radij sibi invicem acclimando conjuncti, cohaerent et reliquum viae simul peragunt. IdcircoGa naar voetnootb), etiamsi multò plura quàm videmus in Lunâ videri possumus, nemo tamen speret nos per tubos oculares (telescopia dicuntur) pulicum crines in Lunâ degentium visuros; imò ne pulices quidem ipsos ibi videbimus, quos hîc non tantùm videmus, sed etiam per vitrum exiguum eorum etiam crines in pedibus manifestè conspicimusGa naar voetnoot1).
Ga naar margenoot+Visus fit per ignem subtilissimum qui vocatur lux, auditus per aerem motum qui crassior est quàm ut oculi tunicas possit penetrare et ita in retinâ sensum afficere; ad tympanum verò auris quod concuti debet, aperta est via. Sapor fit per salem aquâ solutum; odoratus per eundem salem vapori adhaerentem; tactus dictus fit ab omnibus quae tam vehementia sunt ut cuticulam sensumque, sub eâ multò quàm dictorum quatuor obtusiorem, movere possint. |
Ga naar margenoot+Panem tostum modoGa naar voetnootd) spiritu vini macerare volui, at videbam spiritum hunc (quem aquam vitae appellamus) poros pani tosti non ingressum fuisse, nisi fortè majores; quod inde apparuit quia panis non tumescebat, nec mollior aut majoris molis reddebatur. Vino verò hispanico impositus, illud imbibebatGa naar voetnoote) instar spongiae. Ga naar margenoot+Ejus rei rationem esse existimo (quam etiam antehacGa naar voetnoot2) reddidi) poros quosdam liquoribus quibusdam recipiendis aptos, quosdam verò ineptos esse, non aliter quàm una clavis omnibus claustris non respondet. At paulò distinctiùs loquendo, videntur duae res simplices, aqua et oleum (quae chymici mercurium et sulphur vocant), diversis formatae homogenearum particularum figuris, ita ut aqua eos poros ingredi vix possit quos oleum ingreditur, et contrà. Cùm ergo panis constet parte | |||||||||||||
[pagina 189]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ terrestri (quam chymici tartarum vocant)Ga naar voetnoota), sale qui mihi mixtus est, oleo et aquâ, in pane tosto aqua jam exhalavit, talesque pori sunt relicti quos nova aqua ingredi possit; quod enim exivit, talem viam aperit, per quam idem aut simile redire potest. Ast spiritus vini totus oleum est, quia inflammatur; praeditus igitur est in homogeneis suis tali figurâ quae poris aqueis non respondet. Vinum verò maximâ sui parte aqua est, quâ ingressâ, oleum quod ei adhaeret, sequi cogitur; at quò aqua est purior, eò faciliùsGa naar voetnootb) et celeriùs a pane tosto recipitur. Ga naar margenoot+Contrà ellychnium quod ex cotoneo fit (Belgae catoen vocant), aquâ macerari non potest, oleo et saebo facillimè. Sic etiam cineres oleo optimè miscentur atque omne id ex quo per combustionemGa naar voetnootc), aut alio modo, omne oleum extractum est. Omninòque videtur id quod magis de oleo participat, ijs magis convenire ex quo oleum magis ablatum est. Sic cotoneum, quod dixi, nihil aliud estGa naar voetnootd) quàm crines animaliumGa naar voetnoote) ex fuliginibus aut cinere humorum, circa cutem, dum aqua et oleum exhalerent, relicto; hinc pilei ex crinibus aut lanâ facti, pluviae resistunt. Sal oleo non miscetur quia oleum suum adhuc habet, aqua verò minimos ejus poros ingreditur quia haec à sale ablata est; ideòque in sale pori facti sunt optimèGa naar voetnootf) aqueis homogeneis respondentes. At de hac re ulteriùs cogitandum est; pulchrum enim foret incerationem et omnem imbibitionem ab his quas dixi, aut similibus duntaxat rebus, pendere. |
Ga naar margenoot+Oculo percusso videntur ignis scintillae exilire (Belgae dicunt: daer vlieght, of springkt, vier uyt myn ooghen, so styf ben ick geslaghen). Ratio est quia, musculis oculi compressis, conclusuqueGa naar voetnootg) ejus soluto, non tantùm aquae nonnihil in vapore vertitur, sed etiam aliquid oleogineae substantiae ita dividitur inque tenues particulas percussione illâ dispescitur, ut ignis fiat, nec aliter quàm ex lapidibus invicem allisis, et ut antè dixi, ex percussione vehementi per securim in saevo non nimis duro, flammulas exsilire. Hi autem igniculi non tantùm ex oculisGa naar voetnooth), verùm etiam ex omnibus omninò membris percussis evolant. Sed quando id in oculis fit, tunc tactuGa naar voetnooti) illi igniculi videntur, quia organo visionis tam sunt propinquiGa naar voetnootk); quaecunque verò ex alijs partibus evolant, non satis multum sui oculis inferunt, quia sphaerae eorum igniculorum centrumGa naar voetnootl) est pars ex quâ evolant igniculi; diameter verò linea ab eâ parte usque ad oculum nimis est magna, cujus exiguam particulam duntaxat oculi pupilla occupat. Pauci igitur igniculi ex dissitis membris exhalantes, oculum ingrediuntur, ideòque non videntur; musculis verò oculi ipsius nihil est instrumento visorio propinquiùs. Sic percussâ aquâ salsâ in tenebris, exiliunt scintillae visibiles. QuidGa naar voetnootm) mirum igitur si percusso oculo tam vicinis glandulisGa naar voetnootn) in quibus serum continetur, si, inquam, igniculi in eo appareant? | |||||||||||||
[pagina 190]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ Quis enim non credat celeri compressu aliquid salsi ex ijs glandulis excuti? omninò omne id quod celeri motu exprimitur, ignis potiùs est quàm aqua, uti in multis videre est. | |||||||||||||
[10 februari 1631]Ga naar margenoot+Glacies fieri potest per nivem et salem mixta, quod hodiè, quae est 10 Feb. 1631, hoc modo expertus sumGa naar voetnoot1): Heri, aut nudiustertius, coeperat degelare, hodiè verò fortiter stillabant imbrices. InfudiGa naar voetnoota) igitur aquam pluvialem in vasculum vitreum, pollice uno vix latiorem, duos verò ferè pollices altum; idque ita aquâ plenum, imposui vasi vitreo multò majori. Ac primùm circa vitrum minus, ad fundum vitri majoris, sparsi nivem unius ferè digiti crassitudine; tùm supersparsi salem communem, mole quidem majore, at pondere (credo) ferè aequalem; tùm iterum tantum nivis, et super eam tantum salis; tertiò similiter; ultimò verò usque ad marginem vitri majoris, quo margo vitri minoris paulò erat inferior, reliquum implevi solâ nive. Quod cùm in loco nequaquam frigido per duas circiter horas stetisset, deprehendi totam aquam vasculiGa naar voetnootb) minoris in globum, aut potiùsGa naar voetnootc) columnam glacialem conversam esse. Idque aliquoties repetiviGa naar voetnootd) idemque semper accidit. Hujus autem rationem (quam etiam antehac attigi) nullam aliam esse existimo, quàm quia nix, cùm nihil sit nisi aqua, in loco tali quoGa naar voetnoote) eam lentè fundere posset, posita, suo liquore salem dissolvit, dissolutumque intra se ipsum necdum omninò in aquam conversam, recepit. Hinc exortum est mixtum paulò duriùs nive, molliùs verò et multò porosiùs glacie. In quibus | poris, cùm nihil sit (frigus enim nihil est aliud quàm ignis privatioGa naar voetnoot2)), in poris, inquam, minoribus (id est in poris hujus mixti homogeneorum)Ga naar voetnootf) nihil, inquam, aut parum, inest in poris horum homogeneorum; qui pori quoque tam sunt exigui ut aer eos nequeat penetrare. Ignis igitur (qui nihil est aliud quàm tenuissimum oleum jam motum) continuò exeuns ex aquâ, quae in minimo vase continetur, per poros hujus mixti facillimo negotio transit: nihil enim aut parum ignis qui transitum morari posset, occurrit; multòque adhuc minùs in poris majoribus qui ab hujus mixti homogeneis intercipiuntur. Multò igitur celeriùs quàm per corpora in quibus plus ignis est, avolat neque eâ viâ aliquid ignis ingredi potest. Qui enim ab aere, circa vitrum majus circumstante, evolat, exiguus est, totusque ferè ab hoc qui ex aquâ vitri minoris exit, retunditur, tantumque ejus | |||||||||||||
[pagina 191]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ in poris hujus mixti dispergitur lateribusque pororum alliditur; atque ita alio repercutitur, ut nihil ferè totum hoc mixtum usque ad aquam vitri minoris transire possit, atque ibi deperditum ignem restaurare. Nec antè desinit hoc mixtum igniculos receptos omnes ferè absorbere quàm <quando>Ga naar voetnoota) totum in aquam versum sit; tum enim ex hac aquâ factâ tantum ignis evolat quantùm aliunde immititur, neque ampliùs potest esse instrumentum congelandi. Ignis autem qui ex superiore parte aquae congelandae aquam ingreditur, non potest totius aquae igniculos pereuntes restituere, unde fit ut in aquâ singulis momentis minus igniculorum remaneat. Unde etiam sequitur, si quis etiam supra vas minusGa naar voetnootb), tenui laminâ tectum, nivem et salem cumularet, multò celerius aquam hanc in glaciem versam iri. QuaeGa naar voetnoot1) cùm ita sint, videndum est an quovis tempore per fistulas, circa vitrum in quo aqua est, undique dispositas, aut per quid simile, omnis calor non possit exsugi, ita ut tota aqua in glaciem absque hoc mixto ex nive et sale convertereturGa naar voetnoot2).
Ga naar margenoot+Hetgene ick voorenGa naar voetnoot3) geschreven hebbe vant genesen van de herpes, hoeveel dynghen uytgetrocken worden door quicsilver, en mach van der praecipitaat niet verstaen worden, want daer blyven soveel souten in van het sterckwater, daert mede gemaeckt is, datter rooven of korsten op de seeren kommen, als men se daermede stryckt, welcke het uytdoornen van de quade materie beletten. Ga naar margenoot+Nu rooven of korsten worden op de seeren gemaeckt van het serum, dat uyt de aderen in de seeren leeckt, in welck serum soudt is, waerin de vochticheyt door de warmte des huydts uytgedoomt synde, so blyft het soudt by de fuligines ligghen ende maeckter samen een roove ofte korste op de seere. Dat | de rooven soudt in hebben, blyckt daeruyt dat se op een kole viers geleyt synde, kraken. So worden dan rooven gemaeckt van alle souten, tsy in sterckwater etc., die door de warmte des huyts met het water niet uytdoomen en konnen. So doen oock de pulveres, die in de salven gemeynght worden, want die kommende by de sales in fuligines, maken korsten, voornementlyck als de kracht van de pulveres al wech gevloghen is ende datter maer haer tartarus over en blyft, sodat het schyndt dat men int genesen van ulceratien wel aldermeest op sulcke uytdoominghe ende aenklevinghen behoort te letten. | |||||||||||||
[14 februari 1631]Ga naar margenoot+Den 14en Febr. 1631 vielder een groot houdt op myn hooft, meest aen de slynker syde, waerdoor ick wat versuft synde, sonder nochtans te vallen, ginck te bedde, also het ontrent ses ueren was savons, ende liet my een ader openen. Ende daer wert op de plaetse des hoofts, die wat root sach, doch gans niet gequetst, gestreken | |||||||||||||
[pagina 192]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ oly van roosen ende een defensif plaester. Hadde 's anderdaechs, noch daeghs daerna, gansch geen gewach van koortse. Ga naar margenoot+Myn bloet voorseyt, van den doctoor voor geheel goet geceurt synde, woech vyf onsen ende deselfde quantiteyt van reghenwater woech omtrent een roosennobel min. Het serum, boven op het dicke staende, was omtrent het derde deel van de heele gewoghene quantiteyt des bloets. Hadde ick gelegentheyt gehadt, so soude ick dit alles net gedaen hebben, ende daerenboven gesien wat het serum alleen woegh. Soude oock het bloet met warm water al afgespoelt hebben totdat de fibren wit wierden, ende die dan oock gewoghen.
Ga naar margenoot+Om niet alleen het bloet, maer oock het water van de blaese (pisse dicunt) ende van de fluymen, ja van de excrementen intestinorum, self wel te examineeren, behoorde men glasen te hebben een duym wyt ende een voet hoogh, want de humeuren, daerin gedaen synde, so soude men merckelick de proportie van de heterogenea konnen sien, boven of onder dryvende. Ende de excrementa ende fluymen, te dick synde, mocht men met sulcken liqueur menghen dat sommighe heterogenea daerop dreven, sommighe daerin soncken, ende sommighe daermede gemeynght werden. So doende soude men veel beschelicker van de quantiteyt van sieckten, oock van de qualiteyt etc., konnen oordeelen, want de heterogenea, die in den ordinael ende in de pot etc. gespreyt ligghen, soude men in deze lanckworpighe glasen byeen dryven, ende bequamelick konnen gemeten worden wat proportie datse hadden tegen malcanderen, de glasen onder ende boven even wyt synde. |
Ga naar margenoot+Cùm eadem funiculi longitudo eandem ponderis appensi frequentiam aut tarditatem motûs reciproci causetur, facillimèGa naar voetnoota) erit per hanc artem posteris ostendere quantitatem et mensuram omnium rerum quae tum cùm viveremus, fuerunt. Inveniatur enim (quod ego hodiè feci) longitudo funiculi ex quo pondus appensum secundam unam temporis suâ motûs frequentiâ aequat, id est quod 3600 itûs reditûsque unius horae spatio conficiat, sitque haec longitudo mensura quâ omnes res mensurentur. Etenim haec longitudo invariabilis est omnibus omnium locorumGa naar voetnootb) et temporum hominibus; nemo enim tantam in Africâ aeris tenuitatem esse crediderit ut hac in re notabilem à nobis differentiam causaretur, cùm aeris et contactuum diversitas spatiumGa naar voetnootc) ituum et redituum duntaxat augere et minuereGa naar voetnootd), non frequentiam mutare videatur, sicut anteaGa naar voetnoote)Ga naar voetnoot1) ponderis appensi gravitatem etc. numerum ituum majorem aut minorem reddere dictum estGa naar voetnoot2). Quod si Veter es | |||||||||||||
[pagina 193]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ cognovissent, non jam de gigantum magnitudine deque mensurarumGa naar voetnoota) Romanarum etc. quantitate dubitaremus. Imò cùm ex magnitudine pondus etiam innotescat (quis enim nesciat eandem aquae pluvialis longitudinem, latitudinem et profunditatem semper et ubique ejusdem ponderis esse?) et fortassè idem innotescere posset ex numero ituum redituumque, quod majore vel minore pondere augeri et minui jam audivimusGa naar voetnoot1). Ga naar margenoot+Modus autemGa naar voetnoot2) quo longitudinem chordae, secundam indicantis, inveni hic est: Numeravi quot pulsûs ederet meum horologium unicâ horâ eosque antehac cùm eclipsim Solis examinaremGa naar voetnoot3), repperi 4186⅞. Rectificato igitur horologio, id est ad Solis umbram per aliquot dies examinato, pondus magnum rotundum ex tenui filo suspendi, jussique ut alius numeraret itûs reditûsque ponderis ex filo pendentis; ego verò horologij mei ictûs numerabam. Cùmque ille 3600 itûs reditûsque numerasset, si ego eo momento audivissem 4186 pulsûs, certum erat longitudinem chordae inventam esse. Si ego plures numerassem quàm 4186Ga naar voetnootb) breviorem chordam feci; si pauciores, longioremGa naar voetnoot4). Multò verò faciliùs id fiet, si horologium tuum unâ horâ 3600 pulsûs edat, quod a quovis fabro fieri poterit, ita denticulis rotularum inter se proportionatis ut tot quot dixi pulsûs unâ horâ audiantur. Tunc enim relicto pondere ex fune suspenso, post aliquod tempus reversoGa naar voetnootc), videbis an pulsûs cum ictibus quadrent. Ga naar margenoot+Poterit etiam horologium ex tali filo concinnari. Sit enim maximumFig. 32.
pondus appensum, quod toto die eat redeatque, vel potiùs bacillus debitae longitudinis (quò enim longior, eò diutiùs ibit redibitque pondus) adhaereatque transversario quod utrimque foraminibus inseratur, ita ut motus fiat in modum campanarum. Quoties verò baculus perpendicularis est, tangat pinnacidium quoddam, quo remoto, rotula quaedam movetur statimque, pinnacidio recidente, quiescat. | Hoc modo | |||||||||||||
[pagina 194]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ rotulis in morem horologiorum inter se conjunctis, novum fiet horologij genus, non ita, uti nostra, aeris mutationibus obnoxium inque astronomicis observationibusGa naar voetnoota) utilissimumGa naar voetnoot1).
Ga naar margenoot+Hippocrates (quem nunc primùm legere incipio)Ga naar voetnoot2), libro de Veteri medicinâ, sub finem fol. 14d, in codice latino quem legoGa naar voetnoot3), scribit: ‘omnia in homine quantò pluribus miscentur, tantò mitiora ac meliora fiunt’. Vide an haec conveniant cum ijs quae scripsi antehacGa naar voetnoot4) de medicamentis ita miscendis ut singulorum vitia lateant, id verò solum appareat quod est omnibus commune atque medico quaeritur. | |||||||||||||
[23 februari 1631]Ga naar margenoot+Also den 14en dat houdt op myn hooft gevallen wasGa naar voetnoot5), so seght myn broederGa naar voetnoot6), dat ick den 16en dito savons niet heel wel en was, doch so niet dat ick eenich quaet achterdyncken hadde, of dochte dat het niet welGa naar voetnootb) gedaen en was soveel 't geheel lichaem aenginck, want het hooft docht my noch al doof ende dede my wee als ick niesde, hoeste, myn gevoech dede, etc.; ende en scheen wat doof te wesen van de mondt tot aen de slyncker oore van binnen, gelyck te vooren, so oock nu. Doch savons docht my dat de spyse, die ick adt, synde een gebraden hoen, so wel niet en smaeckte alse plach. Den 17en dede myn slyncker arm, aen de plaetse daer de cephalica geopent was, heel seer, sodat het weerseer in de glandule onder myn slyncker oxel quam; ende den arm was seerachtich geinflammeert. Ditselvighe continueerde oock den geheelen 18en dach, op welcken dach, ontrent den elf ueren, voelde ick wat huyveringhe; ende bevroedende dat het een voorbode was van de koortse, so en adt ick dien middach niet. Na den middach wert het een koortsken ende duerde tot savonts; doen docht my dat se byna wech was ende ick adt met honger ende smaeck. Evenwel wast dien nacht so heel wel Ga naar margenoot+niet, want ick was sweetachtich. Myn water, dat ick dien dach maeckte, was dick ende onder so roodt als bloet, twelck op de grondt scheen te ligghen. So wast oock sanderdaeghs, den 19en, op welcken ick so wel te passe was, dat ick smiddachs ende savons hertelick adt. | |||||||||||||
[pagina 195]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ende begon doen eerst te bedencken of de voorgaende accidenten niet wel tot judicia critica souden konnen gerekent worden (om welcke reden oock ick dit hier beschryve), volgens de order, die ick verstaen hebbe dat Fracastorius volchtGa naar voetnoot1). Dierhalven verwachte ick wat bysonders op den 20en dach, twelck na syn rekeninghe is den sevenden; ende seyde teghen myn broeder dat ick wel mochte crisin kryghen. Myn water bleef even dick ende het sedimentum even swart ende bloetachtichGa naar voetnoot2). Dit voorschrevenGa naar voetnoota) water was op desen 20en, dat is den 7en van den tyt af te rekenen dat het houdt op myn hooft viel incluys - was, segh ick, even dick als te Ga naar margenoot+vooren ende even swart op de grondt. Desen dach was Donderdach, also ick Vrydach te vooren het ongeluck kreegh. Rechs voor den middach bloede ick uyt mynGa naar voetnootb) neuse een druppel vyf of ses. Ende gheen achterduncken hebbende dat dit een beginsel soude syn van crisis, omdat ick wel gewent was te bloeden (doch nu en hadde ickt in langhen tyt, in een maendt of twee, niet gedaen)Ga naar voetnootc), so ginck ick smiddachs wel eten; maer rechs na den eten, by het vier kommende, begon ick wederom te bloeden ende al uyt het slyncker neusgadt, aen welcke syde des hoofts den val was. Daerna, een uere of twee of meer, bloede ick wederom, oock uyt het slyncker neusgadt, sodat het, na gissinghe, ontrent 3 of 4Ga naar voetnootd) oncen mocht wesen. De chyrurgyn, te naganck kommende, giste meer; ende seyde dat het quader was dan dat hy den 14en uyt myn arm gelaten hadde, daert nochtans uyt de neuse altyt rooderis; doch nu, seyde hy, ist swarter. Doctor SomerenGa naar voetnoot3), myn water siende, oordeelde dat ick moest gepurgeert worden ende ordineerde cremoris tartari et speci: diacarthami ana ʒjGa naar voetnoot4) om sanderdaechs smorgens in te nemen. Maer dien nacht myn water oock bewaert hebbende, was so geluw metGa naar voetnoote) sulcken hypostasis Ga naar margenoot+(niet heel op de grondt sittende, maer wat hangende) c) dat den chirurgyn, te naganck kommende, seyde dat het geheel goet was. Siet of dit niet een exempel en is (al ist het eerste, dat ick geobserveert hebbe) van de dies critici. Evenwel nam ick den 21en Feb. 1631 de voorseyde a) ordinantie in ende hadde | |||||||||||||
[pagina 196]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ ontrent 5 of 6 sedes; doch eerste begonnen, walchde ick wat ende stack myn vingher in den keel, doch quam niet dan slym uyt, ende wert te bloeden. Ende bloede desen dach 2 of 3 mael, dan uyt d'een, dan uyt d'ander neusgadt, ontrent 2 of 3 oncen, eer meer als min by gissingheGa naar voetnoot1). | Sanderdaeghs, dat was Saterdach, den 22en, eer ick op het secreet geweest hadde, Ga naar margenoot+ten 9 ueren opstaende, woech ick 124 ℔Ga naar voetnoota). Myn urina dien nacht was een half pondt, geen sputaGa naar voetnootb). Sodat ick in die 12 ueren maer ½ ℔ geperspireert en hebbe, omdat het lichaem ende aeren so ledich warenGa naar voetnoot2). Het voorseyde water (urina) was seer dick ende troebel tot boven toe; ende onder swart, bloedich sedimentum, gelyck vooren. Ga naar margenoot+Den 23en was myn urina wederom heel klaerGa naar voetnootc). Desen dach woegh ick een glaesken met pekel, so sterck als ick se maken konde sonder op de gront te sitten terwylen dat se heet was; doch dese pekel koudt geworden synde, satter soudt
Soo is dan de proportie tusschen regenwater ende myn urine desen dach gelyck 54 tot 55. Ga naar margenoot+ExsugiGa naar voetnootd) fortassè poterit omnis calor ex aquâ ut fiat glaciesGa naar voetnoot4), hoc modo: Includatur vitrum exiguum angusti oris vasi cuidam, ita <ut>Ga naar voetnoote) vas hoc ad Fig. 33.
collum vitri exactè adhaereat, sitque uno loco apertum, ut hîc vides, per quam apertionem lentissimè suctio adhibeatur, quae fieri poterit per follem, cujus fistula cum hoc foramine exactè cohaereat, quique, pondere admoto, lentè aperiatur, ita verò ut nihil nisi ex vase hoc in cavitatem follis ingredi possit. Aer igitur qui est in vase, | |||||||||||||
[pagina 197]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ non exibit, quia nihil in locum ejus aliunde succedere potest. Suctio tamen continuata aliquid videtur tractura, quod potest esse ignis, in hoc vase in aere contentus; hoc enim extracto, ignis aquae in vitro inclusae suc | cedet in locum caloris sive ignis qui ex aere in vase existenteGa naar voetnoota), extractus est; calor enim vitri poros penetrare potest. Cùm vitrum sit oris angustissimi, non tantum caloris ex aere externo inGa naar voetnootb) aquam, in vitro existentem, succedere poterit quàm per dictam suctionem per tot vitri poros extrahitur. Quare aqua calore destituta, fiet glacies.
Ga naar margenoot+Dies criticiGa naar voetnoot1) dicuntur fieri a FracastorioGa naar voetnoot2) in concursu bilis et melancholiae motae. At fortassis etiam alij in homine humores sunt qui quinto, decimo etc. diebus moventur, quorumGa naar voetnootc) motûs minùs sensibiles existentes, suo concursu forsitan tristitias, languores etc. (quorum nullam rationem dare possumus) pariunt. Sic pituita singulis diebus, bilis alternis, melancholia tertio quoque die movetur, quorum motûs singulares in multis morbis non percipiuntur, conjuncti verò pariunt dies criticos. Hi igitur tres conjunguntur in die 7o, 13o, 19o, 25oGa naar voetnootd) etc., at si quartus humor accedat innominatus, is cum bile movetur die 9o, 13o etc., cum melancholiâ die 13o etc., quod invenietur si numeris humorum inter se multiplicatis, unitas addatur. Quintus igitur humor cum bile movetur die 11o, cum melancholiâ 16o, cum quarto die 21o, cum omnibus die 25o. Quid si igitur hîc foret aliquid simile harmonicis, ubi quarta et quinta, quae constant numeris 2 : 3 et 3 : 4Ga naar voetnoote), vocantur consonantiae perfectae, tertiae verò constantes numeris 4 : 5 et 5 : 6, imperfectae, quas Veteres vix vidisse videntur? Ita quoque humor primus, qui est pituita, respondeat octavae 1 : 2, bilis sesquialteraeGa naar voetnootf), melancholia sesquitertiae, humor quartus sesquiquartae, humor quintus sesquiquintae; tantaque sit inter tres primos proportio ad reliquos, quanta inter consonantias perfectas ad imperfectas; quantòque magis perfectae valeant in musicis, tantò plus primi humores tres possint in corpore humano. 13us igitur dies notabilis est quia in eo quatuor humores concurrunt; in 61o verò concurrunt quinque. At hîc sciendum est quòGa naar voetnootg) longiùs humores absunt à tempore quo coeperunt moveri, eò debiliùs movere, ideòque diem septimum, etiamsi pauciores motûs in eo concurrunt quàm in 13o, esse tamen notabiliorem, etiam ob id quia imperfectus duntaxat humor in die 13o accessit. Et 13o notabilior 61o. Porrò cùm tempore nativitatis omnes humores moveantur, ex hoc concursu | |||||||||||||
[pagina 198]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ meliùs fortasse geniturae horainum prognosticè quàm ex | thematum astronomicâ erectione explicabuntur. Puer igitur à nativitate suâ periclitatur die 13o ob bilem motam, die 4o ob melancholiam, diebus 5o et 6o parum aut nihil ob humores imperfectos, die 7o maximè ob concursum bilis et melancholiae, die octavo nihil (quid enim humor septimus per se valeat?)Ga naar voetnoota). Atque ita procedendo secundùm dies criticos. Ga naar margenoot+Sic, ut dixi, die 13o concurrunt humores quatuor, die 61o concurrunt humores quinque, die 121o, tum 841o, 1681o, 15120o, qui incidit in annum 41 et 5 ferè mensesGa naar voetnoot1), quo tempore ego morbo diuturno frigiditate, scilicet stomachi, uti mihi tum videbatur, coepi laborare, duravitque per aliquot menses absque febre, cum frequenter recurrente nauseâ, absque vomituGa naar voetnoot2).
VerùmGa naar voetnoot3) numerandum etiam videtur ab insigni aliquo morbo qui praesertim non sponte, sed ab externo quodam vitio causatus est. Tum enim syzygiae multiplicantur, nam hujus morbi motus, cum motu nativitatis conjunctus, multum auget commotionem. Combinationes etiam saepiùs recurrentes, minùs movent, quia natura illis assuessit; sic bilis et melancholia in ordine nativitatis sola parum aut nihil possunt. Ga naar margenoot+Verisimile etiam est motum humorum fieri per integros dies quia nihil apud nos magis variat, idcirco in tribus primis humoribus medius motus per integros dies perficitur; anticipatio verò et dilatio peculiares causas sibi vindicant. Eventum hujus rei quivis experiatur, combinationes omnes quae intra denarium numerum incidere possunt, computando; primùm duos, tum tres, tum quatuor humores combinando.
Ga naar margenoot+Quae modo de secundis horae unius per chordam inveniendis scripsiGa naar voetnoot4), poterunt etiam inservire nautis qui cursûs sui celeritatem per lignum, funiculo tenui alligatum et in aquam dum navigant injectum, explorant. Multò enim certiùs per talem chordam quàm per eorum clepsammidiaGa naar voetnootb), tempus quo tantum funis remissum est, observabitur; quae clepsammidia multis erroribus sunt obnoxia, nostrum verò instrumentum nullis. Imò horologia nautarum singulis diebus, imò horis, per talem chordam rectificari poterunt, quae exactè singulis momentis rectificata, navigationem secundùm Orientem et Occidentem (Belgae vocant Oost ende West) perficiuntGa naar voetnoot5). | | |||||||||||||
[pagina 199]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+D. ColviusGa naar voetnoot1) heeft my geseydt dat hy een man gekendt heeft, dewelcke op een glase veynster in de kercke sterck gesien hebbende sonder de ruyten te tellen ende sich daerna omkeerende, sach de geheele glase veynster so bescheelick voor hem staen dat hy al de ruyten, dieder in waren, perfect konde tellen. Konde men op die manniere een subtyl pampier maken, daer al tgene dat van buyten door een convex gelas schyndt, op bleve staen, dat ware een schilderye nergens by te vergelyckenGa naar voetnoot2). Myne ende andererGa naar voetnoota) tunicae retinae syn wel so subtyl dat de stercke couleuren daerin eenighen tyt blyven staen; ja oock alsmen de ooghen styf toenypt, dan kommender wel eenighe formen ende figueren voor ons ooghen staen, maer niet in sulcken order dat men die totGa naar voetnootb) yet, dat men onlanx gesien heeft, pertinentelyck kan refereren. Ga naar margenoot+Maer dese sake kan een mensche te bedencken geven of deur ons geheele hersenen niet en strecken noch fynder ende subtylder vellekens dan de retina van de ooghen is, in welcke vellekens geprendt worden al dat men hoort, siet, ruyckt, smaeckt ende gevoelt, elck op syn manniere: hetgene dat men siet met figueren, coleuren etc., hetgene dat men hoort, met vouwen of plicae, die door het kloppen des geluydtsGa naar voetnootc) op het tympanum gemaeckt worden op de nervus latus, ende so voorts in de fyne vellekens der hersenen, ende so oock met den reuck. Sodat de substantie der hersenen, na Hippocratis segghen, Lib. de glandulisGa naar voetnoot3), anders niet en soude syn dan een glandule sonder gevoelen of beweginghe, nergens anders toe dienende dan om het hooft te suyveren ende de voorseyde subtyle vellekens, die met menichte daer allom dweers deur loopen, te ondersteunen. Maer die vellekens synt, daer al dat <waer>Ga naar voetnootd) de mensche op dencken kan, van spreken kan, etc. op geschildert, geprendt ende geformeert staetGa naar voetnoote), doch niet so bescheelick als in de retina van de ooghe, omdat hetgene dat aan de ooghen in de hersenen kompt, maer secundario ende als door handtteyckingeGa naar voetnootf) op de vellekens der hersenen en geraeckt. Evenwel overtreft het geprente in de hersenen, omdat de figueren daeruyt niet strax en verdwynen, gelyck ordinaris in de ooghen geschiet, maer blyven, om de teericheyt van de vellekens der hersenen wille, daer so diep ingedruckt, dat se al langhen tyt daerin blyven, voornementlick somptyts door gedachten ofte sien ververscht Ga naar margenoot+synde. Ende dit drucksel in de hersenen is al de geleertheyt ende wysheyt, die de menschen hebben, sodat, indien die figueren deur siekte of medicamenten etc. konden uytgevaecht werden, so soude men alle wetenschap quyt syn ende soveel | |||||||||||||
[pagina 200]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ Ga naar margenoot+alser aen d'een of d'ander syde uytgewist was. Sodat de imaginatie anders niet en schyndt te wesen dan datmen de spiritus animales druckende, perst teghen de voorseyde figuren aen, waerdoor se noch dieper gegroeft worden, de spiritus animales lanckx de groefkens door het pranghen moetende loopen, twelck de mensche dan op een nieuws gevoelt. Ende | dat gevoelen hem aengenaem synde, so continueert hy het pranghen derwaerts ende herwaerts, ende druckt also dat hy wilt. Het vermaeck dat de mensche hierin schept, is gelyck eenen boom sich verheught als de Sonne op hem schyndt, omdat hetgene dat oneffen was of te dicht aeneen, etc., daerdoor gladt ende geopent wort; maer de menichte van de concurrentien des vermaecks in den mensche maeckt de aengenaemheyt merckelicker. Dits voor soveel als de menschen de beesten gelyck syn. | |||||||||||||
[8 maart 1631]Ga naar margenoot+Also den 14en Februari dat houdt op myn hooft gevallen was, hebbe ick voorenGa naar voetnoot1), verhaelt wat gebeurt is tot den 23en dito toe. Maer nu den 5en Meerte snachs daerna en konde ick niet slapen van de middernacht af totdat het dach was. Ende in den dach, dats den 6en Meerte, was myn water rooder alst plach, ende scherp gelyck alsmen de koude pisse heeft, te weten dat en steeckt als men syn water gemaeckt heeft. Den 7en Meerte kreegh ick de coortse. Die begonst ontrent de vier ueren namiddach ende savons ten 9 ueren was ick heetst, ende bleef warm tot smergens ten 7 uere, ende was wat klam van de sweet, noghtans weynich of niet gesweet hebbende. Ga naar margenoot+HincGa naar voetnoota)Ga naar voetnoot2) videre est notabiles dies fuisse 14um <Februarij>Ga naar voetnootb), qui est primus, hoc modo: 1um, 3um, 4um, 5um, 7um, 14um, 16umGa naar voetnootc), qui est septimus Martij. Ex his in mentem venit in diebus criticis supputandis, aliud quippiam dignum esse consideratione, videlicetGa naar voetnootd) non oportere principium paroxysmi constituere principium diei, sed eam paroxysmi partem, quae hominem maximè commovet. Nam eo tempore quo pars hominis aliqua maximè patitur, imprimitur nota diei. Ga naar margenoot+Cùm igitur eadem diei hora, vel eadem Solis altitudo, vel potiùs eadem aeris constitutio, apud illam partem jam debito temporeGa naar voetnoote) suum humorem exercentem et coquentem, <accedit>Ga naar voetnootf), incipit ea pars, a similitudine constitutionis pristinae admonita, illum humorem excutere et commovere, homo verò vicissim partem illam vellicare; atque ita medium ferè paroxysmi et principium sequentis paroxysmi. Hinc criticus dies non est 13us, sed 14us. In febribus verò intermittentibus concussio tanta est in principio ut ejus magis quàm alterius in paroxysmo partis hominis natura meminerit, ideòque tàm 7us quàm 13us, | |||||||||||||
[pagina 201]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ 19us etc. sunt dies critici, aut potiùs dies paroxysmorum. Idque Fracastorum fortassis decepit, volentem intermittentium conditionem ad alios etiam criticos dies transferreGa naar voetnoot1). Ga naar margenoot+Sic mirum non esset in hominibus esse humores qui secundùm lunationes moverentur, imò secundùm annos. Videmus enim quasdam arbores nonnisi alternis annis fructûs ferre, quasdam etiam ferre quidem fructûs singulis annis, at alternis annis multò copiosiùs; quaedam quoque sunt quae tertio et fortassis etiam quarto etc. duntaxat annis fructûs copiosiùs ferunt. Ita dies, Luna et et anni habebunt suas crises et crisiumGa naar voetnoota) con | cursûs, ita tamen ut interdum principium paroxysmi sequentis incidat in idem tempus quo incipit praecedens exacerbatio, interdum verô ut principium sequentis conveniat cum medio praecedentis. Natura enim levia non sentit; et non sentiens, non recipit diei, mensis aut anni constitutionem.
Ga naar margenoot+Anticipatio et postpositio in febribus intermittentibus fit ob debilitatem aut fortitudinem membri in quo humor putrescit, nam horâ aliquâ non multum differt à praecedente aut sequenti. Imbecillis igitur pars sentit constitutionem antequam omninò similis est, sed tum.Ga naar voetnootc) incipit in quibusdam assimilari horae, quâ aegrotabat, quo fit unâ aut alterâ, aut pluribus, ante horam ipsam. Nihil enim repentè alteri simile fit, sed quò propinquiùs, eò similiùs, non aliter quàm id quod coquitur, quò propinquiùs est perfectae concoctioni, eò plura habet concoctaGa naar voetnootd). Fit igitur Ga naar margenoot+interdum ut humor qui post horas 24 aut 48 aut 72 omninò per putrefactionem paratus fuisset ad expulsionem, ante plenariam concoctionem expellatur, vel etiam in membro quietus haereat per aliquot horas, benè concoctus, donec membro a similitudine temporis irritatur. Quamquam enim humor ipse membrum irritare potest, id tamen foret longè fortassè post, nisi temporis constitutio accederet; nam putare humores parari exactè 24 horis, aut 48, aut 72, per se absque temporis considerationeGa naar voetnoote) absurdum videtur, quia omnes horae aequales forent ad absolvendas concoctiones, ita ut non necessè fuisset dies naturales medio eorum motu absolvi, non magis quàm in rebus fortuitis, ut aleae simpliciGa naar voetnootf) necessè est 6, 5, 4, 3, 2, 1 superiorem locum occupare, sed omnes hi indifferenter sese habent. Ga naar margenoot+Anticipatio tamen, et postpositio etiam, humorum naturae adscribenda est, nam natura pituitae facit cur potiùs uno die parata sit quàm duobus aut tribus, ita tamen ut quod primo die non est paratum ob temporis contrariam dispositionem, non perficiatur nisi die sequenti circa horam ejusdem constitutionis; ita tamen ut bilis, pituita etc. facilioris naturae, ante ipsam horam difficilioris, post ipsam concoctionis perfectionem adipiscatur. | |||||||||||||
[pagina 202]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Ergo ex membri fortitudine et humoris facilitate anticipatio et postpositio fiunt. Fortitudo postpositionem, facilitas anticipationem causatur. Notandum verò, uti dixi, prae omnibus, medium paroxysmi praecedentis distare medio motu 24, 48, 72 horis à principio paroxysmi sequentis, ubi principium non efficax. |
Ga naar margenoot+De daghen die te noteren staen sins dien val op myn hooft, synGa naar voetnoota) in Feb. 1631: 14, 17, 18, 20, <voorts>Ga naar voetnootb) 5, 7, 9 Martij, want den 5en Meerte en konde ick,gelyck geseydt is, snachts daeraen niet slapen, sodat ick achte dat doen het humeur, dat door den slach los geschud was (want het gaet daermede gelyck met de lavuerwassers, die doort schudden de metallen van gelycke nature byeen kryghen, gelyck dickwils voorenGa naar voetnoot1) geseydt is, ende int bloet syn verscheyden substantien van ongelycke swaerte, als melancholia is dichter ende swaerder dan bilis etc.) dat humeur los, of ten naestenby los synde, waer het oock int lichaem soude moghen syn (maer apparentelick in de aderen des hoofts, dat is van de nature)Ga naar voetnootc) op den vyfden voorseyt, synde secundùm Hippocraten criticus, gemoveert <was>Ga naar voetnootd) om ergens uyt te stooten. Doch door den ordinaren wechGa naar voetnoote) (in dese sieckte synde, na na myn gevoelen, de blase, welcken wech ontrent de nieren of in de dickte des bloets etc. ofte eenich ander inconvenient, niet open genoech en was) niet uytgejoghen synde, so isseGa naar voetnootf) geexpelleert daer se een tertiane intermittens maecken moeste. Waer dat sy, is my noch onbekent. Den 7en was myn urina wat vóór ende in de koortse heel klaer, ende hoe langhe ick het liet staen, tenGa naar voetnootg) wert niet dick. Maer dat ickGa naar voetnooth) den 8en Meerte maecte, was so dick dat een doeckxken, daerin gedoopt synde, heel roodt wert, voornementlick droogh geworden synde. So wast oock nadat ick den 9en Meerte de coortse gehadt hadde; op den 10en, ende volgens dien, vóór desen, oock, daer de wateren gelyck waren. Den 10en Meerte purgeerde ick wederom met het voorseyde van diacarth. et crem. tart. Den 11en creegh ick de coortse een weynich voor den middach, doch dese soseer niet als te vooren, al hoewel dat te vooren de coortse oock maer redelicken was. Myn pols sloegh in de coortse ontrent 65Ga naar voetnooti) of 66 mael in 36 secunden van een uere, ende in de tusschendaghen, als ick de koortse niet en hadde, sloegh myn pols ontrent 55 of 56 mael in de 36 secunden. Martij den 14en, smorgens tusschen 7 ende 8 uere, bloedet uyt myn slyncker neusgadt met wel een once, by gissingheGa naar voetnoot2). | |||||||||||||
[pagina 203]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Als de klockstelders willen weten hoeveel gewicht dat sy aen haer touwen hanghen moeten sonder te wachten d'een uere vóór ende d'ander naer, om te sien oft met de Sonne overeenkompt, so en hoeven sy haer maer slechs na de voorsz. gevondene secunde te regulerenGa naar voetnoot1), eens wetende wat proportie datter is tusschen een secunde ende het cloppen van haer horologie, meer of min gewichts daeraen hanghende, totdat sy de proportien hooren ende sien. In myn horologie isse byna van 42 cloppen tot 36 secundenGa naar voetnoot2).
Ga naar margenoot+Die perfect sien wil wat sedimentum syn water of urina heeft, die mach syn water maken in eenen urinael, ende alst geseten is, gieten dan het claerste boven af. Daerna moet hy syn water in eenen anderen urinael maken, ende geseten synde het claere oock afgieten, ende dit sedimentum hy het eerste gieten. Daerna in den ledighen urinael wederom syn water maken ende doen alsvooren. Ende dat so dickwil totdat hy genoech byeen heeft.
Ga naar margenoot+Dewyle dat gesonde lieden haer water so goet is dat het de nieren suyvert ende niet toe en laet dat daer eenich graveel aen en blyft, maer scheydt ende met sich neempt; dat oock eenen vervuylde urinael, daer een ongesondt mensche, die graveelich is, syn water dickwils in gemaeckt heeft, also datter veel tartarusGa naar voetnoota) aen het glas van binnen vastcleeft, indien een gesont mensche daer dickwils syn water inmaeckt, so sal het glas geheel schoon ende claer worden - so duncke my dat in de urina van een gesondt mensche yet te vinden is dat het graveel doet scheyden. So ick dit D. NuyssenborghGa naar voetnoot3) seyde, andwoorde hy datter hyer een vrouwe is, die teghen het graveel pisse in geeft; bevinde oock dat het sal prunelle (niet anders synde als nitrum)Ga naar voetnootb) van de doctoren teghen het graveel met goet succes gebesicht wort. Daerom soude wel best moghen wesen dat men het nitrum, datter in de urina veel is, van een gesondt mensche, die gansch niet graveelich en is, uyttrock ende een graveelich menscheGa naar voetnootc) dickwils ende in groote quantiteyt ingaf (want pisse en kan in geen groote menichte gedroncken worden). Also is te hopen dat hetgene den gesonden mensche van het graveel bewaert, den ongesonden daervan verlossen sal; want het kan wel syn dat het nitrum, dat uyt de urine van een mensche gemaeckt wort, al wat verscheelt van 'tgene dat uyt de aerde etc. getrocken wort. Geneest het nitrum niet, so soeckt in de urine yet anders. | | |||||||||||||
[15 maart 1631]Ga naar margenoot+Gisteren, synde den 15en Meerte 1631, hebbe ick eenen brief van Cornelis Drebbel aen den Coninck van Engelandt geschreven, hiervóór op een ledich | |||||||||||||
[pagina 204]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ bladt gecopieertGa naar voetnoot1). In denwelcken hy onder anderen schryft, dat hy een horologie maken kan dat altyt loopen sal; ende alst een weynich verloopen is, dat het dan als de Sonne schynt, wederom terecht kommen sal. Dit kan gedaen worden met eenen hollen back, also gestelt dat de Sonne winter ende somer om eenselve uere op eenselve plaetse schynt, twelck op de manniere van de sonnewysers moet geordineert worden, also dat de Sonne op een gegeven minute van een uere, tsy middach of op een andertyt, altyt schynen moet op deselfde linie, welcke so lanck moet syn datse van den eenen tropicus tot den anderen reyckt. Nu van binnen moetender interstitia gemaeckt worden dat elck quartier van de uere een caviteyt appart heeft, wiens locht de Sonne schynende op de superficie, door syn warmte verdunnen sal; dewelcke, meerder plaetse soeckende, moet gedirigeert werden, daerse het wyserken effen op die uere ende quartiere dryven kan. Twelck op verscheyden wyse geschieden mach, de verwarmde locht teghen d'een of d'ander veerken vliegende, dat so gestelt is dat het wyserken anders niet staen en kan dant van dit veerken gedreven wort. Welck veerken of plaetken kan gehecht syn aen een koper rondt stocxken, daer het wyserken met syn centrum vast aen is, also dat het drayen moet gelyck het koperken draeyt. Dit stockxken lanck synde, kan veel veerkens draghen, elck responderende op syn uere etc.
Ga naar margenoot+Fracastorius, cujus scriptaGa naar voetnoot2) nunc primùm video, libello de Sympathiâ, cap. 10Ga naar voetnoot3) multas causas affert cur spongia, parte sui in aquâ pendula, tota, id est supra aequilibrium aquae, madefiat. Nulla verò rationum quas affert, veritati videtur consentanea; at eas refutare nunc non est opus, cùm id unicuique in hoc opere meo versanti, facillimum sit. Sufficiat igitur eam quam ipse genuinam esse existimo afferre. Spongiâ primùm madefactâ, ac deinde tam fortiter compressâ ut omnis aqua exprimatur, spongia nihilominus madet, quia mador ita obsidet poros ejus minores ut nullus aer ingredi possit, eo modo uti multotiesGa naar voetnoot4) de foraminibus dixi per quae aqua effluxura ob fugam vacui retinetur, eoque modo quo aliàsGa naar voetnoot5) dixi guttas fieri, | |||||||||||||
[pagina 205]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ ob nonnullam in aquâ existentem tenacitatem. Poris illis igitur in spongiâ a madore clausis, aer, inquam, ingredi nequit; sunt ergo pori hi omninò vacui. Aer verò circumstans eos non claudit quia fibrae spongiarum fortiùs se dilatant quàm incumbens aer eas premit, idque ob pororum quos fibrae sese dilatando faciunt, exilitatem. Manus verò comprimens | eos poros claudit; non quòd ejus motus vim aeris incumbentis superet, sed quia hoc additamentum ad vim aeris requiritur ut compressio talis fiat; imò nisi aer comprimeret, fibrae spongiarum multò majores poros facerent. Sic aer compressus, ad naturalem rarefactionem etiam vi magnâ revertitur. Sic arcus, lamina, pila etc. nimis tensa aut compressa, ad situm naturalem sponte redeunt, de quâ re antehacGa naar voetnoot1) non semel cum admiratione loquutus sum. Poris igitur a fibrarum recursu factis et ab humore clausis, ut aer ingredi nequeat, illi quidem, quamdiu in aere sunt, vacui existant. At simul ac aquam spongia tangit, aqua ab incumbente aere pressa, in eos poros vacuos, per eam spongiae partem quae in aquâ est, impellitur. Nunc enim aquae poros claudentis tenacitas non obstat; aqua enim aquae est amica, madorque poros obstruens et aqua in quâ pendet spongia, omninò conjunguntur, quia asperitates et pori homogeneorum eorundem similes et aequales sunt. Non enim si aer intra poros hosce madore obstructos, penetrare nequeat, etiam aqua id potestGa naar voetnoota), nam aqua madori (qui nihil est nisi aqua) mixta unum fiunt. Atque ita juncta, mixtum satis est copiosum ut non tantùm poros obstruat, verùm etiam eos ingrediatur et omninò impleat.
Ga naar margenoot+Vidi nuper libellum manuscriptum Italicè qui Galileo Galileo ascribiturGa naar voetnoot2), ubi auctor statuit fluxum et refluxum maris originem sumere à motibus Terrae diurno et annuo combinatisGa naar voetnoot3). Et certè, si Terra moveatur eo quo eam Copernicus modo moveri supponit, aqua non potest non pati varium fluxum et refluxum secundùm ea quae antehac de motu non semel disserui; imò multò magis aer ob illos motûs variè movebitur, ita ut ille omnium ferè ventorum causa esse videri possitGa naar voetnoot4). Unde sequitur ut illi qui sub polis habitant (si ibi tota superficies aquis est adoperta) fluxum et refluxum singulis duntaxat 24 horis sentiant, quia motus diurnus Terrae ibi est insensilis, semperque ibi aqua et ventus vel ad polum vel à polo moveri debeat. | |||||||||||||
[pagina 206]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Scribit auctor libelliGa naar voetnoot1) se fecisse instrumentum quo hic motus, sive fluxus et refluxus, representari possit; fabricam verò non addit. Eam autem hoc modo facere liceat. Sumatur vitrumGa naar voetnoota) sphaerale politum, qualia huc advehuntur specula sphaeralia. In medio ejus magnes globosus figatur; in exteriori vitri superficie ramenta ferri vel magnetis undique adhaereant quae aquam repraesentent; quò minora et globosiora, eò ad hanc rem aptiora. Haec ramenta (vylsel dicunt Belgae), a magnete attracta, nunquam a vitro excident; at si vitrum moveatur inaequaliter, ea quoque variè movebuntur. Et si per motûs Terrae similes moveatur, rasurae hae procul dubio motum refluxûs et fluxûsGa naar voetnootb) maris et ventorum repraesentabunt. Ergo | in sphaerico hoc vitro fac fossam circularem aggeribus positis, id est, talem quae sit vel in aequinoctiali vel aequinoctiali parallelam. Tum fossam etiam facito secundùm aliquem meridianorum. Tertiò fac eas fossas latiores ut sint veluti maria quaedam. Fiatque primò polus Terrae idem cum polo zodiaci, tum Ga naar margenoot+eo se habeat modo uti se nunc habet etc. Vide quaenam phaenomena hinc sequantur. Quae nisi reverâ in mari appareant, certò concludendum Terram non moveri. Cognitis enim regularibus, facilè erit etiam obliquas et varias fossas cognoscereGa naar voetnootc); imò totum maris motum circa littora in cavitates cognitas. Sic mare quod est inter Africam et Indiam occidentalem, situm est secundùm Austrum et Septemtrionem, ergo singulis horis 12 fluxus et refluxus ad littora percipitur. Nam mare illud singulis 24 horis bis duntaxat secundùm longitudinem coincidit cum motu Terrae annuo. IJs ergoGa naar voetnootd) horis aqua ejus movetur versus aliquam ejus partem in longum; at reliquisGa naar voetnoote) horis eadem aqua redit ad aequilibrium. Bis igitur 24 horis fluxus et bisGa naar voetnootf) refluxus percipitur apud nos qui habitamus in hujus ponti extrema ora. Cùm autem fluxus et refluxus etiam Lunae ordinem sequatur, necessè est et Ga naar margenoot+Lunae cursum eandem cum aestu maris habere causam, duplicem nimirum Terrae motum. Si igitur Lunae motus ex Terrae motibus sequatur, non ampliùs de veritate dubitandum videtur. Nihil autem veriùs quàm motâ duplici hoc motu Terrâ, etiam aquam et aerem variè moveri. | |||||||||||||
[12 april 1631]Ga naar margenoot+12en Aprilis 1631 cùm Lansbergij OuranometriamGa naar voetnoot2) percurrerem, subijt cogitare quî factum esset ut corpora longiùs à Sole distantia, majora essent propin-quioribus, solo Marte (ejus judicio) exceptoGa naar voetnoot3). | |||||||||||||
[pagina 207]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Suspicabar igitur fieri posse ut septem quos dicimus planetae, originem sumpsissent ex exhalationibus Solis qui plus quàm quadruplo major statuitur quàm omnes planetae (inter quos est etiam Terra) simul sumpti. Majora ergo corpora remotiora esse videntur, quia Sol ob distantiam paucissima ibi discutit. Mercurij verò stella, propinqua Soli existens, etiamsi indies multis a Solis exhalationibus etiamnum crescat, tam fortes tamen Solis in eâ sunt radij ut non minùs multa quotidie discutiat ac per inane spargat. Ideòque non est credendum longo aevo planetas augeri aut diminui non posse. Distantia singulorum planetarum ab invicem tanta est ut unusquisque sit extra alterius activitatem: omne autem quod in inani volitat, ferè intra alicujus planetae activitatem est, ac idcirco tum ab hoc, tum ab illo planetarum attrahitur; planeta verò motu suo circa Solem omnibus corpusculis in eo circuitu voli | tantibus occurrit, quodque nunc extra ejus est activitatem, id alio periodi tempore est intra ejus activitatem. Neque aliter haec in universo volitantia corpora trahuntur quàm lapides, in altum conjecti, in Terram recidunt. Haec etiam est causa cur plures planetae non sint; etiamsi enim in initio plures fuissent, minores a majoribus attracti fuissent, donec omnia extra aliorum activitatem fuissent. Et quamdiu adhuc planetae sensilibiter crescebant, hoc modo se res habere potuit. At cùm eousque pervenissent ut tantum ferè discuteretur quantùm aliunde accederet, nulla datur occasio corporum majorum attrahendorum, nisi fortè cometarum, qui ita extra planetarum activitatem colliguntur, ut etiamsi nunc intra nullius planetae activitatem siti sunt, mox tamen planetisGa naar voetnoota) circa Solem motis, tandem ab ijs absorbentur; cùmque altiores planetae et longiùs à se invicem distant et tardiùs moventur, fit ut altiores cometae et majores sint et diutiùs durent.
Ga naar margenoot+Hinc sequi videtur ratio virtutum planetarum ad invicem. Cùm enim Saturnus longiùs à Sole abest verisimilè est ibi omnia frigore esse obsita, ideòque omnes ejus exhalationesGa naar voetnootb) esse frigidas, non aliter quàm acervus ingens nivis et glaciei in montibus loca vicina frigidiora reddit quàm forent si acerbus iste ibi non esset. Cùmque Saturnus ita Soli conjungitur vel opponitur ut Terra nostra sit in eâdem lineâ rectâ, multò potentiùs vim suam ad nos transmittit, nam radij solares in eâ Saturni parte quae Terram spectat, multa discutientes, plura ad nos ex eoGa naar voetnootc) deferunt; eo enim modo quo calor vehiculum est omnium et cujusmodiGa naar voetnootd) odorum, ita etiam radij Solis frigidas Saturni exhalationes ad nos deferunt. Sic quoque hîc apud nos, quando nix domos nostras operit, non tantum frigoris intra aedes mittit quàm cùm incipit dissolvi; tum enim id quod antea quiescebat atque eo loco haerebat, movetur ac intra aedes ingreditur cutemque nostram tangit sive in formâ aquae, sive in formâ frigidorum vaporum. Et nisi eodem tempore idem calor qui | |||||||||||||
[pagina 208]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ nivem liquefacit, etiam nos calefaceret, multò majusGa naar voetnoota) frigus, cùm nix dissolvitur, quàm antè sentiremus. Id autem fit in Saturno, ubi calor qui ejus nivem dissolvit, nos hîc nullo modo afficit. Id quod de Saturno dixi, de alijs etiam planetis dictum esto, nisi quòd Mars ob alias causas calidam exhalationem ad nos mittit. Propinquior enim est Soli tamque nobis propinquus ut calor ille Solis qui oleumGa naar voetnootb), sulphur et aquam etc. Martis dissolverat, non evanuerit antequam ad Terram pervenit, cùm ex Saturno venientes exhalationes ad nos jam a radijs Solis fereGa naar voetnootc) destitutae, perveniant. | Id verò hîc etiam considerare convenit non temerè quibusvis aspectibus esse credendum. Ex ijs enim quae dicta sunt, solae oppositiones et conjunctiones vim habere videntur, quòque aliquid longiùs ab ijs abest, eò minùs virium suarum ad nos mittere.
Id quod de Sole diximus, dici etiam posse videtur de Terrâ et Jove quae sese eodem modo ad suos planetas, quo se Sol habet ad suos, habere videntur. Creata sit igitur Luna nostra ab exhalationibus ex Terrâ ascendentibus, qui cùm sintGa naar voetnootd) pauciores quàm ij qui à Sole prodeunt, ideò Luna multò est minor planetis primarijs, tantumque ex eâ indies a Sole potissimumGa naar voetnoote) discuti putetur quàm a Terrâ et aliunde ad eam accedit.
Ga naar margenoot+Etsi autem planetae parvi appareant, non tamen existimandum est non plus virtutis ex ijs ad Terram transmitti quàm si parvi reverâ existentes, tam propinqui essent ut nobis tales, quales nunc apparent, viderentur. Nam quoniam ex toto corpore virtus emittitur, neque ea virtus in totum spatium spargitur, sed omnis qui inter Terram et planetam fuit prorsum ad nos pervenitGa naar voetnootf), fit ut planetae secundùm tres dimensiones virtutem emittant, Terra verò secundùm duas duntaxat recipiatGa naar voetnootg). Ideòque crescente ita distantiâ et magnitudine ut angulus visualis idem maneat, virtus major fit in Terrâ quàm antè. Tum enim demùm virtus cum distantiâ et angulo hoc proportionem habet, quando totum spatium virtutem immissam in quâvis sui parte aequaliter retinet, neque ab uno in alium locum transmittitGa naar voetnooth), aut ad extremitatem determinat.
Ga naar margenoot+Balthasar van de VinneGa naar voetnoot1) tot Gorcum is van opinie dat de Sonne, boven haren loop, die sy alle maende doet, in sichselven oock loopt ronsom eenen center buyten haer, welcke center van de Sonne soude staen ick en weet niet hoe dickwils de distantie tusschen ons ende Saturnus; ende gaet eens om, ick en weet niet in hoeveel duysent jaer. Evenwel houden haer plaetsen ronsom haer altyt haren loop, op | |||||||||||||
[pagina 209]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ die manniere gelyck Tycho Brahe syn hypotheses maeckt, oft gelyck Jupiter met syn planeten ronsom de Sonne loopt. Also meynt hy oock, dat alle de vaste sterren doen met al hetgene dat ronsom elcke vaste sterre draeyt,waermede hy seght al de phaenomena te konnen solverenGa naar voetnoot1).
Ga naar margenoot+Cribriformè id quod antehac in oculis meis apparere dixiGa naar voetnoot2), latitudine exigui straminis infinitis foraminibus referti, aequalibus quidem ijs, sed quibusdam in locis paulò majoribus distinctum <erat>Ga naar voetnoota). Filum hoc multis gyris inter se convolvitur, quorum situs et positio partium ad invicem aliquantulum mutatur, verùm ita ut post motum ad eandem posituram redire videatur, non aliter quàm lamina chalibea per motum flexaGa naar voetnootb), ad eundem, quem antè habuit situm, revertitur. Hoc phaenomenon ab oculis meis quantitate quatuor aut quinque digitorum videtur distare. Cùm | subitò oculos attollo, altissimè videtur volitare, non aliter quàm lapis qui è manu emissus pergit moveri, donec occursu rei durae etc. sistitur. Tum verò etiamsi in unum idemque punctum oculos coeam, nihilominus tamen cribriformè hoc phaenomenon videtur cadere usque ad infimam oculi sedem; unde videtur non tunicae alicui affixum esse, sed humori alicui innatare. Adhaec non videtur hoc phaenomenon, nisi oculos obvertam, coelo limpido aut parieti claro; cùmque per secundariam lucem, ut fit, alias res aspicio, nihilGa naar voetnootc) hujus phaenomeni apparet. Inde concludo hoc non videri per lucidos punctorum penicillos sicut omnes aliae res videri solent, sed duntaxat esse umbram fuliginum in oculis apparentium, id est tunicam aragnoidem illo loco lucem oculos ingredientem, non accipere. Fieri enim non potest ut unius puncti penicillusGa naar voetnootd) in oculo radiantis in tunicâ aragnoide per refractionem quamvis in punctum coeat, nam illa quae propè oculum sunt, ob eam rationem non videntur quia vel non refringuntur in unum punctum, vel saltem longè post tunicam aragnoidem. Jam verò, si haec fuligo foret in humore oculi aqueo, radij lucis per pupillam singula puncta fuliginis comprehendentes, antè coirent quàm ad tunicam aragnoidem pervenissent, atque ita nulla in eâ foret umbra; quod fit quia pupilla tam magnam proportionem habet ad puncta hujus fuliginis, quae puncta tam sunt exigua ut minima lucis homogenea non multò videantur esse minora. Versantur ergo haec fuliginum puncta cohaerentia in vitreo humore, non longè à tunicâ aragnoide, vel eam ipsam contingentia. Quae eam tangunt, tantam, quanta ipsa sunt, umbram reddunt; quae remotiora, eorum umbra pro ratione distantiae imminuitur. Distantia verò visibilis hujus phaenomeni ab oculo tanta est, quanta ab angulo coni ex unico phaenomeni puncto facti, indicatur; eodem enim modo quo penicillus | |||||||||||||
[pagina 210]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ lucidus ab unico <puncto>Ga naar voetnoota) rei visibilis extra oculum positi, in unicum punctum in aragnoide desinit, utque ex hujus anguli quantitate distantia judicatur, sic in hoc phaenomeno radij, singula ejus puncta comprehendentes inque aragnoide angulum constituentes, indicant distantiam apparentem. Nam existimat oculus, eundem angulum sentiens quem ex tali distantiâ extra oculum sentire solet, hoc punctum quoque taliter ab oculo remotum esse. Quò igitur hujus fuliginis puncta aequalia in vitreo humore longiùs ab aragnoide distant, eò angulus fit minor et consequenter distantia visibilis major putatur.
Ga naar margenoot+PlanetaeGa naar voetnootb) <et>Ga naar voetnootc) stellae fixae parum aut nihil ad aeris alterationen facere videntur, ob eoram nimiam à Terrâ distantiam et diametrorum exilitatem. Sol verò solus author est uniformis varietatis. At venti omnem, et diurnam et horariam, etc., afferunt mutationem; ex locis enim unde spirant, afferunt causas alterationis. Et si non spirant venti, vapores in altum elevati ibidemque haerentes, Soli vim ordinariam adimunt fitque pluvia, frigus, etc. Quid autem per radios Solis, nullis ventis spirantibus, | in hoc nostro aere futurum sit, non difficile fortassis intellectu videtur. Et si venti fiant a motibus TerraeGa naar voetnoot1), quin eorum motum et varietatem eorum quaerimus?
Ga naar margenoot+Qui similitudinem habere desiderat quomodo humores interdum in corpore nostro disijciantur, sumat vitrum, pedi oblongo insistens aquâ, ferè plenum; frictoque ejus margine, videbis guttulas innumeras atque admodum exiguas, extra vitrum excuti. Idem fieri potest ijs corporis locis ubi vasa magis tensa sunt. Rationem cur hoc fiat in vitro antehacGa naar voetnoot2) scripsi. At guttulis sanguineis ita in corpore dispersis, facillimo negotio a calore vincuntur atque in vapores et flammulas vertuntur. Hinc fortassis vulneratorum febris continua ob perpetuum dolorem, membranis ubique et continuò concussis.
Ga naar margenoot+Over het verlies van syne vrienden kan men sich troosten als men overdenckt dat menGa naar voetnootd) nu so is gelyck ymant die sonder sulcke vrienden geboren is. Want is die niet droeve omdat hy se niet gehadt en heeft, waerom sal ick droevich syn dat ic se niet meer en hebbe? dewyle ick deselvighe gelegentheyt van vermaeck nu hebbe, die ick soude gehadt hebben, waert dat ick die vrienden noyt gekent en hadde. Het verlies van vader, moeder, ooms, moyen, broeders ende susters wort ordinaris gerecompenseert ende derhalven vergeten door occupatien ende tvermaeck tgene men met syn kinders heeft. Die dan na het aflyden van haer ouders of geen kinders en kryghen of die verliesen, syn nootsaekelick alderdroeftsGa naar voetnoot3). | |||||||||||||
[pagina 211]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+NihilGa naar voetnoota) curatu difficiliùs videturGa naar voetnootb) febribus, eo quòd ferè ad cor moventurGa naar voetnootc) (nihil enim aliud sunt quàm ignis intra corpus accensus); corde verò ab hoc calore affectoGa naar voetnootd) magis magisque incalescit, non aliter quàm ligna quae plurimo calore circumdantur; quantòque plus caloris aliunde, vel ab ipsis lignis, accedit, eò magis ligna consumuntur. At qui extrorsum movere posset ignem hunc, ac in locum ejus aerem per foramen aliquod substituere, eum procul dubio extinguet. Sic si quis corpus totum hominis, febre laborantis, sacco coriaceo undique exactè clauso includeret, solo capite excepto, ita ut saccus circa collumGa naar voetnoote) leviter constringatur, ne multum aeris inter collum et corium transire possit. Quod ut accuratiùs fiat, collum fascijs ante et post constrictionem sacci obvolvatur; tum fiat foramen circa umbilicum in sacco coriaceo, in quod per tubum coriaceum, follis inversus inseratur, atque ita omnis aer qui circa corpus in sacco est, eliciatur. Hunc aerem sequetur omne id quod in corpore maximè spiritualè est, quod tempore febris est spiritus sive calor febrilis. Quo hoc pacto per poros corporis extracto, aer per os continuò ingrediens, cor et reliqua corporis interna refrigerabit febremqueGa naar voetnootf) frigore suo procul dubio extinguet. Dit soude myn soontjenGa naar voetnoot1) misschien geholpen hebben, hadde ick <dit>Ga naar voetnootg) doen bedocht ende gedaen, want hy was heet van binnen ende koudt ende clam aen syn handen. Follem inversum voco, per quem flatus non expellitur, sed per quem aer attrahitur et sugitur. Vide 2Ga naar voetnoot2). | | |||||||||||||
[22 juli 1631]Ga naar margenoot+Claudius mydorge in Examine suo des Recreations mathematiquesGa naar voetnoot3), pag. 231Ga naar voetnoot4), dicit qu'une mesme force pourroit jetter plus loing une balle de pierre qu'une autre de fer ou plomb, à cause que la balle de pierre faict moins de resistance à la force mouvante que la balle de fer ou plomb. Dicitque: c'est une experience veritable et assez ordinaire. | |||||||||||||
[pagina 212]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
At neque experientia, nec ratio vera sunt. Nam positâ vi quae globum plumbeum longissimè moveat, certum est ab eâdem vi globum lapideum non tam longè motum iri, et, ut antèGa naar voetnoot1) scripsi, globus major a magnâ vi longiùs movetur quàm ejusdem materiae globus minor. Ratio non ad resistentiam virtutis moventis est referenda, sed ad resistentiam aeris, qui majorem proportionem habet ad levius et minus corpus motum quàm ad gravius et majusGa naar voetnoot2). In vacuo quidem aequè celeriter utrumque movebitur, si, dum virtus movens adjuncta est, aequè celeriter moveanturGa naar voetnoot3). Resistentia verò ad virtutem moventem non cor sideratur postquam res mota a virtute movente jam remota est. Exigua quidem vis longiùs movet leviorem globum et minorem quàm graviorem et majorem, sed examinatoris verba aliud, ut hîc videre est <per> id quod dixi, prae se ferunt et virtutem quamvis significant. Sed de talibus antè ad nauseam usque. Te Dort, den 22en Julij 1631.
Ga naar margenoot+Vide 2Ga naar voetnoot4) - De febribus curandis cùm NuysseburgioGa naar voetnoot5) consilium meum aperirem de extrahendo per follem calore mediante sacco coriaceo, existimabat is corium id tergori tam fortiter applicatum iri per suctionem ut non undiquaque, sed circa solum umbilicum corporis calor extrahi cogeretur, quod et dolorificum et non tam promptum videbatur. Idcirco praestare existimabam aegrum jacere, aut stare aut sedere, in vase ligneo optimè clauso cujus unus fundus ex corio constaret quod aperiri et constringi posset circa collum hominis; follis verò, qualis est vinariorum, sed inverso modo paratum, foramini medio, non aliter quàm vinarij faciunt, insereretur. Hoc quivis, benè valens aut febre intermittente laborans, experiatur hoc pacto: Sedeat in vase; circa collum corio claudatur; extra vas pendeat pulsilogium quodvisGa naar voetnoot6); aeger intra vas digitum arteriae imponat, numeretque ante suctionem quot ictûs aut pulsûs arteria edat eo tempore quo plumbum pulsilogij 36 recursûs fecerit, quos alius numeret; postquam verò jam aliquoties follis operatus fuerit, iterum exploretur proportio pulsuum ad recursûs pulsilogij; si enim pauciores jam fuerint pulsûs, cogitandum est calorem à corde per exteriora evasisse. Aut admove manum tubo per quem aer ex folle eijcitur; is enim si caleat magis quàm par videatur, certum est calorem corporis febrilem extrahi et foras propulsari. Et si quis sentiat nimium trahi illam partem quae proxima est foramini, opponatur ei lamina quaedam, ut aer à lateribus ad foramen perveniat. Ut autem | haec attractio caloris interni ad exteriora facilior reddatur, erit conveniens ut cutis fiat quàm porosissima; idque perficietur si in eodem vase ante | |||||||||||||
[pagina 213]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ hoc opus aeger sedeat tanquam in balneo, id est in vase hoc aquâ calidâ repleto; ubi verò exteriora satis mollia videntur, omnis aqua per foramen inferior estGa naar voetnoota) emittenda. Et quamquam jam pori, ob aquaeGa naar voetnootb) guttas ijsdem inhaerentes, clausi videntur, calor tamen relictus et ex corpore exeuns, ita eas guttas extemplo siccabit, ut pori admodum futuri sint patentes. Nihil enim citiùs aquâ purâ, id est pluviali, siccescitGa naar voetnootc). Imò si aeger in tali vase undique clauso diutiùs sedeat, magis exteriora ejus calebunt quàm si multis vestibus operiretur; ideòque halitûs interni ad exteriora movebuntur. Extractio haec etiam fieri poterit per pondera, ne toto tempore quo paroxysmus durat, aliquis follem; movere cogatur et in continuis, toto durationis tempore; quamvis interpolatis vicibus, aegro in vase manente, id fieri magno etiam poterit cum fructu, quia, ut dictum est, sola in vase mansio exteriora calefacit. Imò etiamsi follis attractio desinat, tamen, cùm aer in vase circa cutem sit inanitus et rarefactus, halitûs aliquamdiu adhuc instar cucurbitularum in locum vacuum ex interioribus succedent. AtGa naar voetnootd) dicet aliquis: multae febres multum boni in corpore faciunt dum pravos halitûs calore suo purgant. RespondeoGa naar voetnoote) idem hîc futurum est, idque multò securiùs et faciliùs, quia proximâ viâ educentur; in febribus verò multi priùs ad cor veniunt atque inde non absque aliquo in corde maleficio expelluntur. Verùm corde, ut solet, per eos halitûs calefacto, calor, per arterias duplicatus, in totum corpus spargitur, atque ita multa expellit; quae, si statim calor educeretur, expelliGa naar voetnootf) non possent. PutoGa naar voetnootg) hoc instrumentum non adhibendum esse nisi a medico qui judicabit an praestet in tali aegro eam coctionem per has cordis molestias perficere, an vero hoc vas adhibere. Certè cùm interiora calent et exteriora frigent, ut in febribus ardentibus, cùmque periculum mortis praevidetur, praestat hostem hunc educere quàm permittere ut cor obruat hominemque occidat. Potest d) etiam loco follis adhibere haustrum quam sentinam vocant, si partem vasis in quo sedet aeger, aquâ impleveris; quam haustro paulatim extrahas. Extractâ enim aquâ aer in vase rarescet, in cujus porositates corporis calor febrilis succedet. |
Ga naar margenoot+Caesar Magatus, de Rarâ medicatione vulnerum Lib. i, cap. 77, paginâ 195Ga naar voetnoot1), | |||||||||||||
[pagina 214]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ dubitat cur immoderatum sanguinis profluvium magis siccet musculos et nervos quàm venarum et arteriarum tunicas, ligamenta, cutem, ut fiat convulsio, quam putat fieri subitâ hac evacuatione, ne cogatur in marasmo convulsionem operiri. Secundò miraturGa naar voetnoot1) cur corporis partes magis contrahantur quàm pelles siccatae, ideòque cogitur recurrere ad sentientem naturam. Sed respondendum videtur musculos multum corporeitatis crassitiei continere; idcirco si ab omnibus partibus aequalia decedant, decessio illa magis apparet in musculis. Quòd etiamsi in marasmo etiam contingit, id est etiamsi ibi etiam major proportio in decurtatione musculorum quàm <in>Ga naar voetnoota) reliquis, verùm lenta haec tractio aperit poros nervorum, eo modo quo funes quae pedetentim tenduntur ac diù eo situ manent, non remittunt, sed eam quam noviter accepere longitudinem, etiam remissi, retinent; sed qui subitò tenduntur, aut non satis diù in eâ tensione manserunt, remissi contrahuntur; tempore enim hoc omnes etiam minimi pori aperiuntur, atque id quod contractionem causabatur, aboletur. Quid autem id sit, aliàs a me satis dubitatum. Alterum ejus dubium minoris adhuc momenti est. Docent enim Mechanici in multis situbus, fune exiguum duntaxat attracto, onera multum loco mutari.
Ga naar margenoot+Oleum in ellychnioGa naar voetnootb) ardenti ascendit, quia id oleum, quod in parte eâ ellychnij est quae ardet, jam ferè consumptum estGa naar voetnoot2). Ergo meatûs in fibris ellychnij eo loco inaniores sunt quàm fuerant, cùmque eae fibrae jam siccatae sint a flammâ, non possunt tam facilè concidere quàm antequam siccatae erant. Hiantibus igitur illis et ob siccitatem in eâ parte ubi flamma est, clausis, oleum proximum in eos meatûs ab incumbente aere exprimitur. Confer cum his quae aliàs de fultro dixiGa naar voetnoot3); per hoc enim nihil effluit nisi exterior pars sit inferior oleo quod est in vase. Clauduntur etiam partes fibrarum ubi flamma est, ob fungos, id est cineres, ijs adhaerentes, earumque extremos poros obstruentes. Flamma magis sursum quàm deorsum moveri solita, non videtur concussaGa naar voetnootc) quia satis multum ignis et materiae deorsum ab eâ premitur utGa naar voetnootd) cogatur per hoc aliquid ascendere. Flamma verò fibrarum poros aperit quia oleum in ijs extendit, quo jam in flammam verso et extra poros ascendente, latera pororum, ut dixi, exsiccata non possunt connivere. | |||||||||||||
[1 augustus 1631]Ga naar margenoot+Den 1en Augusti 1631 seyde men de heele stadt doorGa naar voetnoot4) dat ick uyt de sterren gesien | |||||||||||||
[pagina 215]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ hadde dat de stadt Dortrech voor Woensdach aen vier hoecken in brandt staen soudeGa naar voetnoot1). Nu dewyle myn schriften uytwysen, datter niemant en is die min vertrout op voorsegginghen als ick doe, door de onwetentheyt der menschen, so mach men hieraen sien hoe lieden die wat meer | schynen te weten als gemeene lieden, sonder order befaempt worden ende also beloghen, twelck van vele andere, die men na haer doot voor waersegghers of tooveraers houdt, oock wel te gelooven is, die dickwils beter ende min superstitieus geweest syn, dan diegene, die sulckx van hen segghen. Sulck segghen kompt dickwils in den mondt van de menschen door eenen kachelachsman die op de bierbanck niet anders dan so een leughentjen en weet te versieren om eens te lacchen; welcke leughen, alse valt op een persoon daer wat apparentie van schynt te wesen, so wort se hier ende daer gelooft. So seyde men oock, dat ick te Dortrecht op myn toorentjenGa naar voetnoot2) door een verrekycker gesien hadde dat het schip den Orangeboom (twelck men seght dat verdroncken is) te Farnabock in Brasilien gelost heeft; daer niemant van al hier so seker en is dan ick, dat sulckx door de bocht der crompte van de aerde onmoghelick is.
Ga naar margenoot+Ick hebbe dien aerdt, dat ick wel soude willen bespreken datmen na myn doot my niet begraven en soude, maer ergens in huys laten ligghen verrotten. De reden daervan is een swackheyt in my, dat my altyt in den sin licht dat ick niet doot syn en sal, als ick doot schynen sal te syn; jae ten dunckt my niet dat ick oyt sterven sal, maer wel voor een tyt slaepen ende vreese int graf wacker te worden. De vraghe is of dat een goet of quaet teecken is. Myn ongeloovicheyt is so groot dat ick vreese dat ick de alderswackste int geloove ben van alle ware Christenen; maer dit gevoelen ende afgrysen dat ick hebbe van begraven te worden doet my altemet hopen, dat myn kleyn geloove noch geloove is, ende dat de opstandinghe der dooden door insprake des Heyligen geests niet teenemael uyt myn herte geweest en is. Myn dochterken CatelyntjeGa naar voetnoot3) seght oock dickwils: ‘en begraeft my niet als myn broerkenGa naar voetnoot4) begraven is, want ick vreese dat ick noch sal schreuwen ende dat moeder my niet hooren en sal, gelyck myn broerken nu meugelick wel doet’. Sodat dit een instinctus van de nature schyndt te wesen, die Godt gegeven heeft tot bewys van het eeuwigh leven hierna. Elckeen mach sien of hy dit oock so gevoeldt. Dit is oock de reden dat ick op myn vrienden versoecke dat sy my willen anatomiseren eer sy my begravenGa naar voetnoot5) | |||||||||||||
[pagina 216]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Het heeft syn gebruyck soomen maken kan dat een gewicht naer advenant leegher ghinck danGa naar voetnoota) het swaer was. Maeckt een lanckworpich yserken dat int water syncken kan; so ghy kont wat hol, dat het met het water evenstalwichtich is |.
Ga naar margenoot+Hetgene de lieden hiervoorenGa naar voetnoot1) seyden dat ick gepropheteert hadde dat het voor Woensdach hier in de stadt aen vier hoecken brandt soude wesen, dat is juyst gegebeurt s'nachs vóór Woensdach voorseytGa naar voetnootb) doch den brandt was maer aan één plaetse ende haest geblust, doch geschiedde met sulcken schrick ende geloop alsoffer eenen bysonderen brandt geweest was. De lieden liepen langs de straten ende riepen: ‘Nu geschiet het, dat den rector voorseydt heeft’Ga naar voetnootc). Ende al wert het strax geblust, evenwel en hielt de sprake niet op, maer seyden: ‘Het soude so geweest hebben, hadde men daer so haest niet bygeweest’c). Also siet men hoe de menschen yte segghen konnen van t' gene daer niet met allen aen en is.
Ga naar margenoot+Refractio stellarum ad superficiem aeris admodum exigua ab Astronomis statuitur. At si quis dixerit refractionem non semel, verùm saepiùs, fieri antequam radius ad nos perveniat, ille professò quantitatem refractionis admodum augeret; praesertim ad horisontem, ubi intercapedo inter oculos nostros et aeris superficiem longè major est, ideòque in maximo hoc intervallo plurimae nubeculae aut variae aeris condensationes esse possunt. Aqua quidem et vitrum quae nec rarefieri, nec condensari possunt, unicam duntaxat refractionem, quam in ingressu radius accepit, repraesentant; at aer, cùm hîc densus, illic rarus esse possit, magnam refractionis afferre potest varietatem. | |||||||||||||
[10 oktober 1631]Ga naar margenoot+Saepiùs quaesitum est quo pacto corpora inter se cohaereant, de quâ re a me alubiGa naar voetnoot2) dictum est id fierí quia inter ea non est aliud corpus, ideòque metu vacui, aut potiùs incumbentis aeris compressione, invicem adhaerent. Cùm verò aqua vulgò dicatur gluten quo corpora sibi invicem cohaerent, id fieri videtur quia aqua suo interjectu et interventu omnia loca inter partes asperas lenit et implet, ita ut jam planè invicem absque ullo aeris intermedio adjungantur. Ubi haec ita connectuntur, fiunt fibrae; ubi verò aliquid spacij, vel vacui vel aere pleni, relinquitur, fiunt compositorum pori. Videndum an hinc aliquid lucis laminarum etc. resultationi obveniat.
Ga naar margenoot+Galileo Galileus, cujus libros praeter Nuntium sidereumGa naar voetnoot3), nunc primùm video, dicit in Primâ Epistolâ de maculis solaribus, pag. 26Ga naar voetnoot4) si maculae solares forent | |||||||||||||
[pagina 217]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ stellae inter Mercurium etGa naar voetnoota) Venerem, eas velociùs motum iri sub Sole quàm veras maculas et Mercurium, perchè (inquit) movendosi in cerchio minore di quello di Mercurio, è verisimile, che 'l suo moto fosse più veloce del moto di Mercurio, il qual nel passar sotto il Sole traversa il suo disco in 6 hore in circa. Verùm si Sol suo | motu secum rapiat planetas, verisimile est fieri posse, ut corpora quaedam inter Mercurium et Solem, a Solis radijs circumacta, tardiùs moveanturGa naar voetnootb) quàm Mercurius. NullaGa naar voetnootc) ibidem existentia corpora tam brevi spatio periodum suam absolvere possunt quàm ipse Sol. Quae non longè absunt à Sole, ob radiorum fortitudinem eodem ferè tempore periodum suam fortassis absolvunt quo Sol suam absolvit; illa quidem (quia sensibiliter à Sole distant) celeriùs per discum Solis transeunt quàm maculae solares, at non propterea etiam celeriùs quàm Mercurius. Non necessariò verum est, quod Keplerus dicit proxima Soli celeriùs moveri, quia eorum quae simul periodum suam absolvunt, remotissima celeriùs moventurGa naar voetnoot1). At jam dixiGa naar voetnoot2) fieri posse ut in aliquâ à Sole distantiâ omnia simul periodum suam sensibiliter absolvant ob radiorum ibi fortitudinem. Tardiùs igitur moveri quaedam possunt quàm Mercurius, at non tardiùs quàm maculae, nisi in tali distantiâ ubi radij parum possuntGa naar voetnootd); nisi reperiantur corpora quae vim radiorum ob raritatem, mollitiem aut aliud quidvis non sequantur. Den 10en Octob. 1631.
Ga naar margenoot+Cohaerent particulae Terrae inter se quia, ut etiam alubiGa naar voetnoot3) dixi, ignis supra aerem existens atque undique sua corpuscula disijciens, omnia comprimit quae intra sphaeram suam reperit. Corpuscula igitur vel atomi quae volitant etGa naar voetnoote) sunt extra ignem terrarum, invicem fortuitò tangentia, necessariò cohaerent quia non possunt reflecti, cùm reflexio tantùm perficiatur ubi corporum pori pleni sunt igniculis qui suo assultu exprimuntur, et statim a perpetuo igniculorum affluxu iterum replentur; quod fieri duntaxat potest intra talia systemata, quae circa se ignem perpetuò elevando nutriunt. Hinc inter Solem et nos creari possunt maxima corpora perpetuo incremento quibusGa naar voetnootf), ubi ex sese ejaculantur igniculos ipsaque tantum aliunde nutrimenti accipiunt quàm amittunt, fieri possunt stellae novae. Aliàs dicuntur cometae.
Ga naar margenoot+Corpora omnia in orbe planetario a fixarum radijs impellunturGa naar voetnoot4); quia verò | |||||||||||||
[pagina 218]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ Soli sunt propiora quàm alteri cuidam fixae, necessariò ad Solem premuntur, quia ea, quantum etiam per radios suos potest, à se repellit, ipsaque corpora suis radijs Solem etc. feriunt. Cùmque ob vicinitatemGa naar voetnoota) et corporis quantitatem tantum possint radij Solis et corporis quantùm omnes stellae fixae simul hoc loco, tum ibidem haerent corpora haec in hac à Sole remotione; at dum circa Solem moventur, semper ab alijs fixarum radijs feriuntur, unde fit ut cùm ad frequentiores, majores et propinquiores fixas pervenerint, Soli magis admoveantur; hinc fortassis excentricorum ratio. Hinc fit ut corpora majora, videlicetGa naar voetnootb) Saturnus, Jupiter etc. longiùs à Sole distent. Sol verò etsi indies tantam igniculorum vim emittat, ab infinitis hisce radijs nutritur. Ga naar margenoot+VertunturGa naar voetnootc)Ga naar voetnoot1) verò forsan in se Sol et planetae primarij ob hanc inaequalem igniculorum ad eos appulsum; omnes verò in eandem plagam, quia id fit ab eâdem causâ, quae uno loco fortior est quàm altero. Mirum enim potiùs foret fixas in infinito aequaliter positas esse; ergo verisimile est omnes | fixas ab invicem in gyrum super axe suo moveri.
Ga naar margenoot+Luna Terrae cohaeret, quia 14 diebus tantum per fixarum radios ab eâ non elongatur, quin a Sole et ijsdem fixis tempore conjunctionis et oppositionis ad eam repellatur. HincGa naar voetnootd) ratio petenda cur tempore ☍. ☌Ga naar voetnoot2) Luna sit in apogaeo. Nec Luna usque ad Terram impelli potest, quia ab eâ per Terrae radios arcetur. Luna non vertitur in se quia brevi spatio circa Terram, a radijs Terrae tractae nimis citò omnes fixarum vires omni corpusculoGa naar voetnootf) suo loco experitur, quarum posteriores priorum conatûs evertunt.
Ga naar margenoot+Lucis atomiGa naar voetnoot3), etiamsi nullos habeant poros, a speculis etc. tamen reflectuntur, quia corpora a quibusGa naar voetnoote) impelluntur, poros habent igniculis, uti dixi, distentosGa naar voetnootg). Cùm igitur ea corpora atomorum appulsu nonnihil cedant, eoque nonnihil igniculorum exprimitur, necessè est ut novorum igniculorum perpetuo affluxu corpora, de novo distenta, atomos repellant, idque subitò, quia affluxus est subitaneus, quia perpetuus.
Ga naar margenoot+Gelyck ick voor desenGa naar voetnoot4) een tonne gepractiseert hebbe om den brandt uyt smenschen lichaem te trecken, so door occasie van een die jaer ende dach een geulcereerde voet hadde ende niet lyden en mocht dat men de etter uyt doude, hebbe | |||||||||||||
[pagina 219]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
ick goet gevonden dat <men>Ga naar voetnoota) diergelyck tonneken maken soude, daer syn voet gemackelick in konde ende dat dicht aent gesonde been sluyten, ende also met eenGa naar voetnootb) suyghblaesbalckxken de locht int tonneken uyt trecken. So sal nootsakelick al het etter dat los is in de ulceratien ende fistulen, moeten volgen ende uyt de gaten op het vel kommen. Ende indien het vel ronsom de gaten door dit suyghen te veel opgetooghen wort dat het den patient seer doet etc., so
Fig. 34.
mach ment eerst so met doecken bewinden dat de gaten alleen bloodt blyven. Op deselfde manniere kan men een instrumentgenGa naar voetnootc) maken gelyck daer men mede kopt, ende setten dat op andere gaten int lichaem ende suyghen daer de etter uyt, want sy en sal in de mondt niet kommen, maer slechs op het vel des patients. Twelck oock een koppe sal syn om te gebruycken sonder vierGa naar voetnootd) ende seer bequaem, indien het clapken slechs wel dicht is, gelyck in de orgels.
Ad penis meatum dilatandum: Fig. 35.
Ga naar margenoot+Maeckt een cleyn dun buysken, dat gemackelick daerin kan, ende stroopt daer een aderken over, ofte yet anders, dat het laet recken als leer, ende bindt het onder het buysken wel dicht toe ende boven dicht aen het buysken vast ende dicht geknoopt ende gebonden, het buysken langer synde dan de meatus voorseyt. Aent oppereynde van het buysken een goet klapken in forme van een steeckpompe. Blaest dan int buysken, so sal de wint, tusschen het leder of ader ende het buysken, geweldich swellen. | Ga naar margenoot+Men kan oock met dit treckpompken de blase, die door den steen verswackt is, met syn eygen mondt uyt suyghen, als het buysken so lanck is dat het aen de mondt kan kommen, twelck geschieden kan als men het een buysken op het ander schroeft met leder tusschen beyden omGa naar voetnoote) dicht aeneen te sluyten. Ende die haer eygen water in de mondt niet nemen en willen, konnen onderweghen in het buysken een groote caviteyt ofte hollicheyt maken; daer sal dan al de pisse in getrocken worden. De clapkens ordinere ick allom opdatGa naar voetnootf) men soude moghen syn asem verhalen ende behouden dat men heeft.
Ga naar margenoot+Tam aegrè ego in conspectu aliorum mingo ut aliquando per quadrantem unius miliaris de viâ decedam, ne a praetereuntibus videar.
Ga naar margenoot+Iris quam scripsi per sinistrum oculum meum circa candelam apparereGa naar voetnoot1) jam aliquot mensibus non apparuit. Oct. 1631. | |||||||||||||
[pagina 220]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Alser een droppel waters op pampier valt van een boeck, so kompt daer gelyck een geswel, twelck geschiet omdat het water, tusschen de blaren door de wermte des weers doomende ende <het>Ga naar voetnoota) pampier aldaer sacht synde, opheft, omdat den doom anders nietGa naar voetnootb) wel uytvliegen en kan.
Ga naar margenoot+Qui multa edunt eorum excrementa videntur plus nutrimenti retinere, ipsi verò subtilissimâ ciborum parte nutriri. Non igitur videor quare debere quòd tam multa ego edam. Qui verò pauco cibo nutriuntur, in substantiam suam vertunt eam partem cibi quae est crassior. Quid autem hinc boni fiat vel mali videndum.
Ga naar margenoot+Vitio etiam hoc laboro quòd in cymbis aut curribus, imò ad mensam inter ignotos, nihil ferè queam disserere, satis inter amicos disertus. Soleo cùm juvenis essemGa naar voetnootc), ad odium usque esse disputax. Etiam nunc incomptus sum vestibus, ac ordinationis bibliothecae et musei negligentissimus.
Ga naar margenoot+Cerebri substantia quam alubiGa naar voetnoot1) vocavi membranulas, tota subjecta est recipiendis figuris rerum per sensûs ingressarum. Illae autem figurae in usum veniunt tribus potentijs: memorativâ, imaginativâ, et intellectuGa naar voetnootd), quia nihil aliud sunt quàm nisûs et conatûs animae diversi.
Ga naar margenoot+Ick hebbe te Rotterdam int laetste van Septemb. 1631 gesien eenen seylsteen, wegende ¾ ℔, gewapent met twee ysere boutkens aen twee silvere plaetkens geheght. Aen welcke boutkens eynde hinc een ander ysere boutken alleen door de kracht van de seylsteen; ende aen dat boutken een stuck ysers van seven pondt swaer, dats meer dan 1 tegen 9.
Ga naar margenoot+In de dadelpruymen syn <de>Ga naar voetnoote) steenen seer hart, ende de dadels ende pruymen syn socht. Wie en sal niet dencken dat het so oock toegaetGa naar voetnootf) in de berghen, ende misschien in de heele aerdrycke, alwaer door de veranderinghe des weers boven sachte aerde is, diep onder backenharde keyen, loot, silver etc. door de stilte ende warmte, oock vant sulpher aldaer. |
Ga naar margenoot+NaturaGa naar voetnoot2) ego sum timidus. Soleo enim optare sub fratre meo Jacobo militareGa naar voetnoot3), si militandum esset, nam ille, etiam in rebus adversis, animum non solebat amittere. Facilè etiam alijs credo, ideòque solebam saepiùs falli, ac sententiam mutare. | |||||||||||||
[pagina 221]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ Ben niet wel ter talen. Plach beter te loopen ende verder te springhen dan een van myn medescholieren. Etiam urinam, cùm puer essem, longissimè ejaculabamGa naar voetnoota) è longinquo. Cùm puer essem optimè videbam, nunc verò myops sum, ita tamen ut ex distantiâ magni pedis commodè et solito more legam. Ick ete veel, jae meer als my duncke dat behoordt, ende evenwel ben ick selden of noyt sieck, ende ben dese 20 jaeren ende langher al van eenselfde swaerheyt geweest, te weten 125 ℔ met myn kleeren. Ick dryncke seer weynich. Myn stemme om te synghen is so quaet dat myn meesterGa naar voetnoot1) seyde noyt geen slechter gesien te hebben; evenwel hebbe ick soveel geleert, dat ick mede partye singhen kan, maer niet seer wel; kan oock het discorderen niet wel hooren. IckGa naar voetnoot2) en ben noyt myn leven soo verloopen geweest van sinnen, hoe jonck ick oock was, dat ick yet dede sonder achterdyncken, altyt my bedenckende oft so wel soude syn. Int eten niet vys, int kleeden niet curieus. Ick en hebbe noydt yet in myn slaep gedaen, als van roepen, opstaen, smyten of diergelycke. Ick en hebbe noydt myn leven droncken geweest, ende als ick wat te veel wyns of bier gedroncken hadde, so dede myn hooft somtyts wel wat seer. Als ick over tafel sitte ende neffens andere dryncke, d'andere moeten dickwils opstaen om haer water te maken, doch ick noyt, al duerde de maeltyt 7 of 8 ueren, of so langhe als bruyloften gewoon syn te dueren. Dit teyckene ick hier al by malcanderen om in tyt van sieckte, hieruyt myn natuere kennende, de rechte medicine over myselven te doenGa naar voetnoot3). IckGa naar voetnoot4) worde hier gehouden best met schaeckbort te spelen, al en hebbe icktGa naar voetnootb) in 10 jaer niet gedaen, doch na den eten dunckt my dat ick best spele.
Aristotelis opera necdum legi, 25 Dec. 1631Ga naar voetnoot5), ac existimo me nunc majori cum fructuGa naar voetnootc) ea lecturum ac de ijs judicaturum quàm si antehac ea legissem. In de groote kercke hier te Dort, recht over de stoel daer ick sitte, syn vyf quadraten geschilderde glasen in de veynsters blyven staen, welcke vyfGa naar voetnootd) glasen aen één kant staen sonder order, als die by gevalle noch niet gebroken syn. Deze doen my menichmael myn attentie verliesen, altyt besich synde om die op bequame plaetsen in de veynster te ordineren, terwylen men preeckt. Den iris in myn oogheGa naar voetnoot6) en is noch niet weer gekomen ronsom de keerse, sodat de winter daer gheen oorsake van en was, maer een gebreck in myn ooghe. | | |||||||||||||
[pagina 222]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+In epistolâ quam ipsis nonis Oct. 1631 ad Mersennum scripsiGa naar voetnoot1), demonstratum est a me consonantiam 1:5Ga naar voetnoot2) esse fortissimam, fortioresGa naar voetnoota) 1:2 et 1:3. At 1:2 est fortior quàm 1:4. Et 1:3 fortior quàm 2:3 quae ex 1:3 emergit, et propter eam quae in 2:3 includitur, dum 2 pro 1 habentur; tantò, inquam, 1:3 est fortior quàm 2:3 quantò unisonus fortior est quàm octava 1:2. Et 2:3 itidem tantò fortior foret quàm 3:4 si haec directè incederet; nunc verò superior chorda 4 suâ bisectione in 2 fit inferior. 1:5 tantò fortior est quàm 2:5 quantò unisonus fortior est quàm octava, et 2:5 etiam tantò fortior est quàm 4:5 quantò unisonus fortior est quàm 1:2 octava. Et 4:5 etiam tantò fortior est quàm 5:8 etiam indirectè uti de quartâ diximus, sed contrario modo. Et 1:5 tantò fortior est quàm 3:5 quantò 1:1 unisonus fortior est quàm 1:3; et 3:5 tantò fortior est quàm 5:6 quantò 1:1 fortior est quàm octava, quia (quod etiam de caeteris dictum volo) octava ab unisono differt ob ictuum unius chordae duplication em, quod etiam hîc fit. Ga naar margenoot+Hinc accuratior ratio peti potest cur consonantiarum numerus in senario finiatur, nam 4:5/5:6/5:8/3:5/ quae longiùs ab unisono videntur distare, omnes originem sumunt ab 1:5/, consonantiarum omnium fortissimâ, uti in dictâ epistolâ probavimus. Ac Mersennus miratus est cùm experiretur fortitudinem 2:5/. Etsi autem deductio dictarum consonantiarum longior videatur et aliquantulum ab 1:5 removeantur, tantum tamen non vidimus distare à perfectioribus ut nomen imperfectarum consonantiarum non mererentur, quin etiam cum perfectâ 3:4 non indignè certaverint. At 6:7/ indolem habet duodecimae 1:3. Originem enim sumit ab 1:7 cujus medius ictus contra bassi medietatem movetur, atque ita, ut in 1:3, plures ictûs contrario modo quàm cum basso moventur, interque contrarios etiam est medius omnium maximè conspicuus et considerandus uti in 1:5 patuit. Deinde 1:7 quatuor gradibus deterior est quàm 1:3. Tertiò deductio 6:7 ad 1:7 est longissima et infirma, nam 6:7 tantò deterior est quàm 3:7, quantò 1:2 deterior est quàm unisonus; et 3:7 quàm 1:7 quantò 1:3 quàm 1:1. 7:8Ga naar voetnootb) eandem habet originem. Deductio verò est indirecta, ut 7:8/4:7/2:7/1:7/. Sic 8:9 tonus major in usu est ob transitum; deducitur ad 3:4/. Sic 9:10 tonus minor ad 3:5/. At 10:11 originem sumit ab 1:11, deducitur ad 5:11/. Sic 11:12/ ad 6:11/ etc.; 15:16 ad 3:4 per divisionem illegittimam. Inter haec omnia et quatuor imperfectas dictas consonantias nulla (ut ex his videre est) proportio est bonitatis, sed infinitè fermè deteriora haec sunt. | | |||||||||||||
[pagina 223]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Galilaeo Galilaeus in Discorso interno alle cose, che stanno in sù l'acqua etc.Ga naar voetnoot1). (quem librum nunc primùm video) docet proportionem inter aquam exaltatam et corpus in eâ immersum, pag. 9. Potuisset autem idem generaliùs hoc modo dicere: Tanta est moles aquae exaltatae in quolibet vase quanta estGa naar voetnoota) moles partis infraGa naar voetnootb) primam aquae altitudinem immersae. Idque in corpore cujuscunque figurae, nisi illud suaeGa naar voetnootc) ejus dissertationi magis conveniat.
Ga naar margenoot+Galileo Galileus, ibidem pag. 41, dicit: ‘chi sa, che un tal contatto, quando sia esquisitissimo, non sia bastante cagione dell' unione, e continuità delle parti del corpo naturalle?’ Hîc, etGa naar voetnootd) procul dubio in multis alijs, ut vidi in ejus il SaggiatoreGa naar voetnoot2), eadem ferè dicit quae ego antè in hoc libroGa naar voetnoot3) sum meditatus, mihique ob id gratulor quod vir tantus eadem quae ego, excogitaverit. Contactus hic, de quo loquitur, corpora solida facit, at in eo duntaxat loco, uti saepè dixiGa naar voetnoot4), ubi compressio est circumcirca a corpusculis igneis; unde fit ut particulae, exquisitissimè sibi conjunctae, non possint separari, quia, ea corpuscula ignea, undique advolitantia, superficies eorum quidem premunt. At ob exactam superficierum invicem contingentium unionem, ea corpuscula nequeunt sese inter eas insinuare.
Ga naar margenoot+Idem, pag. 44, dicit fluida nullo negotio dividi, at eadem (exempli gratiâ argentum) jam solida facta, habere resistentiam in dividendo incomparabiliterGa naar voetnoote) majorem ‘dependente (inquit) da quella virtù, qualunque ella sia, che le tiene attacate’. At ego jam antè saepiùs dixiGa naar voetnoot5) hoc aliam vim non esse quàm illam exquisitissimam conjunctionem, quae, cùm liquidum est argentum, per igniculos multò plures quàm ab igni supra aerem solent descendere, <relaxatur>Ga naar voetnootf); utpote, quibus accedit tantus foci ignis (per igniculos, inquam)Ga naar voetnootg), conjunctio ea solvitur, quia se ignis tam vehemens inter partes a solito calore aeris tactasGa naar voetnooth), violenter insinuat. Unde fit ut particulae argenti fusi per se diffluant. | |||||||||||||
[pagina 224]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Hinc, ut antè saepiùs dixiGa naar voetnoot1), reflectionis causa explicatur. Cùm enim pori minores ita comprimuntur ut igniculi vix ingredi possint (fiunt enim minores quàm illae atomi), si vis comprimens removetur, igniculi undique affluentes etiam sese violenter in compressos poros insinuare conantur, suoque citato affluxu non aliter eos aperiunt quàm cuneus solida dividit. Poris igitur eousque deductis ut interiores superficies et exteriores aequè urgeantur, res quae antea erat flexa, ad priorem statum reduciturGa naar voetnoota). Impetu tamen in eâ luctâ accepto, aliquamdiù ultra citraque moveturGa naar voetnootb), ejusqueGa naar voetnootc) impetûs causâ singulis momentis recurretGa naar voetnootd).
Diaphanum fit cùm exiguis uncis res similiter cohaerent; ideòque ea <corpora>Ga naar voetnoote) sunt fragilia. |
Ga naar margenoot+Idem, pag. 71, dicit: ‘ne più velocemente <discende>Ga naar voetnootf) una palla di legno che pesi dieci libre, che una che pesi dieci once.’Ga naar voetnoot2) Sed, inquit, pila plumbea 4 oncearum celeriùs descendit, id est cadit, quàm pila, id est globus ligneus 20 librarum, quia plumbum graviùs est in specie quàm lignumGa naar voetnootg), id est, quia in eodem loco plus plumbi est quàm ligniGa naar voetnoot3). Verùm ego in multis locis hujus libriGa naar voetnoot4) aliter sentio, nihilque nunc occurrit quod ad ejus rei explicationem hîc addi possit.
Ga naar margenoot+Benedictus Castellus in Considerationi sopra 'l Discorso del Colombo contro al trattato del Galileo Galilei delle cose qui stanne sù 'l acqua etc.Ga naar voetnoot5) pag. 71, dicit che Platone attribuisce a' primi corpusculi componenti la terra, la figura cuba. Unde mihi in mentem venit magnum esse discrimen parvorum corpusculorum, quod oritur ex diversâ proportione superficierum ad corporeitates, de quâ re | |||||||||||||
[pagina 225]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ etiam antehacGa naar voetnoot1) mentionem feci, ubi existimabam in vase aliquo condi posse plus ponderis, cùm impletur globulis majoribus, quàm si minoribus globulis impleretur. Ga naar margenoot+Ideòque triticum, majoribus constans granis, majoris est ponderis in eâdem mole quàm minoribus granis constans. Quod optimè a mercatoribus cognoscitur qui grana maxima expetunt quia non tantùm ex ijs plus farinae et minus furfuris ob dictam proportionem extrahitur, verùm etiam quia saccus aut mensura, talibus granis plena, majoris est ponderis. Non igitur mirum videri debet argentum vivum sedecuplò graviùs esse aquâ, etiamsi neutrum eorum poros habere videatur; signum enim est eorum homogenea constare particulis exilissimis. Aer verò constare debet homogeneis adhuc multò minoribus, nam maximè compressus, adhuc multò plus loci occupat quàm aqua. At ignis particulae aliud quid sunt, de quibus antèGa naar voetnoot2) saepiùs; cùm enim quiescunt, ignis non sunt, sed oleum etc., possetque fortassis aquis, ex pondere etiam aeris in aquâ, supputare homogeneorum quantitatem. Ga naar margenoot+Hinc etiam manifestum est multa posse componi ex particulis exiguis quae ex majoribusGa naar voetnoota) fieri nequeunt, ne quis miretur ex atomis fieri vermes, cùm ex saxis, eodem modo compositis, fieri nequeat animal vivens. Quod ne tum quidem fieri posse videtur, si Sol etc. proportionatos hisce saxis radios ejacularetur.
Ut scias ex quâ distantiâ stella videri possit, animadverte primùm ex quâ distantiâ flamma candelae videri possit, in loco aedito sita. Hinc argumentare <quanta>Ga naar voetnootb) stella, cujus diameter millecuplò major est quàm flamma haec candelae, poterit videri ex distantiâ millecuplò majore quàm est ea, ex quâ candelae flamma videri poteritGa naar voetnoot3). Ga naar margenoot+Cùm igitur stellarum diametri distinctè non appareant, nec limbi earum terminati appareant, verisimilè est eas non esse tàm immensae magnitudinis quàm ex hypothesibus CoperniciGa naar voetnootc) assumptâ diametrorum quantitate, esse colligantur. Fieri enim potest multò eas diametros esse minores quàm assumuntur. Sic enim flamma candelae non visa, distinctè diametro tamen ipsa videtur. | Haec ita se habent cùm stellae ex superficiebus suis luceant; at si ex totâ corporeitate lumen emittant uti flammae, duplicatam habebis diametrorum proportionem ad distantias, atque ita multò minusGa naar voetnootd) vestigium limborum in stellis apparebit. | |||||||||||||
[pagina 226]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Idem Benedictus cujus ante ultimam meditationem meam feci mentionemGa naar voetnoot1), dicit, pag. 190 en 191, majorera globum fumi aut ignis non ascendere celeriùs in aère quàm minorem, idque quia levitatis accidens non est positivum. Hinc sequeretur globum ligni aut aeris in aquâ, etiam in motûs progressu celeritate non crescere. Quod non difficulter experiri quis poterit, si in aquâGa naar voetnoota) ejusdem speciei, <in>Ga naar voetnootb) profundiori et minùs profundâ, tempus ascensûs globiGa naar voetnootc) ejusdem observaverimus. Si enim progressu suo celeritatem acquirat, non requiritur tempus duplum in aquâ duplò profundiori. Ga naar margenoot+Sed cùm ego nec levitatem, nec gravitatem, accidentia positiva esse antèGa naar voetnoot2) saepiùs dixerim, verùm gravitatem, id est descensum ad Terrae centrum, procurari per igniculorum versus Terrae centrum ex circumferentiâ aeris excussionem, certum adhuc videtur gravia nobis dicta in fine casûs velociùsGa naar voetnootd) moveri usque ad punctum a me aequalitatisGa naar voetnoote) dictumGa naar voetnoot3), quia igniculi hi totam corporeitatem pervadunt, resistentia verò duntaxat per superficiem efficitur. Etiam in ascendendo globus aeris aut fumi impellitur quidem duntaxat secundùm superficiem; at superior aquae pars non tàm resistit quàm inferior pellit, quia haec altior est, ideòque primus motus impetum retinet etc., ut antèGa naar voetnoot4) saepiùs audivistis. Videndum tamen ne punctum aequalitatis vos fallat; non rarò enim hoc propinquum est motûs principio, uti in tardioribus, qualis sunt fumi in aere etc.
Ga naar margenoot+Ick sie als ymandt tegen eenen boeck schryftGa naar voetnootf), uti dictus auctorGa naar voetnoot5) et ij contra quos ille scribit, tam prolixè agere ut lectorem fatigent, quia eadem frequenter repetunt, ac ferè toto discursu occupantur ostendendo adversarij sui dicta ad rem non facere. Ego igitur malim ex scripto quod mihi videtur falsum, colligere in unam summam omnia quae errata putarem, et ex ijs unum duntaxat latè et clarè refutare, deque alijs idem promittere, si in hoc uno errorem adversarius agnoscat. Si enim (quod semper fieri solet) se potiùs velit defendere, veritas multò meliùs in hoc uno, debitè declarato, quàm in omnibus defectuosè expositis apparebit, et lectori meliùs satisfiet, minùsque confutator post replicationem adversarij, fatigabitur. Nam hoc modo, uti fecit Benedictus hic, etiamsi optimè Galileum defenderit, parùm docet lectorem, quia quae sparsim habet philosophica, commodiùs in unum locum collegisset. Quod ergo nec adversarij nec lectoris gratiâ debet fieri, fieri omninòGa naar voetnootg) non debebat. | | |||||||||||||
[pagina 227]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+Blancanus, in discursu suo de EchoGa naar voetnoot1), sub finemGa naar voetnoot2) reddere rationem conatur cur in echo polyphonâ distantiae reflectentium non servent eandem ab invicem distantiam quam etiam primùm habentGa naar voetnoota) à sonoro, sed quae longiùs à sonoro absunt sibi invicem esse propinquiora. Ac dicit id fortè inde provenire quòd vox quò longiùs propagatur, eò tardiùs propagatur. Verùm hoc obscurè, ne dicam ineptè, rem explicat. Illud enim propagari, quid sit et quomodo fiat, nec ille nec quisquam manifestum faciet. Dicendum igitur, secundùm principia antehac ubique ferèGa naar voetnoot3) posita, particulas aeris a sonoro excussas, esse instar lapillorum projectorum qui quò plus aeris pertransiverint, eò magis in motu retardati sunt, sedGa naar voetnootb) in vacuo nunquam quievissent. Sic nisi aer intercederet, in Lunâ loquentes audiremus. Et si quis supra aerem nostrum ascendere posset, ibique, ut antèGa naar voetnoot4) etiam dixi, in vase magno, aere pleno, sederetGa naar voetnootc) idemque faceret alius in Lunâ degens supra suum aerem, ij duo inter se non minùs difficulter dissererent quàm si uni mensae accumberent, viz. si sonus per tubos volitaretGa naar voetnootd). | |||||||||||||
[30 oktober 1631]Ga naar margenoot+Ex hoc echo manifestum fiet quantum temporis lux requirat in tanto spatio pervagando, quod eò magis necessarium est facto quò plures sunt qui existimant lumen moveri in instantiGa naar voetnoot5). Observa igitur quantum spacij percurrat sonus tempore unius secundi horarij, idque fiet si tam longè à muro reflectente vocem recedas donec inter vocem tuam editam (quae velut momento temporis utpote vicina aures tuas ingreditur) et reflexam, similiter a te auditam, secundum unum temporis, aut longius aliquod tempus, intercedat. Tum quantum differat intervallum ut echo bis audiatur ab intervallo primo, ut certus sis de motu vocis, quanto videlicet tempore totum miliare percurrat. Quod commodissime fortassis futurum est si maximus sonus per bombardam, vel aliud simile, apud te edatur qui reflectatur a solido plano distans à vobis per semimiliare; ibique observes quot secunda temporis intercedant | |||||||||||||
[pagina 228]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ inter tormentum explosum et echo ejus ab illo solido reflexam, auditam. Tum tu à tormento hoc recedas per integrum miliare ac numera quot secunda intercedant inter lumen visum et sonum auditum, eruntque procul dubio pauciora. Haec igitur ablata à secundis quae echûs tempus indicabant, residuum erit illud tempus quod occupatur antequam lumen bombardae explosae per integrum miliare transit. <Den>Ga naar voetnoota) 30en Octob. |
Ga naar margenoot+Scheiner in Disquisitionibus astronomicisGa naar voetnoot1) ad consectaria numeri 15, pag. 37, nititur probare motum per perpetuum artificium non repugnare naturae. Verùm non considerat centrum Terrae ab aliâ vi per perpendiculare ab trahere quàmFig. 36.
per lineam ac; imò nulla est ratio cur c locum suum mutet, quia nullâ loci mutatione propinquior centro fit, nec minùs hoc succederet si gnomon hic apud nos fieret totus horisontalis et aquae innataret. Ad punctum verò a sit magnes aut trochlea, super quibus funes ca et da etc. cum pondere ad a dependeant. At totus gnomon hic ita constitutus, manebit immotus, funibus nihil trahentibus nec magnete, etiamsi totum cdb ferreum sit; ergo ne quidem movebitur ad centrum Terrae. Eadem enim hoc est ratio in horisontali gnomone quae ibi in gnomone quomodolibet posito. Rationes quas ipse affert, non sunt mechanicae.
Ga naar margenoot+Longiores tubi oculares (telescopia dictaGa naar voetnoot2)) optimi sunt, nam convexum vitrum majus potest esse antequam iridesGa naar voetnoot3) ob obliquiorem in concavum vitrumGa naar voetnootb) incidentiam creantur, quàm in tubis minoribus, id est quorum convexum vitrum ex minori circulo confectum est, uti antehac alubiGa naar voetnoot4) dictum est. Secundò quia etiam, si utriusque tubi vitrum convexum aequè magnum est, meliùs tamen res per longius videntur, nam in minoribus punctum concursûs constat angulis majoribus ideòque extremi unius penicilli radij aberrant ab eâ parte concavi vitri quae eos in oculos transmittit parallelos, vel potiùs divergentes, aut non satis a concavo vitro refringuntur; majoris verò tubi vitrum convexum omnes ferè unius puncti | |||||||||||||
[pagina 229]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ seu penicilli radios paulò ante et post concursum propinquos tenet. Sic per solum vitrum convexum, oculo post concursum posito, quò majus, id estGa naar voetnoota) quò majore constat circulo, eò res apparent majoresGa naar voetnootb) et distinctiores. Plures enim radijGa naar voetnootc) unius penicilli pupillam ingrediuntur, et tam propinquè proportionaliter puncto concursûs apponi potest oculus, ut pauciora puncta simul videri debeant.
Ga naar margenoot+Scheiner in Disquisitionibus mathematicis, pag. 56,Ga naar voetnoot1) probat Lunae corpus circa proprium centrum convolvi, quia semper eandem faciem Terrae exhibet. At quo casu fieri potuit ut motus hic et centri ejus in epicyclo ita sibi invicem respondeant? Meliùs igitur hoc phaenomenon ostenditur sequi necessariò ex totiusGa naar voetnootd) sphaerae lunarisGa naar voetnootf) (in quâ etiam est Terra) motu circa Solem, ipsâ Lunâ interim quiescente, ut antèGa naar voetnoot2) de Terrae tertio motu, trepidationis dicto, disserui. Axis enim Lunae qui semel parallelus est axi Terrae, semper talis est, quia idem est motus Lunae circa Solem qui Terrae; et uterque aequalis; et circulum suum circa Terram citiùs absolvit, quia minor est et vis Solis pellens aequalis. Imò in Scheineri epicyclo his positis Luna potest quiescere; his | positis, inquam, nimirum Lunam eo epicyclo non infixam esse, sed vi quâdam in eo ferri. Ita non motus, sed quies Lunae circa centrum suum eandem faciem Terrae semper praebet. Ex meâ hac meditatione sequitur Lunam plenam nobis semper videri eâdem facie, et novam etiam semper eâdem, sed à plenae facie diversa. Imò plena nobis ostendit faciem semper hanc, nova verò adversam, vel ut ita dicam, occiput et posticam.
Ga naar margenoot+Om het Oost ende West te vinden, waervoor de Staten Generael, ofte na myn best onthouwen, de Staten van Hollandt, vyfthien duysent gulden belooft hebbenGa naar voetnoot3), sal dit dienen: Men sal vooreerst een tafel maken ofte ephemerides van de loop van de vier maentjens ronsom Jupiter. Ten anderen maken eenen goeden verrekycker te hebben, daerdoor men op see die maentjens bescheelick kan sien. Wetende dan op wat uere van den dach te Dortrecht dese sterrekens van Jupiter sus of so staen | |||||||||||||
[pagina 230]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ moeten; welcke gestaltenisse in see gesien hebbende ende daerneffens wat uere van den dach dat het is op de plaetse daer het schip is, so weet men uyt het verschil des tyts het verschil der lenghde tusschen de plaetse van het schip ende Dort, twelcke is wat longitudine men daer heeft, dat is hoeveel oostelicker of westelicker het schip is van Dortrecht, twelck men noempt Oost ende West. Het fondament hiervan is de groote veranderinghe van dese maentjens, die telcken een nieuwe gestaltenisse kryghen ondereen, ende voornementlick de naeste by Jupiter, dewelcke alle daghe daer eens ronsom looptGa naar voetnoota). Waert dat onse Mane so dede, dan en hoefde men niet veel moeyte te doen. Maer bovenal uyt de eclipsenGa naar voetnootb) van dese maentjens, dewelcke dyckwils gebeuren omdatter viere syn ende snel ronsom loopen, also datse niet langhe in den eclipsGa naar voetnootc) en blyven. Waert dat onse Mane alle daghe, jae alle weke, ja alle maende eens eclipseerdeGa naar voetnootd), elckeen weet. wel hoe gemackelick het Oost ende West soude gevonden worden, dewyle selfs nu alle de sekerste longitudines daerdoor gevonden ende bekent syn.
Ga naar margenoot+Om eenen brief van heel verde te lesen, also dat vrienden malkanderen konnen van alles adverteren daer tusschen haer beyden niet met allen in de wech en is, so oock in belegerde steden; jae selfs warender van ons vrienden in de Mane die deselfde konste konden ende op ons ende wy op haer konden passen, men soude daerdoor met haer lieden konnen communiceren, doch dan moesten de glasen extraordinaris groot syn ende extraordinaris wel geslepenGa naar voetnoot2). Om dit te doen salmen een convexum ofte bol glas b c also stellen ontrent A,Fig. 37.
twelck men sien wilt, dat al de stralen van A op het glas b c vallende ende daer-Ga naar voetnoot1) | |||||||||||||
[pagina 231]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+deur gaende, buyten al paralleel loopen; ende | om datter te meer stralen syn souden ende te dichter by ende op één, so sal men maken dat de Sonne ofte eenich klaer licht (ende snachs veel ende klare keersen)Ga naar voetnoota) op de syde van A die sich na b c streckt, schyne. Laet dan de distantie van A, te weten den brief, die men lesen wilt, so groot syn als ghy begeert, dat is te segghen dat het glas b c so verde sy van den verrekycker d e, f g als men wilt, ick segghe dat men A sal konnen lesen. Waervan de reden ex opticis klaer is; ende die het proeft, sal bevinden dat gy den brief A oneyndelick beter sal sien als het glas b c daervóór staet dan door den verrekycker alleenGa naar voetnoot1). Ga naar margenoot+Om eenen verrekycker te maken, die beter is dan ordinaris, met ordinare glasen, Fig. 38.
so sy ba een bol glas, op welcke de stralen paralleel vallen; ende daerdoor gaende, snyden malkanderen in d, ende daerna vallen sy op het bol glas ef; ende daerdoor gaende, vallen sy paralleel opt bol glas gh, omdat het glas ef van passe af staet van d, te weten, dat dGa naar voetnootb) is het punctum concursûs vant glas fe. DeseGa naar voetnootc) parallele stralen op gh vallende, vergaderen weer byeen aen het hol glas ik, waerdoor gaende, scheyden se weer een weynich vaneen, sooveel datse, door de ooghe c gaende, in tunicâ aragnoide vergaderen, dats te segghen, datse van het oogh c konnen gesien worden. Het fondament hiervan is dat al de stralen, die op het groot glas ab vallen, komme nopt glas ef, dat kleynder is; ende daerom syn de stralen daerin dicht opeen | |||||||||||||
[pagina 232]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ gedronghen, sodat op den ordinaren verrekyckerGa naar voetnoota) ghikc de stralen dichter vallen dan of de glasen ab ende ef daer niet en waren. Ende de quade coleuren, irides genoempt synde, die kommen door de groote refractie als deur <een>Ga naar voetnootb) al te grooten bol glas de stralen op het hol glas vallen, die en syn hier niet, | omdat de refractie op ef niet so groot en isGa naar voetnoot1). So mach dan het bol glas so groot syn als men wilt, ende daerdoor soveel te meer stralen ontfanghen, daer in de ordinare verrekyckers dat glas altyt enghe gemaeckt moet worden, omdat men anders van de irides gequelt wort. Ende daerenbovenGa naar voetnootc) het hol glas in de ordinare verrekyckers sendt al te veel stralen, die de pupille niet en raken door de ongelycke divergentie of afwyckinghe. Men soude oock van de tweeGa naar voetnootd) glasen ef ende gh maer ééne konnen maken ende soveel bolder of soveel verder van d ende groot naer advenant, waert dat de kleynste het werck niet meest al en dede. Daerom moet men sien hoe groot of hoe kleyn best is. Alles schynt hier verkeert.
Ga naar margenoot+Om een becken te slypen, dat heel recht spheryck is, sonder oneffenheden, ende dan daerop een glas te slypen, dat sphaericè bol isGa naar voetnoot2): Uyt het punt asal een stock hanghen abGa naar voetnoot3), ende aent eynde een slypsteen ofteFig. 39.
vyle. Daermede sal men over ende weer wryven ofte vylen; so sal het becken cd nootsakelick recht sphaericè rondt syn, omdat de stock ende alle punten van de slypsteen ofte vyle allen even lanck syn als ab, ac, ad, etc. Ende het glas, dat daerna aen de stock gedaen wort, moet nootsakelick, al slypende, recht ende effen sphaericè bol worden. Also kan men de concaviteyt vant becken ende de convexiteyt vant glas so groot maken als men begeert, verlenghende ab soveel als men wilt. | |||||||||||||
[pagina 233]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+So sal men oock een ellipsis ofte lanckront slypen, doende een touwe acb aen de
Fig. 40.
punten a, b ende aen c een slypsteen ofte vyle, in dewelcke een gat is, door hetwelcke de touwe acb spelen kan. So sal dan de vyle kommen somptyts aen f, g, h, e, c, d, de touwe afb, acb, agb, ahb altyt even lanck blyvende. So sal dan het becken dfcghe een ellypsis worden, ende het glas, dat daerop op deselfde manniere geslepen wort, sal bol lanckrontformich syn. Hetselvighe mach men oock practiseren met een parabole ende hyperbole, volgens hetgene Keplerus schryft in ParalipomenisGa naar voetnoot1)
Ga naar margenoot+Int slypen van glasen op een spherael becken moet men so groot een glas nemen alst moghelick is, want hoe grooter het glas ende het becken syn, hoe perfecter dat het glas spherael wort. De reden hiervan is omdat het becken noyt so perfect spherael gevylt ende geschuert kan worden of daer en blyven hier of daer noch | wel eenighe onkenbare leeghten ende hooghten. Als dan het glas, dat men slypt, kleyn is, so wort het so afgeslepen dat het met syn midden die leeghten hier of daer raeckt. Al is dan die leeghte heel onsichtbaer, so isse nochtans in sulcken kleynen spatie, als het gelas bedeckt, sodanich dat se haren diameter merckelick korter maeckt ende op ander plaetsen langher, twelck int glas oneffentheyt veroorsaeckt. Maer als het glas thienmael grooter is, al ist dat de hooghten, daer het overloopt, so wat ongelyck syn, so is de oneffenheyt maer het thiende deel so groot; gelyck als men op 3 punten een cirkel beschryven wilt van thien voet diameters ende dat die punten maer eenen duym ineen en staen: indien het een puntjen maer, of haertjen, uytwaerts of inwaerts en staet, so sal den cirkel veel grooter of kleynder getrocken worden, maer indien die punten elck een voet van malkandern staen, so en kan dat haerken op verre na so veel verschil niet maken, ende den cirkel en is daerom niet merckelick grooter of kleynder. Ga naar margenoot+Dits dan een middel om glasen te slypen so perfect als men wilt, indien men noch kost, noch moyte en ontsiet, twelck wel de pyne waert is om sulcken perfecten verrekycker te maken. Dewelcke op hoe grooter becken, met hoe grooter glas ende hoe grooter den diameter van de spheraliteyt des beckens is, hoe perfecter des verrekyckers glas wort, ende hoe verder ende perfecter men alles daerdoor sal konnen kycken.
Ga naar margenoot+De smidths segghen dat quaet yser (sy noemen dat, welck lichtelick breeckt) | |||||||||||||
[pagina 234]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ niet en schelfert, ende kan so effen geslepen worden als spiegel, doch is harder om te vylen. Dats dan goed om beckens te maken om glas op te slypen.
Ga naar margenoot+Causa colorum iridis in tubo oculari, cùm vitrum convexum nimis ampliatur, videtur proficisci à concursûs exactissimi errore. Si enim unius puncti omnes radij qui per vitrum convexum transeunt, exquisitè concurrerent, idem accideret huic puncto quod puncto alicui pulicis per vitrum valdè convexum visi; nam sicutGa naar voetnoota) ab uno pulicis puncto omnes radij oculo nostro nimium propinqui, ideôque nimium divergentes cùm per convexum vitrum transeunt, ita convergunt ut in aliquo tunicae aragnoidis puncto praecisè conveniant, ita (sicut paulò antèGa naar voetnoot1) dictum est) vitrum convexum paulò post concursum collocatum, idem officium oculis nostris hîc etiam praestaret. Factâ igitur tali hyperbole quae radios omnes exactè unitGa naar voetnoot2), licebit vitrum convexum ad libitum ampliare, unde fiet ut breviori tubo exactiùs videanturGa naar voetnootb) quàm nunc per sphaerica vitra longissimo tubo remota videnturGa naar voetnoot3). |
Ga naar margenoot+Ick meyne dat ick vooren ergensGa naar voetnoot4) geschreven hebbe van de mist; dat se een teecken is van toekommende vorst, om dieswille dat de aerde ende het water warm synGa naar voetnootc), doch so warm niet dat se door de locht, die oock warm is, omhooghe vlieghen kan. So haest als door eenen Oostenwint de silticheyt des lochts weghgeblasen wort, ende also door de coelte dicker is, so kan het water op de aerde, dat te vooren veel viers by sich hadde (welck vier van de windt daer so niet uytgeblasen en kan worden omdat het vast licht daer de locht selfs wech geblasen wort) bequamentlick op de locht dryven, gelyck vuylicheyt, op de gront van reghenwater ligghende, niet veel swaerder synde als water, so wanneer men in dat water sout werpt (also dat het pekel wort), bovenop het water kompt te dryven omdat pekel swaerder is dan die vuylicheyt.
Ga naar margenoot+Vylsel van yser, in een vlamme geworpen, brandt al sprinckelende. Twelck niet alleen een teecken is, dat het vier, twelck vant <we>ttenGa naar voetnootd) kompt, uyt het mes vlieght ende dat het yser vol viers steeckt, maer gheeft oock te kennen de nature des viers, daer ick voor desen dickwilsGa naar voetnoot5) van geschreven hebbe dat het anders niet en is dan oly, wiens deelkens styf inéén gebonden syn door vochtigheyt of ander | |||||||||||||
[pagina 235]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ substantie; dewelcke door de vliegende beetjens des viers wechgestooten synde, wort ontbonden, ende sprinckt oock ende ontbint hetgene naest is. Welck springhen in de oly niet merckelick gesien en kan worden omdat de gebonden deelkens al te kleyn syn. Maer yser, swaer synde, heeft de gebonden deelkens grooter, dewelcke door de vlamme ontbonden synde, haerselve rechtende, moeten sprinckelen. So isser oock veel houdt, dat geweldich sprincktGa naar voetnoota). Soeckt daerom de reden; sult de nature des viers gevonden hebben.
Ga naar margenoot+Van de mist hiervoorenGa naar voetnoot1) 'tverhaelde warachtich synde, so moet oock volgen, dat als de mist valt, het weer warm wort, want dan wort de locht so dunne, datse de dampen diese rechs te vooren droegh, nu niet meer draghen en kan. So mach men dan uyt optreckende mist koude ende uyt nedervallende mist warmte voorsegghen. Of ten minsten dat de locht dan kouder is of warmer als rechs te vooren, uyt den optreckenden kouder, ende uyt den dalenden warmer <voorsegghende>Ga naar voetnootb).
Ga naar margenoot+Als men ymant, die de teeringhe heeftGa naar voetnoot2), genesen wilt, so sal men hem dickwils weghenGa naar voetnoot3). Want daerdoor sal men weten of de spyse, die men hem ordineert, maeckt dat syn vleesch groydt ende toeneempt; ofte hoeveel min datse het doet teeren of afnemen dan ander spyse. Welcke nu ende dan veranderende totdat men de beste voor syn nature treft, mach ment daer by houden. |
Ga naar margenoot+Electrica trahunt quia calor qui ex illis exit, aerem inter paleam et electrum disijcit eoque eum ibi facit rariorem; quam rarefactionem aer post paleam non sentit. Vel igitur crassus aerGa naar voetnootc) fortiùs premit paleamGa naar voetnootd), aere rarefacto, quàm pulsus caloris, id est igniculorum, potest contra paleam; vel igniculi illi, ex parte ingredientes, intra poros paleae efficiunt neGa naar voetnoote) pulsus ille sit tàm magnus quàm foret si in paleâ nulli essent pori. Si igitur turn pulsus ille tantum posset in premendo quantùm raritas aeris amisit, nunc cùm palea intra poros suos multos igniculos recipiat, videtur pulsûs vis hoc modo minui. Etsi enim igniculi, intra poros paleae recepti, solidis lateribus tandem occurrant, multiGa naar voetnootf) tamen transeuntes totam paleam, refracti et divergentes, posteriorem aerem pervadunt, ita ut eumGa naar voetnootg) non possint rarefacere quàm cùm ex electro ad paleam uniti et ordine procederent. Hîc enim unica linea ab illis rarefiebat; ibi verò sparsi multò latiùs quàm palea, statim ab | |||||||||||||
[pagina 236]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ exitu multum aeris comprehendunt. Imò igniculi laterales, paleam non tangentes, in rarefactione adjutoresGa naar voetnoota) sunt, quia aer ad paleam, per viciniam rarefactusGa naar voetnootb), faciliùs disijcitur; ijdem verò igniculiGa naar voetnootc) longiùs quàm palea jacetGa naar voetnootd) pervenientes, magis et magis à se invicem disjunguntur. Quae si minùs placeant, putemus pulsum igniculorum tantum non addere in premendo quàm rarefactio demit, quia multi igniculi inter paleam et electrum aerem rarefaciunt, qui tamen, ab aere refracti, ad paleam non perveniunt. Hi igitur opus suum in rarefaciendo absolverunt; ad pellendum verò nihil conferunt. Plus igitur operae ad rarefactionem quàm ad pulsum ab igniculis electrorum adfertur. Ga naar margenoot+Sulcken schale als hierneven staet, hebbe ick <den>Ga naar voetnoote) 1en Martij van silver doenFig. 41.
maken, omdat my docht dat dese machina nergens in beter te passe en kompt dan in een schale, daer men uyt drinckt ende altyt van nieuws wederom in schynckt. Want hetgene in dese machina van noode is, wort hier vanselfs gedaen, sodat het niet en schynt gedaen te worden uyt noot. Ende so geschiet het als men den wyn so hooghe in de schale schenckt, dat sy door c loopt in d ende de locht aldaer door e jaeght in f, ende die locht door g lanckx geheel wech, so kompt den wyn in de plaetse ende de ende gf worden heel vol wyn. Maer als men drinckt, so keert men de schale om, also dat de wyn uyt den voet door e in f ende den wyn van f door g lanckx h uytloopt, also dat den voet ledich blyft. Doch onderentusschen treckt de locht door c lanckx d daerin. Als men dan weer schenckt, so sprinckt den wyn door h fonteynswyse. | Ga naar margenoot+Men kan oock convexa ende concava vitra slypen op een becken int welcke 4 punten wat hoogher verheven staen dan de reste, te weten één int midden ende 3 ontrent de circonferentie vant becken, even wyt vaneen staende. Dan sal het midden vant glas altyt op de hooghte vant middelpunt loopen ende niet anders raken. Ende ander punten aen de circumferentie sullen maken dat deselfde spheraliteyt behouden wort. Men sal wel langher werck hebben, maer seer perfect <slypen>Ga naar voetnootf). | |||||||||||||
[pagina 237]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+
In dit cas moet den dop ten minste soveel grooter syn als het becken, als men het middel des glas groot hebben wilt. Ter contrarie, als het becken alom effen is, so kan men op eenen grooten dop 4 glaeskens placken, één int center ende dry in de circonferentie. Dan sullen die kleyne so goet syn alsof den geheelen dop met een groot glas besedt geweest ware. Ga naar margenoot+Iris oculi est humor corneae concavo adhaerens à parte sui pupillae, limbum (ubi Fig. 42.
lux dissolvens humores, est debilior quàm in medio) inficiens, id est tegens. Hinc sequitur iridem circa candelam, aut quodvis lumen pupillâ majus, visam, eò videri majorem quò lumen, id est ab oculo remotiùs. Sit ab lumen propinquius, cd idem remotius, ef pupilla, gh tunica retina. Vides post refractionem radios aei et bfi minus spatij occupare in retinâ quàm cek et dfkGa naar voetnoot1).
Ga naar margenoot+Om eenen trasback te maken onder de aerde, also dat het buytenwater, dat uyt de aerde daerteghen aen syckt, hem niet en doet borsten eer hy drooghe is, so sal men den back van binnen vol water doen, so hooge als het buytenwater is. Dan en sal het een water den mueren niet styver persen als het ander, ende so in eygen standt houden.
Ga naar margenoot+Die int drincken veel pissen, dien gaet den dranck terstondt in de aderen ende de geest van den dranck vlieght door de warmte aldaer terstont na het hooft ende maeckt droncken. Maer my blyft se in de maghe ende de geest menght haer, ende incorporeert met de spyse.
Ga naar margenoot+Die een purgatie ingenomen heeft ende purgeert niet genoegh na syn sin, die sal sich geduerich op syn teen oplichten ende styf op syn hielen later nedersteuten, want dan moeten de excrementa, ende al dat int lichaem los is, nedersacken. Ter contrarien, die te veel purgeert, mach syn hant omhooghe teghen yet dat styf is, houden ende sich subitelick ende styf op syn teenen oplichten ende sechtkens op syn hielen laten dalen, ende dat geduerich. Doch dit en valt so gemackelick niet als het eerste, omdat de moyelickheyt van de handt te styven hierby kompt.
Ga naar margenoot+De brillen en helpen niet alleen omdat de radij daerdoor in de retina net concurreren, maer oock omdatter meer radij of stralen byeen vergaert worden. Daerom en hebben de muopes soveel nuts niet van hare concave brillen als de | |||||||||||||
[pagina 238]
| |||||||||||||
Ga naar margenoot+ presbutae van hare convexae. Ende die een die wel siet, noch beter wilt doen sien, moet een convexe ende concave bequamentlick conjungerenGa naar voetnoot1). | |
|