Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627

[p. 333]

⁺

+ Fol. 247^v
commencement de janvier 1626

[1626]

⁺Den 23^en1) songh men den 11^en Psalm int Engels op dese wyse: ut, mi, sol, fa, la, mi, sol, re, re, mi, sol, sol, fa, sol; ut, mi, sol, fa, la, mi, sol re; mi, fa, mi, re, re, ut.

De schouwen, soomen seght, syn hoe crommer hoe beter.

⁺De reden is, omdat de locht door de crompte so wel niet en kan naer het vier getrocken werden ende also den roock neerslaen. Twelck blyckt in de mynen, die onder de aerde crinckel ende wynckel gemaeckt worden, ende dan heft het buscruyt eer een huys omhooghe dant door dat cromme gat uytvlieght. Men siet oock dat de stoven so wel branden, ende is omdat se door een nauwe buyse in de wyde schouwe gaen, also dat de locht door het stoockgat veel gereeder aent vier kan; ende al ist ⁺dat in de camer, daer een stove staet, de locht seer gemindert is, so treckse evenwel al sterck na het stoockgat toe om de gereetheyt wille. Het vier, dat in de stove is, dringht door het yser van de stove in de kamer; ende hoe legher van locht de camer is, hoe lichter het vier daerin raeckt^a) ende maeckt de camer heeter; deselvighe oock al wat vervullende dat de locht te beter int stoockgat kan, doch so niet of de deure open staende, so salder noch veel van buyten in kommen, daer de locht koudt is ende veel dichter ende meer gepranght. Derhalven een gecrynckelde ende gewynckelde schouwe en sal niet licht roocken, als oock die van langherhandt wyder ende wyder oploopt, als vooren²⁾ ergens geseydt is.

Jan. 1626.

⁺Den 16^en Psalm is decimi modi, want de woorden, op U betrouw ick, ende Ghy hebt Heer O, ende Doch en kompt uyt, konnen een octave hoogher gesonghen worden^b) gelyck dickwils gebeurt oock in ander psalmen. Ende den toon en is daerom niet verandert, want somtyts en kan men een note dry of vier so hooghe of so leeghe niet halen. Twort ordinaris gedaen.

In den 35^en Psalm behoort men de noten van den eersten regel te singhen ut ut re ⁺mi re ut mi ut. Want den halftoon wort genoech bekent uyt de mi, ende waerom en machmen dat so wel niet doen als la fa la? So ist dan^c) genoech om den halftoon gewaer te worden, datmen ofte fa ofte mi hoort. De reden datmen niet en behoort hier onder de ut te gaen is, omdat al de consonantien boven de ut syn ende den halftoon, dieder onder is, en mach den heelen regel niet regieren, maer behoort de reste te volgen, synde maer een byvoechsel; ende so doende en salmen in den volgenden regel geen veranderinghe hebben. Ende de ut is hier de principale note ende en wort

+ Psalmi 11 vox apud Anglos.

1) Si l'on suppose que le fait mentionné dans cette note, arriva un Dimanche, la date ne peut être que le 23 novembre 1625. La note fut donc rédigée assez longtemps avant suivante. En effet c'est le 2 Decembre 1625 qu'à Middelbourg mourut Abraham Beeckman, le père de notre auteur, ce qui exigea la présence de ce dernier dans cette ville. Il résulte des notes suivantes qu'il s'y trouvait encore (ou de nouveau) le 5 janvier 1626.

+ Fumaria incurva cur meliora.

+ Kachels waerom die so wel trecken.

a) raeck.

2) Cf. t. I, pp. 64, 296 et ci-avant pp. 10 et 292.

+ Psalm 16 cur sit 10mi modi.

b) d'abord worden alst; puis alst barré.

+ Notarum musicarum nominandarum ratio.

c) dat.

[p. 334]

⁺ maer fa genoempt als sy onder haer consonantien maeckt. Dus gaet het oock met den laetsten regel: mi re ut mi re ut mi re.

+ 5 janvier 1626
Fol. 247^v-248^r

[5 januari 1626]

⁺D. Jacob Lansbergius¹⁾ seyde my dat het gewasschen lynwaet, dat te drooghen hanght, in de vorst bevriest, gelyck de waerheyt is: het bevriest eerst ende daernaer bevriest het drooghe. Hy meynt dat de locht, van alle vochticheyt ontbloot synde, door de vorst^a) het ys uyt het lynwaet by cleyne beetkens na sich treckt.

Ick segghe daertoe, dat dan de warmte die het ys noch by hem houdt, eerst uytvliecht doordien dattet lanckx den doeck so dunnekens verspreydt licht, ende so raeckt het wech in formâ pulveris subtilissimi, quem minimus calor superveniens | propter mutabilitatem aeris per noctem et diem, imò in singulis horis, ambit et propter exiguam corporeitatem solvit et^b) secum rapit intra crassum aerem ob frigus etiam graviora ferentem, in formâ procul dubio vaporis.

⁺Een schip dat het geschut boven heeft, vercrenght seer in storm, want de wint slaet het aen een syde, ende het schut wilt oock derwaerts, omdat het topswaer is, maer den ballast tracht recht neer^c). Also croockt het schip, ende het houdt buyght.

⁺Om een keerse altyt even hooghe te doen branden, maeckt een holle buyse. langher dan de keerse is, ende daerop een candelaer. Dese buyse steeckt in de pype van eenen grooten candelaer, so hooghe de voorschreven buyse lanck is, vol waters, also dat de buyse maer 2 of 3 duym int water en synckt ende effen in de pype past teghen het waggelen. Twelck geschieden sal indien het water 2 duym hooghe in de buyse gegoten synde, ontrent so swaer is als de heele buyse met den candelaer daerop, ende, als 't gewichte van de keerse daerop staet, effen so diepe sinckt als de keerse lanck is. Also vercrycht men in een keerse, dat in de lampe gepresen wort.

Tot Middelborch, den 5^en Jann. 1626.

⁺De sprake in kouten of predicken blyft altyt in ééne quantiteyt. Dan deen persoon spreeckt ende preeckt wel eenighe tooner hoogher of leegher als een ander; oock op een tyt hoogher als op eenander tyt, oock als hy kyft, bidt, blyde is, droeve is, etc. De veranderinghe, dieder valt in een periode, is maer in de qualiteyt (de rascheyt ende traegheyt is elckeen openbaer). Somptyts heeft hy^d) een stercke stemme, ende men seght: hy verheft syn stemme. Dat geschiet, alsmen de organen des monts gestreekt stelt om geludt te geven ende dan moet men oock stereker wint geven om daerdoor te geraken, want men sluydt de wech meer toe - niet dien wech, daerdoor de wint gaende, desen of dien toon geeft (want gelyck het met een fleute gaet, so gaet het hier oock mede, te weten, alse haer wyde behoudt, al blaest men deen

+ Lintea cur congelando siccentur.

1) A Middelbourg. Cf. à son sujet ci-dessus p. 295, n. 1.

a) voorst.

b) ende.

+ Topswaerheyt doet schip quaet.

c) meer.

+ Candelae flamma ut semper sit ejusdem altitudinis.

+ Vocis quantitas in dissertationibus.

d) heeften.

[p. 335]

⁺ tyt wat styver als dander tyt, so luydt sy wel stercker, maer en gaet daerom niet hoogher) namentlick de kele, maer de plaetse in dewelcke het geluydt gemaeckt wort, te weten den mont.

⁺Men sal oock bevinden alsmen in facet synght, datmen op deselfde hooghde^a) wyder gaepen moet nadien men dan loslaet het gespan des geluydts. Men kan in facet oock hoogher toonen halen, dewyle het gewelt des geblaes niet weerhouden en wort doort geprangh der leden des geluydts. Men kan int facet so leeghe niet synghen, dewyle de mont niet gespannen en staet; ende den^b) aesem vlieght door die wyde kele sonder gehoort te worden^c). Dit alles kanmen best proeven, alsmen int synghen altyt een ende het selvighe woort, syllabe, of vocael, gebruyckt, opdatter hit maer slechs één simpel geluydt en sy, int wekke men lichtelicker alle differentien bemercken kan.

⁺Als men veselt, so doetmen de kele so wyt open, datter soveel wint seffens door-vlieght dat de kracht van de borst gheen geluydt en kan maken, dat klynckt, al staet het^d) gestel des monts daertoe vast. Maer het veselen is een leegher stemme dan des diepsten bas, die de persoon halen kan; derhalven en konnender gheen toonen, hoogh of leegh, int veselen gedistingueert werden.

De syllabe, daer een emphasis in is, die en gaet | niet hoogher als de andere, maer wort wat stercker gepronuncieert. De laetste syllabe van een propoost, schynt eenen toon te dalen, daermen aen merckt, dat het propoost ten eynde is; ende wort oock wat sachter gesproken.

Daer is dan te aenmercken longitudo, latitudo, profunditas, celeritas, daerdoor de sterckte gecauseert wort alser oock veel wints seffens uytkompt ende de organen des geluydts gespannen staen.

Fig. 33.

⁺Van den worptop hoe sy overeynde staet alse draeyt, hebbe ick vele geseydt fol. 17¹⁾, doch achte, dat dit niet onnoodich en sal syn daerby te doen.

Den worptop sy abcd, op beyde syden evegelyck; of ist geenen worptop, laetet slechs yet syn, dat op d draeyende, overeynde staen kan in de locht.

Het is openbaer, indien d op de grondt niet en staet, maer den top hanght aen gf aent centrum gravitatis e ende draeyt op bd, datse in deselfde postuere blyven sal ende inclinatie, daerse nu in hanght, hoe rasch den dray oock sy. Want ihdc is in al gelyck ihab; ende daer is geen reden,

+ Fol. 248^r-248^v
5 janvier-[14] février 1626

+ Vox in facet.

a) d'abord hooghde dieper; puis dieper barré.

b) ende des.

c) wort.

+ Veselen, id est susurrare, quid sit.

d) en.

+ Turbo puerorum, id est een worptop, waerom sy overeynde staet, alse draeyt.

1) Cf. t. I, pp. 30-32. Cf. aussi t. I, p. 242.

[p. 336]

⁺ waerom b meer na g gaen soude dan naer k, dewyle dat de syde icdh niet meer lochts en raeckt int drayen dan hiba. Maer als d op de aerde vast staet, dan^a) kan men wel verstaen, dat de macht, die door den dray aen hiba gedaen wort, door het raken aen de locht grooter beweginghe geeft dan aen hicd, doordien^b) dat hiba verder vant vastpunt^c) d staet^d) dan hicd; ende derhalven wort aen den lancksten arm met even macht meer gewelt gedaen. So moet dan b nootsakelick opwaert na g gedronghen worden, als den top so rasch drayt dat dit verschil van stooten teghen de locht de swaerheyt, die in die inclinatie is, overwint. Hiermede en wort de gront aen d niet verlicht, maer al den drangh blyft daerop gelyck te vooren eerse draeyde, want de locht raect aen deen syde soveel als aen dander in respect van db; ende het centrum e blyft even swaer ende alleen op d rustende. Hebbe oock hetselvighe also bevonden, den worptop in een schale drayende ende overeynde staende, of inclinerende, ende woegh niet meer dan alse stille lach sonder drayen.

Waert dan dat de top oock in b vast ware, gelyck in d, so soude hieruyt volghen, dat het ooghken, daer b in drayt, boven al den last lydt. Oock waert dat den top van verscheyden materie ware, te weten acd van loot, ende acb van houdt, ende datse hinghe aen e ende drayde, ende e ware noch het swaerheytsmiddelpunt, so soude abc veel grooter syn dan acd ende eic, derhalven veel grooter dan aeh^e); ende ihab <soude hebben> meer superficies dan ihdc. So Oock beha^f) grooter <syn> ende eveswaer, dan ende met, iedc^g). Ende dewyle heba opwaerts druckt, teghen de locht slaende, ende iedc nederwaerts, beyde tot rysinghe van b na g, ende dat eib^h) ende ehd, diet contrarie souden doen, beyde vermindert syn, so volcht dat self in gelyckstofsware materien b na g rysen sal.

Vide ut posterior cura etiam inter scribendum priora emendare coneturⁱ⁾. |

Laet nu abc den top syn, de punt daerse op draeyt sy a, den drayas sy ae, de

Fig. 34

perpendikel cd, also dat den tol^k) op de aerde licht, al drayende, of dicht daeraen.

Ick segghe, dat hy rysen sal, also dat ea de hangende of perpendikel syn sal, dewyle efdb teghen het eynde des arms drynght, te wetene ef; ende cfa, even groot synde, teghen het begin fa. Jae waert dat den top op ae, aen fc hanghende, draeyde, so soude cfa neerdruckende, so veel doen tot het oprechten van ab, als efdb opstygende.

Hieruyt kan <men>^l) sien wat toppen door de experientie best gemaeckt syn, tot kennisse van an-

+ 5 janvier-[14] février 1626
Fol. 248^v-249^r

a) dat.

b) door die.

c) vastput.

d) staen.

e) d'abord aeh, ende daerteghen de locht meer slaet dan aeh ende also dreyt(sic) nederwaerts ende waere eic het swaerste; puis ende.... swaerste barré.

f) behi.

g) le ms porte: ende ihab meer superficies dan ihdc so oock behi grooter et eveswaer dan en met iedc.

h) gib.

i) conatur.

k) tot.

l) men omis.

[p. 337]

⁺der dynghen, die wat te bedieden hebben; want men moet vant gene, dat bekent is ende geringhe, gaen tot het onbekende ende treffelicke.

Maer als alles recht gaen soude, so en moet men niet sien de grootte van fca ende fdbe, maer van de linien ebd ende ca, daerdoor de superficies doort drayen gemaeckt worden, die teghen de locht stooten. Neempt nu eens een pylaer met onder een puntjen om op te drayen, ende besiet hoeveel het scheelt van een ander forme om wel te drayen, ende merckt dan uyt de voorgaende stellinghe de reden daervan doort meerderen ende minderen vant stooten teghen de locht tot oprechtinghe van den as. Sult bevinden, dat in een pilaerforme, die drayt ende begint te vallen, dat de cracht van oprichten subitelick ende strackx veel begint te minderen, sodat terstondt de swaerheyt meester wort. Also mach men de forme veranderen, afdoende ende toedoende, tot datmen siet dat de beste getroffen is door de voorss. reden. Ende die sal oock so door experientie bevonden werden¹⁾.

+ Fol. 249^r
[14] février 1626

1) Sur le même sujet, cf. ci-dessous p. 338.

[14 februari 1626]

⁺Den 14^en Feb. ginck ick van Halverweghe tot^a) Dort moede ende besweet wordende; ende daer kommende ende myn water makende, wast niet gecoloreert.

De reden daervan is, dat het roeren der leden, buyten aent lichaem staende, hare vapeuren ende geesten uytpranght door het subtilieren. Ende also werm ende ydel makende, vloyen de vapeuren ende spiritus uyt de aren ende arterien daerna toe, met sich nemende het subtylste des bloets, dat sich gewent is te menghen met het serum. Ende daervan sweet men, het aensicht wort root, ende het water dat de nieren stille ligghende, trecken, en heeft dat niet by sich, ende <is>^b) daerom^c) niet met allen root of gecoloreert.

⁺Onderweghe stonter opt velt eenen hoven, daer een boerinne in bieck, welcken hoven was met stroodack gedeckt.

Waerdoor my in den sin quam, dat de koude eygentlick gheen ἀντιπερίστασιν²⁾ en maeckt, dewyl sy niet anders en is dan een privatio ignis; maer datse geseydt wort int menschen lichaem te repercutieren, omdat het vier ende warmte, die aent vel is, in de koude materie of substantie, die op het vel geleydt wort, treckt, dewyle die koude materie ydel is van wermte ofte van vier, ende daerom bequaem om te ontfanghen, dat ontrent sich licht ende raeckt. Ende also heeft de huyt minder ende treckt toe eerst boven, ende daerna noch meer warmte verliesende, dieper ende dieper; ende also stoot ende pranght dese tsamentreckinghe des huyts ende vleeschs de humeuren na binnen toe.

+ Urina mea cur aquea, lasso ex itinere.

a) halver weghe te.

b) is omis.

c) daer.

+ Frigus per antiperistasin proprièloquendo calorem non auget.

2) On désignait par le nom d'ἀντιπερίστασις le principe d'après lequel chaque qualité, en particulier le froid et la chaleur, est renforcée quand elle est environnée par son contraire (Aristote, Meteorol., I, 10, 7; I, 12, 11, 16 et 19; et IV, 5, 5). Le principe péripatéticien fut plus tard rejeté par Pascal et ruiné définitivement par Boyle.

[p. 338]

⁺

Andersins souden de boeren hare | ovens wel ongedeckt laten, waert sake dat de koude het vier per antiperistasin binnen joegh. Maer dewyle sy het contrarie door de experientie bevinden, dewyle de steenen gheen gevoelen en hebben om sich toetetrecken^a) gelyck de huydt, ende daertoe oock te hart syn, om de gaetkens te minderen, ende dat de koude die poros niet vervullen en kan om het vier binnen te houden, maer dat het vier te meer uytvlieght, hoe kouwer den hoven van buyten is - so bevinden sy voor best den hoven met riet of stroy te decken om also de koude locht buyten te houden ende het vier binnen.

⁺Den top¹⁾, wiens middelpunt in den cirkel is a, inde pylaer oock a, drayt om^b)

Fig. 35.

dc. Het stuck dab pranght da omhoghe ende eac druckt ac omleeghe. Maer dewyle da even is met ac, so en valt het verschil int opheffen teghen het neerdrucken so groot niet als in den voorgaenden dryhoeck, in denwelcken de linie ef veel cleynder is dan fa, ja het stuck egb pranght^c) geheel opt uyterste puntjen, gelyck hier oock doen de linien, int drayen een superficie makende dgf. Maer den cirkeltop is noch beter dan den pylaertop, omdat syn dgf een grooter proportie heeft teghen syn fb dan des pylaers. Ende hoe dunder den pylaer is, hoe erger^d).

Ook staet te considereren, dat gf in den pylaer, boven teghen de locht slaende, soveel niet en doet als gf naer advenant, als is gd perpendiculaer teghen dc; want het stooten kompt van boven, ende het stooten op gf van tersyden, perpendiculaer op da.

⁺Hypothetici syllogismi, in quibus subjectum bis non repetitur^e), omnes sunt cryptici et facillimae reductionis si antecedens aut consequens convertantur, ita ut subjectum bis sit repetitum. Exempli gratiâ^f): Si homo est animal, quoddam animal loquitur. Converti hîc debet antecedens, fietque propositio: Si quoddam animal est homo, quoddam animal loquitur, quod reducitur^g) ad cathegoricum, ut Si Petrus est homo, Petrus est animal, non minùs faciliter.

+ [14] février-28 mars 1626
Fol. 249^r-249^v

a) toe te treck.

+ Turbo puerorum iterum explicatus.

1) Cf. la note ci-dessus pp. 335-337.

b) drayen ob.

c) praght.

d) après ce mot d'abord: oock staet te considereren dat gd in den pylaer boven teghen de locht so wel niet en doet als gf naer advenant; puis oock.... advenant barré.

+ Syl. hypothetici reductio facillima.

e) repetititur.

f) e.g.

g) reducit.

[p. 339]

⁺

⁺Hoe de seylsteen heet yser na hem treckt, is de wonderlickste sake, die ick weet van de dynghen, diemen hier met ooghen siet gebeuren, ende geloove dat de rechte reden daervan ons seer voordelick syn soude tot ondervindinghe van vele saken.

Het trecken en kompt, na myn oordeel, met de nature niet overeen, want dewyle daer niet en geschiet sonder rakinge¹⁾, hoe sal dat vlammeken, dat uyt de seylsteen vlieght, niet lichter het yser van hem stooten? Daerom en vinde ick noch niet beters dan dat ick hier ergens²⁾ geschreven hebbe, te weten, dat de gaetjens vant yser bequaem syn om het vlammeken te ontvanghen, twelck in de gaetjens vliegende, daeraen blyft hanghen. Daeraen hanghende blyft het noch vlammende ende vlieght oock wederom na den seylsteen, gelyckt met nat buscruyt geschiet, dat men papecullekens noempt, hetwelck teghen eenich lichaem geworpen synde, cleeft daeraen ende vlampt dan vandaer. Dit vlammen also tusschen den seylsteen ende het yser geschiedende, jaeght nootsakelick de locht een weynich uyt de weghe, also dat | in de linie tusschen dat puntjen des seylsteens ende het puntjen des ysers, daert vlammeken aengehecht raect^a), meest van de substantie van dat vlammeken is, hetwelcke veel beter op de gaetjens vant yser ende van de seylsteen respondeert dan de locht dede, also datter van die syden gheen geprangh en geschiet. Daerom de buytenste syden van de seylsteen ende t'yser van de locht gepranght werdende, ende gheen teghenstandt vindende tusschen tween (dewyle de materie, die tusschen beyden is, in beyde gedronghen kan worden), so druckt de locht den seylsteen ende het yser na malkanderen.

Dit vlammeken is de spiritus van den seylsteen, dewelcke gestadich daeruyt vlieght gelyck een keerse die brandt, ende muskeljaet die de roock altyt van hem geeft, totdat al de geest van binnen wech gevloghen is; dan en treckt hy niet meer, gelyck oock den muskeljaet, in de open locht ligghende, ten laetsten synen reuck oock verliest. Desen spiritus, uyt den seylsteen kommende, en is so dun niet of sy en kan in noch kleynder deelkens splyten, gelyck sy doet alse, teghen het yser steutende, daeraen cleeft. Desen geest vliecht also gelyck se uyt den seylsteen kompt, ende gaet oock so sitten int yser, also dat het yser oock gelyck een seylsteen wort^b) voor een cleynen tyt; ende het kan wel gebeuren dat het yser bequamer is om dat vlammeken te ontfanghen dan den seylsteen selve. Ende also macht waer syn dat Baptista Porta seyt³⁾, dat het yser lichter getrocken wort dan een seylsteen van deselve swaerte.

Dat de contrarysyde des seylsteens het yser wechstoot, geschiet door het teghenstooten van dat vlammeken, hetwelck met syn contrarysyde nergens erger ende moyelicker deur en kan dan doort yser of door de contrarysyde van eenen anderen seylsteen, also dat het vlammeken, daer noch deurgaende^c), noch aen en kleeft, maer

+ Fol. 249^v-250^r
[14] février-28 mars 1626

+ Magnes quomodo ferrum trahat, altera verò parte id repellat.

1) Sur cette conception stoique cf. t. I,, pp. 36, 101-102, 151 et t. II, pp. 119-120, 212 et 229.

2) Cf. t. I, pp. 36, 101-102 et 309; ci-avant pp. 119, 229 et 231.

a) raet.

b) d'abord wort gelyck; puis gelyck barré.

3) Cf. p. 137, l. 33-43 de l'ouvrage cité ci-avant p. 14, n. 2.

c) deurgaet.

[p. 340]

⁺ steut tersyden uyt, of na onderen of na boven; ende also lydt het yser alleenlick van het stooten des spiritus, dewyle het niet wederom gejaeght en wort, tensy een weynichsken dat recht wederom steut, twelck niet te bedieden en heeft (by het voorgaende, dat geseydt is aen ende in het yser te hanghen ende vandaer te vlammen). Ende also en is de locht tusschen het yser ende seylsteen niet ledigher dan aan dander syden; worden derhalven na een niet gepranght, maer de kracht des stootens vant vlammeken doet alleen syn gewelt.

Den seylsteen dryft naert Noorden¹⁾ omdat het aertryck mede een seylsteen is diepe van binnen onder de aerde, dewelcke syn vlamme uytsendende, so komptse oock tegen onse seylsteentjens, stootende die eynden van haer, daer het vlammeken niet op en past, totdat onsen seylsteen licht in sulcken gestaltenisse, in dewelcke des aertsryckx seylsteen is. Dan en beweechtse die niet meer, maer de vlamme vliechter aen alle kanten even gemackelick in^a) ende deur, etc.

Dat de locht nederwaerts gepranght wort is ergens²⁾ geseyt te kommen van het vier dat gestadich uyt der aerden boven de locht vlieght ende, daer geduerich brandende, jaeght syn vlamme na beneden. Dewelcke de locht ende alle dynghen van haer rontsom stootende, douwt het al tot een centrum. |

+ 28 mars 1626
Fol. 250^r-250^v

1) Cette note et la précédente sont écrites bout à bout sans aucune interruption.

a) is.

2) Cf. t. I, pp. 25-26 et ci-avant pp. 107, 119-120, 138-139, 232 et 323.

[28 maart 1626]

Den 28^en Meerte 1626^b).

Hippocrates, Περὶ φύσιος παιδίου³⁾, pag. 30, 30, dicit: Πάντα γὰρ ὁκόσα θερμαίνεται, πνεῦμα ἀφίησι, καὶ ἕτερον ψυχρὸν κατὰ τοῦτο ἀντισπᾷ, ἀφ᾿ οὗ τρέφεται.

⁺Ratio haec est. Impositâ ollâ clausâ igni, spiritus calidus per rimas, fistulam vel poros insensiles exit, non tantùm quia locus nimis plenus est, sed etiam per mobilitatem ignis, qui nunquam quiescens, aliquâ viâ erumpit, tum ob poros aeris et aliarum rerum, qui illum facilè recipiunt, cùm sint majores particulis calidis. Ignis igitur humores vel aerem attenuat, ijsque conjungitur et cum ijs facit primùm ut vas non capiat vapores. Necessè igitur est erumpere, sed ob id non ingreditur alia substantia, quia vas duntaxat exoneratur supervacaneo.

Secundò ignis cum humore semper movetur in vase, ita ut tum in hoc, tum in illo sit loco, et speciem praebet plenitudinis, etsi plenum non est vas, eo modo quo pruna, vel aliud, celeriter versum oculis, apparet continuum, cùm saepè unus duntaxat est punctus in circulo coloratus. Sic etiam in vase igni referto. Et si non est omninò plenum, tamen propter motum celerem tàm fortiter latera interiora vasis comprimuntur et sustentantur ab igni contra incumbentem extrinsecus aerem quàm si

b) 1625.

3) Beeckman avait en mains l'édition donnée par Janus Cornarius: ῾ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ Κώου ἰατροῦ παλαιοτάτου, πάντων ἄλλων κορυφαίου, βιβλία ἅπαντα. Hippocratis Coi medici vatustissimi et omnium aliorum principis, libri omnes, ad vetustos codices summo studio collati et restaurati (vignette). Basileae, M.D.XXXVIII. Colophon: ᾿Ετυπώθη ἐν Βασιλεία παρ᾿ Ιόρωνόμῳ τῶ Φροβενίω, καὶ Νικολάῶ τῶ ᾿Επισκοπίω, ἔτει ἀπο θεογονίας αφλη. - in-fol.; 562 pp. Pour le passage cité, v.p. 30, l. 30.

+ Ignis natura, quomodo in motu consistat.

[p. 341]

⁺ corpore alio immobili impleretur. Haec necdum causantur attractionem, quia plenitudinis ratione ignis erumpit.

Tertiò, cùm jam interiora et exteriora fuerint in aequilibrio, id est, cùm aer incumbens, aequipollens compressioni internae causatae per ignis mobilitatem, necdum tamen ignis quiescit, sed pergit moveri, et ubi fortè porum apertum nactus fuerit non quaesitum (sed inter movendum oblatum, cùm non sit corpus ad quod reflectatur)^a) foras pergit, atque ita proportio interiorum ad exteriora minuitur, per aeris exterioris ingressum replenda. Qui exteriora vasis fortiùs comprimens, cogitur intrò per quemvis locum apertum; etiam illum, per quem^b) vapor exiverat, imò exit, ita ut saepè vapor exeuns occurrat aeri ingredienti^c), ac fit quod Hippocrates dicit ἐλίσσεται περὶ τὴν τομήν. Sic spumant ligna viridia igni apposita, quia vapor exeuns miscetur cum aere ingrediente. Paulò aliter exit aqua vitae simulac ingreditur aqua elementaris, nempe aquà vitae se in vase non movente, sed per gravitatem aquae elementaris ingredientis expulsâ et ad altiorem locum expressâ per motum plagae Democriti¹⁾.

⁺Scripsi antè²⁾ eum qui medicinae exactè operam est daturus, debere diligenter legere Hippocratem, Galenum et Fernelium, quaeque in alijs auctoribus viderit a tribus illis non animadversa, annotare cum ijs, quae ipse fuerit meditatus. Ita plenum systema formabit. Fernelius enim, etsi totam medicinam conscripserit³⁾, multa tamen quae in Galeno fusè habentur, contraxit, ita ut nonnulla minùs altè in intellectum immittantur. Galenus etiam, etsi multò fusior est Hyppocrate, taeduit tamen repetere quae Hyppocrates multis verbis explicuit. Omnes autem malunt proprias meditationes distinctè et accurratè conscribere quàm alienas, atque ita posteriores multa eleganter fusiùs explicata omittunt, ut proprijs inventis locum praebeant.

Sic post sacram Scripturam legatur Calvinus et compendium quodvis ad theologiam. Ad historiam unum de cujusvis temporis rebus gestis, eruntque tempora instar locorum communium, in quae ea, quae alibi praeter haec leguntur, possint inseri.

⁺Hipp., Περὶ φύσιος παιδίου, pag. 37, lin. 20⁴⁾, dicit de insititijs ramis: ἀφίησι ῥίζας ἐς τὴν γῆν, διὰ τοῦ ἐν ᾧ ἐνετέθη, καὶ ἐπαυρίσκεται ἀπὸ τὴς γῆς ἕλκων τὴν ἱκμάδα; non enim aliter putat ἑτερόκαρπα εἶναι τὰ ἔντεθα τῶν δενδρέων⁵⁾ cùm ejus judicio omnis generis humor sit in terrâ.

Ipse verò antè⁶⁾ de mutatione harum rerum scripsi elementa in omnia mutari, et

+ Fol. 250^v
28 mars-[3] mai 1626

a) pas de parenthèses.

b) d'abord per quem ignis; puis ignis barré.

c) ingrediunti.

1) Sur le ‘motus plagae’ de Democrite, cf. ci-dessus p. 251.

+ Medici neoterici cur soli non sint legendi.

2) Cf. t. I, pp. 218-219 et ci-avant pp. 84-85.

3) Pour ses ouvrages, cf. t. I, pp. 22, 23, 34, 100, 102, 103 et 197.

+ Insititius ramus non trahit immediaté ex Terrâ.

4) Cf. l'édition citée ci-dessus p. 340, n. 3.

5) Cf. p. 37, l. 22 de l'édition citée.

6) Cf. t. I, pp. 284 et 314.

[p. 342]

⁺ humorem trunci ab insititio ramo in suam naturam verti propter diversam insititij particularum intrinsecarum posituram. Quomodo enim ramus in summo arboris maximi insitus^a), tantas radices deorsum mitteret? Non videtur author vidisse semen avenae ex pendulo^b) cucumere, sui generis herbam producere etc.

Non minùs accuratè | examinanda etiam videntur quae paulò antè¹⁾ tam multis ⁺verbis de caliditate terrae dixi tempore hyberno. Ac explorandum an butyrum sub terrâ hyberno tempore liquidiùs reddatur quàm aestate²⁾. Nullo enim modo tactus humanus hoc dijudicaverit, cùm ipse homo mutetur, et aquam calidam, cui aliquandiù assuevit, meliùs ferat quàm multò minùs calidam, ei repentè oblatam. De his multa antè ex alijs occasionibus.

⁺Hippocrates, Περὶ φύσιος παιδίου, pag. 32, 1. 13³⁾: φυσώμενα γὰρ διίσταται ξύμπαντα κατὰ συγγένειαν. Quod similitudine confirmat.

Multa autem sunt quae videntur comprobare similia ad similia concedere⁴⁾.

Primùm igitur Statica. Ea enim quae in liquorem immittuntur, vel ipsa sunt partes liquidi ab invicem non valdè dissidentes gravitate, spontè, secundùm ponderis differentiam, altiora vel inferiora petunt et media. Ergo gravitas primò distinguit inter res diversas, sed secundùm perpendiculum tantùm.

Secundò concussio. Haec enim ea, quae quiescerent, movet et solvit conjuncta, ut ad locum proprium tendere possint, et praeterea similia similiter movet. Nam sive ad latera, sive sursum, aut deorsum, aliquid movetur, quaedam diutiùs in eo motu perseverant quem a concussione acceperunt; et quidem similia pondere, formâ etc. aequali tempore in eo motu perseverant. Necessariò igitur in eundem locum concutiuntur, de quâ re antè⁵⁾ multis disserui, ubi propter concussionem probavi etiam anchoras ferreas, sub arenâ latitantes, sursum in apertum produci. Animadvertite etiam quo pacto purgantes aurifabrorum pulveres, vasa aquâ repleta concutientes, aes et similia ad manum suam in unum locum cogant.

Tertiò calor perpetuò glissens et commovens, particulasque separans pro diverso gradu, et vehementiâ modo hoc, modo illud magis promovet; sed necessè est similia ab eodem gradu similiter moveri.

His igitur tribus modis varié concurrentibus, verisimile est nihil dissimile dissimili conjungi. Adde quod plures modi ejusmodi vel alij animadverterint vel certè etiam, nobis nescientibus, in naturâ latitare possint, qui, ut eruantur, omnes summâ ope niti debemus, ut hoc principium, tam necessarium ad omnes rerum omnium mu-

+ 28 mars-[3] mai 1626
Fol. 250^v-251^r

a) insita.

b) pendula.

1) Cf. ci-avant pp. 337-338.

+ Cavernae an hieme calidiores.

2) Dans le fait que la température des caves fermées est en été plus basse qu'en hiver, on voulut voir la confirmation du principe de l'antipéristase, mentionné ci-dessus p. 337.

+ Similia quomodo à dissimilibus discernantur.

3) Cf. p. 32, 1. 13-14 de l'édition citée ci-dessus p. 340, n. 3.

4) Principe alors admis très fréquemment.

5) Cf. t. I, pp. 283-284.

[p. 343]

⁺tationes mente accuratè percipiendas, exactè cognoscatur et firmissimis argumentis confirmetur.

⁺Magirus, Physicae Libro 2, thesi 9¹⁾ dicit: ‘Cùm coelum percipiatur aspectu, ideo materiam habeat necesse est’^a).

Contra hanc thesin cùm opponeret, Carolus Sculerus²⁾ dixit: ‘Quod videtur, habet materiam secundùm Magiri sententiam. Ac benè quidam, nam verba praecedentia^b) constituunt enthymema; quod ut constet, debet addi major propositio quae etsi non est directè a Magiro posita, non minùs tamen cogitur eam defendere quàm si totidem verbis in thesi eam posuisset. Nisi enim ea vera est, non sequitur quod concludit. Posito igitur in thesi enthymemate, subintellecta altera praemissarum non minùs est pars theseos quàm quae posita <et>^c) aequè ab auctore defendenda’.

⁺De hooghe schouwen worden voor de beste^d) gehouden. De reden daervan hebbe ick vooren ergens³⁾ met veel woorden nedergestelt.

Onder andere, een vaste reden is dese, dat de locht boven koelder is dan beneden, ende so vol dampen niet; daerom gaet de locht altyt van onder na boven, want hetgene warmst is, gaet opwaerts ende hetgene volst is^e) wort altyt gepranght in tgene, dat leeghst is. Maer waer de onderste lucht alleenlick warmer dan de bovenste, so soude de bovenste alsowel nederwaerts kommen als de onderste opwaerts, gelyckt gebeurt alsmen in een schotel vol brandewyn een glas vol waters omkeert ende so daer in laet staen: men siet so wel het water nederwaerts trecken als den brandewyn opwaerts. Maer omdat^f) de locht onder oock vol dampen is, so treckt al slechs opwaerts, dewyle daer altyt nieuwe dampen uytter aerde opkommen, ende rysen tot int opperste van de locht, vanwaer sy als reghen seffens wederom nedervallen, sonder de locht boven het opperste van de schouwen te verdicken,| dat yet te bedieden heeft; daerdoor der meer lochs na beneden gaen soude als na boven, al ist dattet wel gebeuren kan in een seker soorte van mist etc., van boven beginnende, dat de locht van boven na beneden meest treckt. Ende dan moeten al de

+ Fol. 251^r-251^v
28 mars-[3] mai 1626

+ Major propositio omissa eruitur.

1) Ioannis Magiri Physiologiae peripateticae Libri sex, cum Commentariis, in quibus praecepta illius perspicue eruditeque explicantur, et ex optimis quibusque Peripateticae Philosophiae interpretibus, Platone, Aristotele, Zabarella, Archangelo Mercenario, Thoma Erasto, Iacobo Schegkio, Scaligero, Vico Mercurio, Contareno Cardinale, Hermolao Barbaro, Francisco Patritio, et alijs disceptantur, Editio quarta, Lipsensi melior et Notis auctior (vignette flanquée par: 1608). Francofurti, Apud Wolffgangum Richterum, impensis Conradi Nebenii - in-8^o; 666 pp. plus l'index. Le passage cité se trouve au Lib. II, cap. 2 (Quid calum, et quae ejus divisio?), no. 9, p. 117.

a) pas de guillemets.

2) Carolus Schulaer né à Bergen-op-Zoom en 1608. Il se fit immatriculer à Leyde, le 15 septembre 1626, comme étudiant en théologie. Il fut installé le 26 janvier 1631 comme ministre à Kerkwerve. Il remplit la même fonction dès 1633 au Kruisschans près de Lillo, dès 1635 à Princelant et dès 1647 à Steenbergen. En 1652 il fut nommé à Amsterdam, où il mourut en 1670.

b) praecentia.

c) et manque.

+ Fumaria altiora cur meliora.

d) d'abord beste reden; puis reden barré.

3) Cf. ci-avant pp. 10 et 282.

e) volst is deux fois.

f) opdat.

[p. 344]

⁺ schouwen roocken, die door een ander gelegentheyt, vooren ergens verhaelt, dat niet en overwinnen; doch gebeurt seer selden.

Men siet oock altyt¹⁾ dat de vlamme van een keerse, gehouden aen een buyse of gadt, die in de schouwe kompt (al en brandter gheen vier in de schouwe), datse altyt ter schouwen waerts intreckt. Ende waert dat mense boven aent opperste van de schouwe hielt, dan soudese sonder twyffel vande schouwe wech trecken.

⁺Dit soude men konnen neffens het Drebbeliaensche motus perpetuus setten, synde een ander manniere om een eeuwich roersel te maken. Want laetter eenen toren hol syn, van onder tot boven wyt genoech, daerin sal de locht altyt van onder na boven trecken, als geseydt is, maer onmerkelick, gelyck dit oock noch min merckelick is in de open locht. Maer maeckt onder, dicht aende aerde, een solderinghe, daermede den toren van onder gestopt sy, met een kleyn gadt van een vuyst of voet groot in de solderinge, so sult ghy het trecken door dat gat eerst voelen. Want de locht in den wyden toren blyft even wel na syn vermoghen opwaerts treckende; maer dewyle datter maer één gat en is, daer vanonder nieuwe locht ende damp in kommen kan, in de plaetse vant gene dat na boven getrocken is, so moet by dat gat een groot geruysch syn. Stelt daer yet aen, dat door de windt drayen kan, tsal door tgene gehoort is, altyt drayen sonder oyt stil te staen; Doch dit en sal gheen eenparich of gelyckvormich roersel syn, dewyle de locht onder ende boven deen tyt meer, ende dander tyt min, verschillen etc.

⁺Hippocrates, Περὶ ἑπταμήνου, pag. 44, lin. 21²⁾: ἦν γὰρ τοῦ πρώτου λογίστη μηνὸς πεντεκαίδεκα ἡμέρας etc.

Fortassis in hoc negotio Hippocrates intelligit menses mulierum, id est, si mulier conceperit 15^o die post menstrualem purgationem, primus mensis tantùm est 15 dierum; si antè, plurium, si post, pauciorum. Idem dicatur etiam de ultimo mense, ut omnes inter primum et ultimum sint integri. Id, quamquam a nemine observatum viderim, videtur tamen cum mente Hippocratis respondere, qui etiam in gestatione mentionem facit decem et undecim mensium. Ea quoque mulierculis est vulgaris et facillima ratio supputandi, nempe^a) ab eo tempore, quo ultimum menses fluxerint, et secundùm ea tempora quibus solent purgari. Singulis etiam talibus mensibus procul dubio in corpore earum magnae fiunt turbae et mutationes propter conatum mensium movendorum. Ita tempora partûs erunt distincta et certa, fundamentum suum sortita à menstruis purgandis, quorum ratione cognitâ, nemo de accidentibus gravidarum dubitaverit.

⁺Non est verisimile in his regionibus ab alijs, non Latinis, posse scholam erigi in

+ 28 mars-[3] mai 1626
Fol. 251^v

1) Cette note et la précédente sont écrites bout à bout.

+ Motus quidam perpetuus.

+ Gestationis menses secundum mentem Hippocratis.

2) De l'édition citée ci-dessus p. 340, n. 3.

a) n.

+ Scholae cur ferè barbarè loquantur.

[p. 345]

⁺ quâ pueri non barbarè, <sed>^a) ut Romani olim loquerentur. Dum enim unâ eâdemque horâ aut die eandem rem Belgicè et Latinè efferunt, sermonem Latinum ad vernaculum accommodant, et phrasium latinarum, ab ordine et verbis vernaculis dissidentium, difficultatem non ferunt, cùm de eâdem re sermones^b) duo diversis modis efferendi sint. Verbum verò verbo explicare ijs facillimum. Ut autem quis discat Latinè loqui, oportet eum solum cum pluribus, Latinè tantùm loquentibus, versari et sui sermonis ad tempus oblivisci. Hinc fit quòd illi, qui ex Galliâ reduces, optimè Gallicè loquuntur^c), nonnihil de elegantiâ sermonis vernaculi remiserint.

+ Fol. 251^v-252^r
[3] mai 1626

a) sed manque.

b) semones.

c) loquntur.

[3 mei 1626]

⁺Den 3^en Mey 1626 seyde ick teghen cosyn¹⁾: Indien de Remonstranten (gelyckse doen) eenen Contraremonstrant moghen raden by haer te kommen, blyvende die hy was, so en moghen sy vice versa niet laten op deselve voet by de Contraremonstranten te gaen, omnibus caeteris paribus. Maer de Remonstranten en blyven van ons niet uyt conscientie, maer op hope van eens heel meester te syn | ende dan haer verdraechsaemheyt te wercke te legghen, twelck sy anders niet doen en konnen. Ende haer religie bestaet daerin om de Christenen byeen te brenghen, twelck niet geschieden en kan dan alser sulcke meester syn gelyck sy.

⁺Hipp., Περὶ νούσων, βιβλ. β´^d)2): ᾿Αντιάδες. - ἡ κεφαλὴ, ἐκ τοῦ σώματος ἕλκει. ἕλκει μὲν ὅταν <δια> θερμανθῆ^e).

Hoc videtur contrarium phaenomenis instrumenti, per quod temporum temperies deprehenditur. Hic enim frigefacto capitello, humor ascendit.

Respondeo^f): Etsi caput nostrum osse inflexili non minùs quàm vitrum circumvallatur, sunt tamen^g) in eo venae, arteriae, etc. flexiles. Calefacto igitur cerebro, procul dubio exprimitur humiditas inter vasa sita; vasis verò ampliatis prae calore, sanguis (qui nequit rarefieri) non implet totam venam. Necessè igitur sursum exprimi in locum eum vacuum humorem reliqui corporis. Quantum verò aeris est in capite, tantum rarefit, unde loca circa ossa et in cavitatibus suum humorem exonerant, accedente etiam vasorum loco augmentato, ita ut ab ijs loca caetera etiam comprimantur.

Eodem modo vesica, humore plena si igni admoveatur, orificio ejus in aquam immisso, eam attrahet, quia humor in eâ nequit tendi; calore verò subeunte tendit et deducit vesicam, ita ut locus in eâ foret vacuus, nisi aqua ingrederetur. Nec obstat quòd calor in vesicâ possit dici locum eum vacuum, quem ipse fecerit, occupare,

+ Remonstrantis debere ad nos redire probatur.

1) Beeckman avait déjà appelé ‘cosyn’ Lieven de Weert (t. I, p. 22), Andries Lambrechts (t. I, pp. 173 et 183), et il peut avoir fait de même pour les frères du dernier, Jan et Joos (cf. t. I, pp. 60 et 61). Il traitait aussi de ‘cosyn’ le peintre Hans Willaerts (cf. ci-dessus p. 265). Un de ses cousins était d'ailleurs le fils de Jan Pietersz van Rhee (cf. pour lui t, I, pp. 14 et 15) et de sa première femme Christine de Quesnoy, à savoir Pieter van Rhee, baptisé à Middelbourg le 28 avril 1602, armateur très connu à Flessingue, où il mourut en 1673. Mais on ne sait au juste de quel personnage il s'agit ici.

+ Caput calidum an attrahat.

d) bibλ b'.

2) Cf. p. 142, II. 2-3 de l'édition citée ci-dessus p. 340, n. 3.

e) δια manque.

f) resp..

g) tam.

[p. 346]

⁺ nam calor rarus est; ac etsi nonnihil loci occupet, totum eum tamen nequit replere, multique inter particulas caloris pori vacui sunt, quos aqua subit; mobilitas verò et successio indesinens vesicam deducit. Non tantum quidem aeris locum calidum ingredi potest quantum caperet idem frigidus, sed etiam locus calidissimus nonnihil aeris admittit. Vides non minus caloris esse in aquâ, oleo, ferro calidis quàm in locis solo calore refertis, ita ut corporeitas ferri parum possit ad minuendum calorem. Is enim in ejus poris tam densè se insinuat, ut ab ijs maximum caloris sensum exhibeat; aer verò, cùm facili negotio rarefiat ob levitatem, non potest ignem condensare, uti aqua etc., quae gravior concidens, suos poros non patitur ab igni extendi et majores fieri. Vesica haec non sit^a) omninò plena humore, ut non possit ampliùs ingredi; sed ita plena ut latera ejus in humorem concidant, ut subeunte igne possint attolli et vesica magis aperiri, ut fit in venis capitis, quae rarò summè plena sunt, nec nisi cum summo valetudinis periculo.

⁺Sic quoque intelligantur omnia membra calefacta attrahere. Sic quoque intelligamus^c) ubique in omnibus visceribus (ubi omnia scatent vasis et poris lateribus comprehensis^d), quibus naturam vasorum representant) nutriri et augeri. Hinc manifesta est facultas attractrix; concoctrix^e) patet in calore concoquente; auctrix in ductilitate partium. Retinetur si aptè extensa pars maneat; expellitur excrementum a parte punctâ, per spiritum cerebri, ut antè¹⁾ audivimus. Excidit attractum ob partis debilitatem, id est humiditatem nimiam; expellitur praeproperè ob siccitatem, quâ statim, calore disperso, pars resilientibus lateribus contrahitur et considit.

Per hoc inventum quis poterit contrario modo attrahere et exprimere quàm fit instrumento Drebbeliano? ac fortassis utroque totam naturam rerum imitari.

Sequamur modo ingeniosè naturam invitantem.

Calor igitur²⁾, ex quodam loco venae cavae ad caput ascendens, ibi venas dilatat contiguas. | Calor etiam attrahit, tum cùm locus hic magis caleat alio; sic hypocaustum attrahit aerem ex areâ frigidâ. Caput, calido vapore refertus, attrahit ex reliquo corpore frigidiore^f); inflammata manus, aut alia pars, rubet attrahendo sanguinem. Dolor attrahere dicitur quia^g) eo a sentiente corpore et puncto multa expelluntur. Sclopetto in domo soluto vel pulvere pyrio accenso, dicuntur vitra intrò cadere, non foras, subitò viz. aere attenuato et spiritualiter per exiguos poros undique dilapso, in cujus locum aer externus cogitur.

⁺Qui cupit facere tubos oculares, per quos quàm remotissima videat, duo debet observare.

+ [3] mai-[18] juin 1626
Fol. 252^r-252^v

a) ne sit.

+ Facultatum quatuor^b) naturalium ratio.

b) 4.

c) intelligamur.

d) comprehendis.

e) concoctio.

1) Cf. les passages cités ci-dessus p. 174, n. 1; puis ci-dessus p. 325.

2) Cette note et la précédente sont écrites bout à bout.

f) frigiore.

g) qui.

+ Telescopij faciendi ratio.

[p. 347]

⁺

Primum, ut punctus concursûs longè post vitrum fiat. Nisi enim id fiat, nulla erit proportio inter rei distantiam et partem circuli in quam^a) puncta illa incidunt, rei partes representantia. Sed cùm rei remotissimae omnia puncta ferè perpendiculariter radient^b) in vitrum, tota res in exiguum locum post vitrum cogetur; si verò puncta concursûs longissimè post vitrum fiant, puncta rei visibilis singula, punctum concursûs longè post vitrum facientia, inter se aliquam distantiam oculis perceptibilem et remotioni rerum proportionatam sortientur.

Secundum ut quàm plurimi radij vitro priore excipiantur. Quod fiet non per unum vitrum magnum (quod necessariò magnam circuli superficiem facit), sed per multa vitra ad invicem secundùm eandem planitiem posita, ita ut eorum puncta, ad Solem oppositorum, in idem incidant. Sicut antè alibi¹⁾ notavimus.

⁺Sane heet men in Zeelandt soetemelck, die gesoden is, ende alse lauw geworden is, daerin gegoten wat keerenmelck ende omgeroert ende wel toegedeckt, waerdoor de soetemelck sanderdaeghs al styf is, byna gelyck room.

De reden datse so wort is dese. De keeremelck, synde een gedeelte van soetemelck, te weten daer de boter uyt is, gaet haer vermenghen met syns gelycke, ende also worden de minima homogenea vergroot ende swellen ende bersten, also datse scheyen, te weten de verscheyden substantien die aeneen syn, separeren. Welcke repagula, los gemaeckt synde^c), de warmte, die vant vier des heerts in de melck gekommen is, treckt alleynskens uyt; ende vast synde aen de natuerlicke warmte des melckx (inhaerens calor dictus), so treckt^d) die nu, los synde, door de voorss. separatie mede uyt, ende de wey gaet byeen, ende de dicke substantie oock; ende de sane wort inderdaet koudt van complexie als haer innerlick vier ten deele verloren hebbende. Welck innerlick vier, alst allenskens uyttreckt, door den tyt ende warmte des weders alleen, so wort de melck suer, ende blyft so dunne als te vooren, de voorss. warmte, door kleyne poros uytgetrocken synde.

Maer alsmen die over tvier hanght, so kappeltse, dewyle het repagulum der substantien, te weten de warmte, ten deelen wech is, also dat de compositie so vast niet en is als te vooren. Maer alsmen de soetemelck, al te warm synde, met keerenmelck tot sane maken wilt, so kappeltse oock, de innerlicke hitte door het haestich uyttrecken der warmte al te subitelick ende copieuselick uytvliegende. Ende alsmen in de voorss. soetemelck te veel keernemelck giedt, so kappeltse oock, de substantien te seer scheydende ende te verde van malcanderen, doort indringhen van soveel keernemelck, gerakende. Als de voorss. soetemelck niet warm en is, so en kompter geen sane van, want de homogenea syn te seer gesloten, also datter de keernemelck niet wel in en kan dan van langherhandt, waerdoor de soetemelck suer wort ende blyft dunne.

+ Fol. 252^v
[3] mai-[18] juin 1626

a) quem.

b) radieant.

1) Cf. ci-dessus p. 296.

+ Sane te maecken ende waerom dat se so kout is.

c) le ms porte: synde ende.

d) treck.

[p. 348]

⁺

So is dan de sane het middel tusschen kappelen ende suer syn. En is al seer koudt in de maghe. |

⁺Abraham¹⁾ den timmerman seght dat al de torens, sowel te landewaert als in de steden, die hy gemeten heeft ende gesien, hebben het metselwerck viermael so hoogh als de breette van een syde des quadraets des toorens. Ende heeft oock^c) altyt hooren segghen, dat mense so maken moet. Seght desen Rotterdamsen toren also oock te wesen, te weten de hooghte vant steenwerck tot aent nieuwwerck is effen viermael teghen de breette of dickte des toorens.

Fig. 36.

De reden hiervan dunckt^d) my dese te syn, omdat 4 in de helft gesien - twelck de ooghe (ex antè²⁾ demonstratis) gemackelick doet - is aen wedersyden 2. Twelck is dobbel aen de breette, sodat al de lenghten egael ende tot gelyckheyt vant oogh gebracht werden, twelck fray is ende d'ooghe vermakelick: de dichotomia^e) is aengenaem.

Also maeckt men oock een pedestael ende andere dynghen fray int oogh. abde sy het pedistael, ab gelyck bc, ende ac gelyck ad, also dat alles tot den basis ab tot gelyckheyt gebracht wert, want ten is den ooghe niet seer swaer van be af te nemen bc gelyck ab, ende ac te gelycken met ad.

⁺Psalm 33, 2: Lofsinghet hem, op den psalter van thien snaren, dats primi modi, te weten rebus gravibus accommodatus, qui interdum tono altiùs ascendit ad sublimiora indicanda, aliquando tono inferiùs descendit. Chordae sunt: ut, re, mi, fa, sol, la, mi, fa, sol, la; chorda infima primi toni re, suprema sol, media la. Ascendit interdum cantus ad la, et descendit usque ad ut; non ulteriùs, quia infra ut est falsa quinta cum fa, et supra la est falsa quarta cum eâdem fa.

⁺Om schepen te maken, die wel seylen, staet te considereren, dat het vooren, int water kommende, niet en mach plat syn, want dan hoopt het water int seylen daerteghen op ende is soveele gelyck of het schip soveel dieper ginck als het water boven syn waterpas aen het voorste plat opgehoopt wort. Maer alst vooren scherp is ende van langherhant triangelswyse breeder ende breeder wort, so wort dat water, dat (alst schip vooren plat is) vooren alleen soude kommen ende tschip stutten,

+ [3] mai-[18] juin 1626
Fol. 252^v-253^r

+ Turrium^a) altitudinis^b) cum crassitudine proportio.

a) d'abord turrium intr; puis intr barré.

b) altitudis.

1) Sans doute l'artisan désigné plus loin comme étant Abraham de meulemaker (pp. 357, n. 2 et 361). ou bien Abraham Willemsen (pp. 429 et 447).

c) ons.

d) denckt.

2) Cf. t. I, pp. 195, 213-214, 240-241 et 286; puis ci-dessus pp. 154-155 et 315-316.

e) dichomia. - La figure se trouve en tête de la note; elle a la forme d'un carré.

+ Psalter van 10 snaren quid.

+ Schepen, die goet syn, rysen int seylen. Cur.

[p. 349]

⁺ verdeylt aen alle kanten ende tschip vaert int seylen hoogher doort ophoopen des waters ronsom, sodat het schip vooren ryst, soverre als het water opgehoopt wort, dat is tot aen het breetste.

Tschip moet vant breetste naer achter oock scherp kommen, want nadien de put, diet schip laet, moet gevult worden, so ist goet, dat het water neffens tschip daer subitelick intreckt, voornementlick van boven na beneden. Daerom moet het schip achter, na onder toe, subitelick scherpe afloopen. Daerdoor salt achter syn water verliesen ende int seylen achter dalen, twelck veert maeckt. De platte bodemen seylende laten oock eenen put, dewelcke oock tendeele van onder den bodem gevult wort, het water van alle kanten, also wel van onder als van ter syden ende van achter, na den put loopende. Ende so stoot het teghen het achterste des plat booms ende heft het van achteren op, twelck quaet is.

Ende niemant en moet dencken dat indien men het schip vooren so maeckte dat het sonder te seylen so hooghe uyt het water rees in respect van achter, dat het dan goet syn soude, wat fatsoen ment oock gave. Want dan soudet evenwel veel waters int seylen konnen breken, maer het moet int seylen kommen te reysen, opdat het int seylen, oft styf seylt of traegh, niet meer waters en breeckt, of teghen meer waters en stoot, deen tyt of dander tyt, wat niet veele en verschele van 't stille ligghen. |

⁺Silvius, de Cephalalgiâ sanguineâ in Ratione suâ medendi¹⁾ dicit multum juvare ex alto aquam aut succos illidere sincipiti.

Imò, inquam ego, magis haec juvabunt, si ex siphone in sinciput exprimatur^a). Eo enim modo quo matula ex mictu eo loco calescit qui fortiter permingitur intrinsecus, calore per stannum penetrante, sic etiam per cranium virtus medicamenti protrudetur in cerebrum. Quo modo etiam alia membra corporis alterari poterunt, eâdem re quoque ad repellendum etc. usurpatâ.

+ Fol. 253^r-253^v
[18] juin 1626

+ Stillando caput irrigare medicamento.

1) Les premières éditions de l'ouvrage du célèbre médecin portent: Morborum internorum prope omnium curatio, brevi methodo comprehens ex Galeno praecipue et Marco Gattinaria selecta, Paris., 1545 et Venet., 1548. Le titre donné par Beeckman correspond à celui des éditions publiées à partir de celle de Lyon, 1549. Une des dernières fut: Ratio medendi morbis internis prope omnibus, Medicinae candidatis non exiguae commoditati futura, e Galeni scriptis, et Marci Gattinariae (ut vocant) Practica. Per Iacobum Sylvium accurate selecta, et in non inuenustam eamgue dilucidam Methodum redacta; cui brevis accessit Index eorum, quae scitu necessaria sunt (vignette). Genevae, Apud Petrum et Iacobum Chouet. M.DC.XX. - in-16^o; 220 pp. - Le passage en question se trouve à la page 7.

a) exprimitatur.

[18 juni 1626]

⁺Den 18^en Junij seyde my Stampioen²⁾, dat de groote mast in de schepen ordina-

+ Schepen, hoe se best seylen.

2) Jan Jansz. Stampioen, selon toute apparence le père, et non le fils homonyme. Il semble avoir pris part, comme second, à une expédition vers les régions arctiques. En 1617 il demeurait sans doute à Rotterdam. Il conquit alors la notoriété en trouvant le moyen de déterminer la hauteur du pole sans aucun instrument; il publia dans cette ville ses Nieuwe tafelen van polushooghten (1618) et un Caelestum planum (1619). En 1621 il fut nommé arpenteur (probablement de Schieland) et, en 1624, étalonneur à Rotterdam. On conserve encore plusieurs cartes manuscrites de sa main; il travailla aussi de 1650 à 1653 à une très belle carte en 15 feuilles du ‘Hoogheemraadschap’ de Schieland, publiée en 1660 et plusieurs fois réimprimée. Il fut déchargé de sa fonction cette même année de 1660.

[p. 350]

⁺ris achterwaerts overhelt, ende gaf reden, omdat dan de windt in de seylen wayende, het schip vooren beter doet lichten.

Wy ondersochten of een schip^a) niet beter seylen en soude alst seyl int opperste van den mast stondt dan aen benedenste. Is geseyt, ja, want het opperste des masts, verst van het swaerheytsmiddelpunt des schips synde, so wort de mast boven gemackelicker na vooren geboghen, het onderste des schips achterwaerts ende wat opwaerts rysende, den dray gheschiedende op het swaerheytsmiddelpunt vanwaer tot het onderste des schips maer eenen cleynen arm en is. Het opperste dan des masts na vooren gebogen synde, ende hetselvighe van den wint also gehouden wordende, so valt het onderste des schips na het perpendyckel, ende het schip gaet voort. Maer het seyl aent onderste des masts staende, so is dien arm tot het swaerheytsmiddelpunt cleyn, ende kan van een cleyn windeken niet versedt worden. Hiertoe achteden wy dat het buyghen des masts oock helpt, dewyl het t'opperste des mast te verder uyt syn perpendyckel brenght.

⁺Dewyle datter soveel sieckten kommen doordien men stil is ende niet en doet, ende veel sieckten oock gebetert worden door exercitie ende oeffeninghe (de kinders spelen haer gesondt ende de ambachtslien wercken)^b), so behoorde voor de studenten ende leeghgangher yet te syn^c), dat haer mede het voorss. voordeel dede. Het dansen soude daertoe goet syn, want daer valt veel occasie voor om dat te doen, int leeren ende in alle geselschappen. Maer dat niet synde, so soude het caetsen daertoe vel dienen, doch dat is in Vrancryck wel gebruyckelyck, maer hier niet. Hier is alle sulcke dynghen afgeschaft, omdatter allom genoech te werken is ende weynich adels. Wat raet dan? De leeghgangers moeten hier deerlick syn of soberlick leven.

⁺Men seght dat 100 tonnen schuym een tonne biers maeckt, maer den 20^en Junij hebbe ick een deel schuym van lubs bier laten bier worden, ende bevonden dat 25 tonnen sulck schuym wel een tonne biers maken.

+ [20] juin et [15] juillet 1626
Fol. 253^v

a) le ms porte: een schip met voor.

+ Exercitium quid possit in sanitate procurandâ.

b) pas de parenthèses.

c) sy.

+ Spuma quantum liquoris contineat.

[15 juli 1626]

⁺Den 15^en Julij 1626 wert ick van mynheer borghmeester^d) Puyck¹⁾ ontboden,

+ Rosmolen²⁾ nieu gepractiseert, van my afgekeurt.

2) Les ‘rosmolens’ (moulins à cheval) qui servaient à moudre le malt, sont souvent mentionnés dans les inventaires des brasseries d'alors. De bonne heure divers inventeurs (par exemple, en 1611, Samuel Marolois) avaient demandé octroi pour de prétendues améliorations.

d) borghm^r.

1) Nicolaes Puyck, fils de Cornelis Jansz Puyck et de Tryntje van der Horst, entra en service de la Compagnie des Indes orientales et parcourut de 1607 à 1609, ces Indes en qualité de ‘coopman’; à la prière de Cornelis Matelieff il rédigea, en 1614, une relation de ce voyage. Après intervention du prince Maurice, Puyck devint en 1618 membre du magistrat de Rotterdam, plusieurs fois bourgmestre et député à La Haye. Ayant versé une somme considérable, il devint, en 1621, un des directeurs de la Compagnie des Indes occidentales. Il s'est marié trois fois, convolant le 25 octobre 1626 avec Maritgen, demie-soeur de Cornelis Matelieff. Puyck semble avoir quitté Rotterdam en 1638 et mourut après 1651.

[p. 351]

⁺ dewelcke my een model toonde, waermede hy, ende eenighe van Dort, meynden het motum perpetuum te hebben, waer sy oock octroy van de Heeren Staten versochten¹⁾.

Het was vooreerst een groot radt²⁾, gelyck een bodem van een groote tonne, ende drayde op eenen langhen as, doch dicht aen het een eynde. Aen de circumferentie ronsom waren kimmen gemaeckt, gelyck de kimmen van een tonne, doch rechthoekigh op het radt; op dese kimmen, een weynich boven het perpendyckel, dat uyt het centrum des voorsz. radts valt, stondt een ander kleyn radt, twelck int groot werck gemaeckt moest werden van eenen swaren ronden steen, gelyck eenen platten kaes. | Welckers kleyn radts of spille ruste, verre van haer af, eerst op een vast punt, doch dicht aent cleyn radt, in een klove, also dat de spille de grondt niet raken en konde, maer het cleyn swaer radt steunde op de kimme vant groote radt.

Al de hope van dese inventeurs licht in^a) desen ronden swaren steen, staende op de^b) onderste kimmen van het groot radt, wat hoogher met syn center ende onderste syns perpendikels dan het perpendyckel des grooten radts. Want daer staende, so moet het door syn swaerheyt na de alderleeghste plaetse der kimmen rollen^c), gelyck een steen, die in den boort van een rondt licht, dat vast staet; maer nadien dit groot radt niet vast en staet, maer drayen kan, ende het kleyn radt oock, ende styf druckt op de kimmen, so drayt het groot radt om, als het kleyn radt nederwaerts pooght, ende het kleyn radt oock, totdat beyde haer perpendyckels ineen kommen.

Maer de inventeurs hebben de as of spille in een klove gestelt, opdattet nimmermeer op de leeghste plaetse raken en soude, want sy verstonden wel, dat het dan al stille staen soude. Evenwel maken sy, dat het stille staet door de klove, want den as, door des cleynen radts center gaende, in de clove synde, maeckt, dat de swaerte deses radts niet doen en kan; want ten kan niet nederwaerts, vast gehouden synde

+ Fol. 253^v-254^r
[15]-22 juillet 1626

1) Le 18 mars 1626 les Etats-Généraux avaient accordé un octroi de 15 années à Gerard Houben de Dordrecht, Andries Mombers d'Amsterdam et Evert Cornelissen de Brielle qui, pendant leur recherche du perpetuum mobile, avaient construit provisionnellement à Dordrecht, à sa grandeur requise, un ‘seeckeren meulen op coornwerck gaende’; en même temps ils avaient annoncé pouvoir avoir prêt dans quelques jours un ‘volmeulen’ (moulin qui sert à travailler le drap) qui, ‘op deselve manier ongelyck meer cracht als d'anderen, jae sooveel werckx soude connen doen als met veel peerden...., haer verseeckert houdende binnen corten tyt daeruyt te vinden t'perpetuum mobile’ (Actenboeck der Staten-Generael, 1624-1629, fol. 157verso). Cependant la collaboration fut rompue: d'une part on voit la combinaison de Houben et Mombers, d'autre part à Rotterdam celle de Cornelissen et son associé Van Couwenhoven à laquelle s'intéressait le bourgmestre Puyck; ces deux combinaisons allaient leur propre chemin. En effet les Etats-Généraux accordaient, le 27 juin 1626, à Willem Arentsz Couwenhoven un octroi pour un véritable perpetuum mobile, consistant d'un ‘molewerck, twelck eens aen den ganck synde, continuelicken van hemselven sall connen gaen’, mais à la protestation de Houben, le 2e juillet, que c'était lui qui en était l'inventeur, l'octroi de Couwenhoven qui avait avoué d'avoir vu la machine de Houben, fut annulé le 4 juillet 1626 (Acten en Resolutien der Staten-Generael aux dates citées). Cf. d'ailleurs surtout au t. III, fol. 303verso.

2) Cf. la figure à la fin de cette note.

a) le ms porte: licht daerin dat.

b) d'abord op de kimmen van het; puis kimmen van het barré.

c) d'abord rollen doch de; puis doch de barré.

[p. 352]

⁺ in de clove. Ergo selve niet beweget werdende na beneden, en kant het groot radt niet doen drayen, ende het cleyn radt en kan in sichselven van sichselven op die plaetse meer als^a) op een ander niet omdrayen, want int radt en is d'een plaetse der circumferentie niet swaerder dan dander.

a is het center van het groot radt, b van het cleyn, ad het perpendikel des grooten radts, bc des cleynen, soeckende nederwaerts met ad^b) te vereenighen. Maer de clove e houdt het cleyn radt in die plaetse.

Fig. 37.

Hoe kan dan de swaerte van b, daer gehouden synde, het groot radt van a doen draeyen? Ende de circumferentie van b en kan niet beter dan van selfs drayen op een ander. Ergo alles sal stille staen, ende en geeft in dat regaert gheen voordeel in eenich werck. In somma de burghmr. verstondt, dat ick wèl seyde, ende gaf te kennen, dat hyt soude laten varen, nu siende dat het gheen goede uytkomste hebben en soude¹⁾. Vide pag. sequentem²⁾.

⁺Ontrent een jaer of so geleden is my diergelycke oock bejegent ten huyse van Jan Weymans³⁾, alwaer eenen Paulus⁴⁾ hem vermadt meer waters omhooghe te brenghen dan van noode was om soveel wederom op te halen; ende also soudet motus perpetuus wesen. Ik beloofde hem 6 gulden omt eens te moghen sien, wel wetende dat het onmoghelick was.

Hy maeckte het instrument van twee waterraderen, het eene grooter dant ander. Het kleyne wiert gedrayt vant water, dat van boven daerop viel, ende het groote, aen denselven as staende, drayde daer oock mede om ende brocht water op. Maer ten hadde gheen goet effect, als reden was, al assevereeerde hy dat hyt goet gemaeckt hadde van een teljore, doch konde niet waer syn. In somma, dewyle het

+ [15]-[22] juillet 1626
Fol. 254^r

a) al.

b) ab.

1) Auparavant Puyck avait voulu acheter la part de l'inventeur dans l'octroi du 18 mars 1626. Cf. t. III, fol. 301recto.

2) Cf. ci-dessous p. 354.

+ Motus perpetuus a me reprehensus.

3) A son sujet, cf. ci-dessus pp. 264 et 303.

4) Nous avons déjà vu (ci-dessus p. 286), eu présence de Weymans, un certain Paulus qui était forgeron.

[p. 353]

⁺ schamel lieden waren, baden sy my, dat ick voort instrument 2 gulden geven soude, ende hebbet so na my genomen. |

⁺Als men met het hooghende ende leeghende water per machinam Heronis een altyt sprynghende^a) fonteyne maken wilt, gelyck vooren ergens¹⁾ geleert is, ende als^b) daer ter plaetse het water niet veel en hooght, ofte al hooght het vele ende men wilt meer water ende eenparigher omhooghe kryghen, so en salmen gheenen grooten back maken, want het bovenste van dien back, daer de locht in is, byna so hoogh synde als het hooghste water, en sal van dat water gheen persinge kryghen ende daer het water uyt den tweeden back, vol water synde, niet persen, waerdoor een groot deel van den lochtback ende de waterback onnoodich sullen syn, in den lochtback boven veel lochts ende onder in den waterback veel waters blyvende.

Daerom salmen van de kaye af tot in huys toe een veroone maken, een voet hoogh ende 2 voet, of soveel als geleghen valt, breet, ende sal lichter sterck gemaeckt konnen worden ende ter gelegener tyt tot een waterloop dienen. Ofte, wiltmen op een plaetse blyven, mach men veel sulcke baxkens hier ende daer byeen ende ineen kommende maken; men salse maken, dat het ordinaris leeghwater rechs onder den grondt kompt, also datse alle getye effen ledich loopen; so sal de persinghe alst water hooghst is, krachtich syn. Anders, somen dat niet en doet, so machmen in den derden back, daert water in ontfanghen wort, verscheyden solderinghen maken ende het eerste water op den oppersten solder laten vallen; ende alst daer op een seker hooghte gekommen is, so mach door een houdtken, daerin dryvende, of yet anders of een ander fatsoen ken, een gadt in de buyse op de tweede^c) solderinghe kommende, geopent worden, daer het water op de tweede solderinghe valt, ende so voorts leegher ende leegher, dewyle de kracht hoe langher hoe minder wort, omdat de locht in den ondersten back boven synde, minst geperst wordt ende t'water, in den tweeden back synde ende leeghe geworden, meest cracht van doene heeft. Ende ten laetsten, alst water op de leeghste solderinghe op een seker hooghte gevallen is, salmen t'so maken dat dan t'water van al de solderinghen ineen komt^d), om bequamelick te doen opereren.

Mynheer Puyck²⁾, als ick hem het voorsz. instrument openbaerde, op conditie dat hy 't maken soude, tselvige verstaende, behaeghdet hem seer ende wilt maken.

⁺Die souderen maken het yser, daer se mede souderen, heet, ende dan legghen syt op de souduere, dewelcke smelt, ende hanght aen het heet yser gelyck groote druppels water, sonder af te vallen.

Hiervan en sie ick anders gheen reden dan dat de hitte aent yser de locht vertee-

+ Fol. 254^r-254^v
[15]-[22] juillet 1626

+ Motum perpetuum per aestum maris in machinâ Heronis facere.

a) sprynghe.

1) Cf. t. I, pp. 74-76, 108-109, 112, 112-113 et ci-avant p. 208.

b) d'abord als de vlo; puis de vlo barré.

c) twee.

d) kommen.

2) A son sujet cf. ci-dessus p. 350, n. 1.

+ Souduere, waerom sy aent heet yser hanght.

[p. 354]

⁺rende, ander locht daerna toe gepranght wort, dewelcke de gesmolten souduere (dewelcke oock door hitte aeneenhanght) dicht aent heet yser dringht. Pag. 3¹⁾.

+ [22] juillet 1626
Fol. 254^v-255^r

1) C'est-à-dire: trois pages plus loin (cf. ci-dessous p. 356).

[22 juli 1626]

⁺Vide pag. precedentem²⁾. Den 22^en Julij seyde my burghmeester^a) Puyck³⁾, dat de meester vant voorgaende werck⁴⁾ (twelck op syn kosten in de brouwerye van Kauenhoven^b)5) nu onder handen was) hem geseydt hadde, dat dien steen door den draey niet lenen en sal teghen de schene oft yserken, ende dierhalven geen naecksel aldaer syn.

Ick antwoorde, dat het eveleens is, want daer moet macht syn, die dien steen daer van houdt; ende die macht sal het peert moeten doen, twelck effen soveel syn sal als t'gewichte van den steen, ergo gheen voordeel.

De borghmeester^c) ontboot den meester, dewelcke scheen noch een ander fonda- | ment te hebben, segghende: ‘Eenen grooten slypsteen gaet so gemackelick, alse in de ganck is, gelyck eenen kleynen slypsteen’^d), twelck ick bekende, maer seyde: ‘Dat is in de locht ende daer deselvighe kracht teghen druckt als int slypen geschiet. Want men en doudt het mes niet styver op eenen grooten steen als op eenen kleynen. Maer als eenen grooten steen een radt om doet loopen in viermael selfs om te gaen, ende eenen kleynen in 16 mael selfs om te gaen, so sal dat drucken van de swaerte der steenen teghen het radt effen so doen gelyck oft met kammen ginck’^d) Twelck de meester ontkende. Ick seyde: ‘Soot so niet en is, so mach men den steen noch viermael grooter nemen. Indien dan desen grooten oock so gemackelick gaet, so salmer noch viermael soveel werckx mede doen, ende also in infinitum, ergo motus perpetuus, ende men sal veel meer swaerte boven kryghen dan^e) men van doene heeft om te drayen’^d).

De meester seyde dat se octroy hadden voor 15 jaren, indien een man soveel doen kan als dry paerden⁶⁾; desen meulen sal met één peert soveel doen als te vooren

+ Rosmeulen van my afgekeurt.

2) Cf. ci-dessus pp. 350-352.

a) burghm^r.

3) A son sujet cf. ci-dessus p. 350, n. 1.

4) C'était d'après p. 358 ci-dessous aussi l'inventeur, selon toute apparence Evert Cornelissen de Brielle. Cf. cependant t. III, fol. 301 recto et 303 verso.

b) Kauenburch, sans doute écrit par inadvertance; cf. la note 5.

5) La famille Couwenhoven était apparentée à des magistrats de Brielle. Willem Aertssen Couwenhoven, dont il s'agit ici (cf. ci-dessus p. 351, n. 1) y avait été, depuis 1619, curateur de l'école latine. S'étant fixé à Rotterdam, il y fut propriétaire de la brasserie ‘de Witte Leeuw met de Staf’, au coin du ‘Blaak’ et du ‘Brouwerssteeg’. Plus tard il fut Conseiller à l'Amirauté et bourgmestre de Rotterdam, où il mourut en 1646. Il avait deux cousins, Jacob Jacobsz et Eynout Couwenhoven. Le premier fonda, en 1621, la brasserie ‘de Twee witte klimmende Leeuwen’ au ‘Leuvehaven’, vendue en 1647, et le second exploita la brasserie ‘de Fortuyn’ au ‘Geldersche kade’. Les Couwenhoven étaient des chefs du parti rémontrant et très riches, sauf Eynout, qui réussit mal (mort à Rotterdam en 1648, âgé de 55 ans).

c) borghm^r.

d) pas de guillemets.

e) daer.

6) On retrouve cette expression dans l'octroi du 18 mars 1626 pour le moulin déjà construit à Dordrecht (cf. ci-dessus p. 351, n. 1), mais valable encore pour les ci-devant participants de Rotterdam. La machine y est décrite comme ‘alleen beweecht werdende door een man ofte jongen, sonder water, wint, ofte diergelicke behulp, die sodanigen cracht ende werck doen als met twee ofte drie peerden soude connen gedaen worden’ (Actenboeck cité, fol. 157verso).

[p. 355]

⁺ met dry peerden, so hy seght¹⁾. Ick seyde neen, bleeffer by, ende was versekert, dat het niet syn en soude. Ratio enim dictat. Siet fol. 242²⁾.

⁺Dits model, twelck ick van bleck hebbe doen maken ten versoecke van burghm^r

Fig. 38.

Puyck³⁾, om een eeuwigh springende fonteyne in syn huys van wyn, roosewater, etc. te doen gaen, door middel van het wassende ende leegende water⁴⁾.

In A kompt het vloetwater, in B is het roosewater. De wint wort doort vloetwater^a), in A kommende, door c in B geperst, waerdoor het roosewater door d in F loopt (de distantie van de backen A ende B mach so groot, wyt ende hooge syn als men begeert). Dat loopt dan door g int lampet E. Maer alst water leegh wort, uyt A vertreckende, so wert de wint uyt B wederom in A getrocken, anders^b) soude het water in A hoogher blyven staen dan in de haven. Maer B ledich werdende (Eni is aeneen, ende t'lampet), so trect dien back door d so styf, dat de kleppe t toegaet; ergo uyt F en kan geen locht in B kommen. Ende dewyle daer wat in kommen moet, so trecktse^c) door p de clappe r op, ende het roosewater van i door r ende p ende d in B. Ende tvloetwater wederom kommende, ist op een nieuw.

Als het water in de tobbe of in de haven so hooghe staet als het onderste van den

+ Fol. 255^r
[22] juillet-6 août 1626

1) La machine qu'on était en train de construire était donc moins perfectionnée que le moulin de Dordrecht et encore moins que l'appareil, pour lequel Couwenhoven avait demandé en vain un octroi le 27e juin 1626. Pour une machine de Houben de Dordrecht, l'ancien compagnon de Cornelissen, cf. t. III, fol. 408recto.

2) Ce renvoi répond à un ancien foliotage, dont les vestiges se voient parfois aux coins droits des pages. L'auteur veut indiquer le fol. 256recto actuel (ci-dessous pp. 357-359).

+ Motûs perpetui per aestum maris formula a me facta.

3) A son sujet, cf. ci-dessus p. 350, n. 1.

4) Cf. ci-dessus p. 353.

a) d'abord water eerst: puis eerst barré.

b) ander.

c) treckse.

[p. 356]

⁺ back B, ofte eenen voet boven het opperste van den back A, so sal het water uyt B in de buyse d boven de back B gaen staen een voet hooghe ende de dickte van den back A, want het ryst effen soveel alst hooghe is. Maer als den back B half ledich geloopen is, ende het water in A halfweghe de locht uytgeperst heeft, so moet men rekenen, dat het havenwater maer een voet hooghe en staet ende de dickte van de halven back A. Ende dewyle het water in B oock half uyt is, so scheelt het persen de dickte van de twee halve backen, ende dan en kan het water maer een voet boven den back B gedronghen worden van de | selfde havenhooghte, want de hooghte van den halven back A en can maer het water van B rechs aent opperste van B persen. Considereert nu oock, dat de buysen in B niet dicht onder ende boven en raken; dan men mach maken, dat het niet veel en scheelt.

⁺Pag. 3 antè¹⁾. De voornaemste oorsake waerom dat de souduere aen het soudeeryser hanght, is omdat het yser vertint is, ende de souduere, half tin synde ende gesmolten door de hitte^a), mengelt sich met het tin aent yser, ende hanght daeraen (gelyck vooren ergens²⁾ geseyt is) gelyck de waterdroppels aen houdt of ergens anders aen, de hitte, dieder in is, het tin of water clevende makende. Want ys sal nergens aen houwen.

⁺De pachten maecken veel deughnieten ryck³⁾, omdat deghelicke lieden niet frouderen en willen. Om te maken, dat in de keerse-pacht de deughnieten niet meer voordeel en hebben dan de goede ende conscientieuse lieden, so behoorden de Staten te tellen alle de menschen die in alle steden ende dorpen syn, ende daer keersen moeten branden. Als, by exempel, te Rotterdam soudender moghen syn 20000 ende t'Amsterdam 100000⁴⁾; so salmen dan Rotterdam het vyfde deel doen geven in de keerspacht vant gene dat Amsterdam soude moeten geven, nadat de bedeelinghe gemaeckt soude syn van tgene men nu van de pacht kryght. Dit gedeelde moest de magistraet jaerlix onder de keersmakers distribueren: diet^b) meest verkocht, meest oplegghende; twelck <men>^c) sal vernemen door getuychenisse der keersmakers van malcanderen ende verclaringhe van gebueren etc: Ende men sal dat^d) voor dat jaer de keersmakers na de uytsprake doen geven.

Meughelick, dat sy tjarent meer of min neeringhe hebben, maer opdat niemant en klaghe, dat al de lieden, die hier wonen van dese keersmakers keersen en halen, maer vele van buyten ende dat sommighe steden in keersneeringhe andere te boven

+ [22] juillet-6 août 1626
Fol. 255^r-255^v

+ Souduere waerom sy aent yser hanght.

1) Cf. ci-dessus p. 354.

a) d'abord hitte hoc meg; puis hoc meg barré.

2) Cf. ci-avant pp. 179-180.

+ Vectigalia correcta.

3) Sur cette question, cf. ci-dessus p. 302.

4) Selon le dénombrement officiel, fait en octobre 1622, Rotterdam aurait compté alors 19.532 habitants et Amsterdam 104.932 dont 99.557 dans les remparts et 5.375 en dehors, mais probablement ces nombres doivent être augmentés un peu, le dénombrement étant fait en vue d'un impôt. En 1630 Amsterdam comptait 115.249 habitants dans les remparts.

b) bie.

c) men omis.

d) dan.

[p. 357]

⁺ gaen, so salmen een pacht stellen op de keersen, die van buyten in kommen, dewelcke de^a) keersemakers alhier sullen besorghen, ende tgene daervan kompt, onder malcander na proportie vant voorsz. bedeelen. Ende de pacht der inkommende salmen so stellen, dat de onkosten van de collecteur daer ruym van sullen moghen.

+ Fol. 255^v-256^r
6 août 1626

a) d'abord de pachters; puis pachters barré.

[6 augustus 1626]

⁺Siet fol. 195^b)1). Desen 6^en Augusti 1626 hebbe ick geproeft tgene ick vooren van de verrekyckers bedocht hadde. Ende hebbe eerst door experientie bevonden, dat de brillen op verscheyden plaetsen staende, teghen de Sonne haer vergaerpunt op één plaetse niet en konnen brenghen; maer hoe men die draeyt ende keert, de linea^c) refractionis blyft deselvighe.

Fig. 39.

De reden leert het oock, want cd een lens synde, ef een strale, die valt byna recht op cd, so is daerom^d) de refractie fg oock byna recht. Maer ab een lens of glas van een oudt mans bril synde, ende ef de strale blyvende, die valt oblique op ab, waerom de linea refractionis oock obliqua is: fg teghen ab ende blyft deselvighe, hoe men t'glas oock keert. Ergo de glasen vaneen staende, so en kan t'vergaerpunt van

Fig. 40.

d'eene opt vergaerpunt van dander niet vallen, teghen tgene staet fol. 195 a^b).

Maer soomen dese dynghen doen wilde met een parabolische spieghel, dan salt konnen geschieden, ja veel beter als door refractie, want de reflectie en verliest gheen radios, maer brencktse^e) al in één punt. Men kan die oock grooter maken dan <met>^f) brillen ende veel radios^g) vervanghen. Als men dan verscheyden <spieghels>^h) byeen sedt, wiens stralen al in p vallen, wat en sal men al niet konnen doen? l is het punt, dat gesien wort, hki ende mon de spiegels. Siet fol. 245²⁾. |

⁺Den 6^en Augusti hebbe ick de proeve sien nemen van de meulen met de steen, fol. 240³⁾ staende, ende hoorde dat ick allom berucht was van met assurantie geseydt te hebben, dat se niet deughen en soude, ende dat mynheer Puyck⁴⁾ my geloofde, ende tselvighe op verscheyden plaetsen geseydt hadde.

+ Telescopia ex multis vitris fieri nequeunt.

b) 194.

1) Cf. ci-dessus pp. 294-296.

c) linia.

d) le ms porte: ende daerom is.

e) brenckse.

f) met manque.

g) radios te.

h) spiegels manque.

2) Actuellement fol. 259recto-verso (ci-dessous p. 367). - Fol. 256recto débute par un dessin que l'auteur avait reçu de la part de ‘Abraham, de meulemaker’, et que nous reproduisons au. t. IV.

+ Rosmolens van my afgekeurd, nu beproefit.

3) Cet ancien foliotage doit être remplacé par le fol. 254 actuel. Cf. ci-dessus p. 351.

4) Nicolaes Puyck, cf. ci-dessus pp. 350, n. 1, 353, 354 et 355.

[p. 358]

⁺

T'is, segghe ick, desen dach geproeft, ende alsoo het na de brouwers¹⁾ sin niet en ginck, is hetselvighe moudt in een ander brouwerye gebracht om op de ordinare wyse gemalen te worden met hetselvighe peert, dat maer een half uere onderentusschen en ruste, ende de steenen waren plompt (twelck, seyden sy^a), brenght swaerte by, als men tgraen even wel wil breken, ende schyndt met reden te bestaen, dewyle ment gemackelicker met een scherp mes snydt dan met een plompt). Ende men heeft bevonden, dat het moudt daer wel so wel rasch gemalen wert, het peert min aerbeydt dede, ende langher herden konde, also dat d'een seyde: ‘ick houde my aent oude’^b), d'ander: ‘ick en wilde myn landt niet inhueren, omdat ick hoopte, dat ick soveel peerden niet van doen hebben en soude’^b); den brouwer, daert werck staet, seyde: ‘Morghen sal icker met den hamer op bonsen ende afbreken’^b).

Dat is alles toegegaen gelyck ick geseydt hadde, te weten, dat het soveel moyelicker soude gaen als het naecksel bedroegh van de raders, kammen en staven, dieder meer waren als ordinaris. Ende dat bewees ick door reden als boven. Eerst, eer ick wist hoet kommen soude (alleenlick dat een peerde soveel soude doen als op andere meulens drye)^c) segghende teghen mynheer van Berckel²⁾, dat hy burghm^r Puyck aensegghen soude, dat het niet deughen en sal, want Godt maeckt alleen levende raders of perpetuum motum. Daerna teghen burgh^r Puyck, omdat de steen (wiens swaerte hy seyde de cracht doen moest door syn nederweghen) van den dray van d'ander wielen opgehouden wert, ende daerom syn dalende kracht verloor. Ende teghen de meester inventeur selve³⁾, ter presentie van den burgh^mr voorseydt, als den meester seyde, dat een groote slypsteen so gemackelick te bewegen is als een kleyne, dat dit in de locht waer is, maer niet als met de steen eenich radts omgedraeyt wert; want al en syn aen den steen gheen kammen, nochtans het druckt^d) teghen het houdt, also dat de steen niet en schuyft <ende>^e) is ghelyck kammekens, dewyle int houdt ende steen pori syn; ende sy gaen beyde omme, gelyck offer kammen aen waren.

Ende teghen al, die my daervan aenspraken, seyde ick: | ‘dit werck en kan niet goet syn, na des meesters segghen selve, want hy seght, dat hy wel te vooren gemeynt hadde hiermede het motum perpetuum te procureren, maer hadde nu bevonden, dat het niet syn en konde daermede, maer slechs soveel konde doen met

+ 6-15 août 1626
Fol. 256^r-256^v

1) Willem Aertssen Couwenhoven (cf. ci-dessus pp. 351, n. 1 et 354, n. 5).

a) sy seyden.

b) pas de guillemets

c) pas de parenthèses.

2) Gerard van Berckel, fils de Pieter van Berckel qui s'était fixé, en 1587, à Rotterdam comme marchand de drap, et de Anna Martens, Après la mort de son père (1602), Gerard continua les affaires avec son frère Adriaen, et se maria, en 1603, avec Cornelie Roos, fille d'un bourgmestre et magistrat de Rotterdam. Son frère étant mort en 1615, Gerard resta le seul participant. Après le coup d'état de 1618, van Berckel fut plusieurs fois membre du magistrat, député à La Haye, trésorier en 1623 et 1624 et bourgmestre en 1624, 1628 et 1631. van Berckel fut un homme modéré. Lorsqu'il mourut à Rotterdam le 1^er novembre 1634, Beeckman le déclara ‘le meilleur ami qu'il eût en Hollande’. Son fils Johan lui succéda dans ses fonctions de magistrat.

3) A son sujet cf. ci-dessus p. 354, n. 4.

d) het drucken.

e) ende manque.

[p. 359]

^{+ +} een peert als tevooren gedaen was met drye’. Hierop seyde ick aldus: ‘Tgene dat met één peert soveel doen kan als ander meulens met drye, dat kan met 1000 ℔ soveel doen als anders met 3000 ℔, maer met de 3000 ℔ kan men meer gewichts op kryghen dan 2000 ℔, ergo met 1000 ℔ in dese nieuwe meulen kan men oock 2000 ℔ op kryghen. Maer men heeft hier maer 1000 ℔ van doen om wederom 2000 ℔ op te kryghen, twelck sooment^a) van boven laet kommen, so blyfter noch 1000 ℔ boven, ende twerck blyft altyt gaende. Twelck is teghen des meesters segghen: ergo na syn segghen selve, en salt werck niet deughen’^b).

Ende als ick borghmeester Goeree¹⁾ by desen niewen meulen brocht, seyde ick terwylen sy noch gemaeckt wert: ‘Kompt siet, mynheer, tgene hierna niet meer te sien syn en sal’^b), waerop den brouwer seyde: ‘Wy hebben beter hope’^b). Doch de uytkompste heeft dit al geopenbaert.

⁺Den toren van Rotterdam²⁾ is boven, so verde het nieuw werck kompt, de ooghe niet vermakelick, ende het schyndt te cleyn te syn teghen het steenwerck, dat van oudts gestaen heeft³⁾. Daerom hadden sy behooren, eer men het werck begon, uytschryvinghe te doen, dat een yghelick syn advys schriftelick inleveren soude. Dat hadde sonder kost konnen geschieden, alleenlick een prys voorstellende dengenen, wiens advys gevolcht wert, ende de sake alderbequaemst uytleyde ende verclaerde; twelck, behalven het vermaken, datter dickwils valt, verbeteren ende verfrayen^c), wel gevonden soude geweest hebben int gemack des wercks ende profytelicken aenlegh.

Hadde dat gedaen geweest int stoppen van de riviere van Breda⁴⁾, soudet daermede so gegaen hebben? Wat profyt ende sterckte soudet konnen geven int fortifieeren van sterckten ende steden? alsoock int colligeren van imposten, accynsen, licenten ende andere dynghen, daer eenich belangh aen is.

+ Fol. 256^v
15 août 1626

+ Motus perpetuus probatur als één peert soveel doen kan als nu drye.

a) met.

b) pas de guillemets.

1) Pieter Willemsz Goedereede, frère de Govert (cf. ci-dessus p. 164), étudia la médecine à Padoue, où il prit, en 1612, ses grades de docteur. Il était à Rotterdam médecin de la ville dès 1625, mais d'ailleurs échevin (1623-1624), membre du magistrat (1625-1631) et bourgmestre en 1626, 1627 et 1631. Depuis 1627 il était curateur de l'école latine. Il se maria d'abord avec Maria van Hoffdyck, puis, en 1629, avec Maria Musch. Il mourut à Rotterdam le 12 décembre 1631, laissant beaucoup de médailles et d'antiquités.

+ Consultatien te vorderen van alle man in groote saecken.

2) Pour cette tour cf. ci-dessus p. 348.

3) Les fondéments de la tour dataient de 1449, mais la construction ne fut reprise qu'en 1543, 1613 et 1619.

c) le ms porte: ende frayehyt(sic).

4) Bréda était assiégée par les Espagnols depuis septembre 1624 (cf. ci-avant p. 307, n. 3). Le gouverneur, Justinus van Nassau, était obligé de rendre la ville au marquis de Spinola, le 2 juin 1625.

[15 augustus 1626]

⁺Den 15^en Augusti ben ick by mynheer Puyck's⁵⁾ prauwen geweest, ende gesien, dat syn reden voornementlick was om te maken, dat se groot seyl konden voeren.

ab ist schipken, ce, gh, dt balcken, daerover 20 voet uytstekende, waeraen cd ende ef holle balckxkens ende lichte syn, omdat het noch aen d'een syde noch aen dander

+ Schepen veel seyls te doen voeren.

5) Nicolas Puyck encore.

[p. 360]

⁺

Fig. 41.

syde niet omvallen en soude; maer al gaet het schip aen de syde, so wort het gestut door die holle houters als door blasen.

De tweede figuere toont dat noch beter, want daer syn twee prauwen aeneen met balcken gemaekt, samen seylende, die so staende, ymmers niet omvallen en konnen. Sy hebben wel 300 ellen seyls gevoert, ende seylden geweldich rasch, doch niet dan teghen windt, so my ende Stampioen¹⁾ docht. |

⁺Aent gene, dat hier geplackt staet²⁾, is te sien, hoe dat, om een dinck so groot te sien alst beneden gesien wort, niet en moet geprocedeert werden na proportie van de hooghte, de linien alle uyt een center des ooghs getrocken synde; want de ooghe heeft eenighe grootte, waerdoor sy, de distantie kennende, als vooren³⁾ geseydt is, maeckt oock haer gissinghe van de grootte.

Fig. 42.

^a)b)

+ 15-16 août 1626
Fol. 256^v-257^r

1) Jan Jansz Stampioen père; cf. ci-dessus p. 349.

+ Kandelaers bollen in de kercken hangende, proportie.

2) La feuille collée est écrite de la même main que celle mentionnée ci-dessus p. 357, n. 2. Comme celle-ci cette feuille occupe aussi toute la longueur d'une page du manuscrit. Nous avons dû réduire la longueur de 33,5 centimètres de moitié environ.

3) Cf. ci-avant pp. 210, 234, 239-240, 249 et 289.

a) le placard est coupé dans le haut et même les premiers mots sont douteux.

b) leçon douteuse.

[p. 361]

⁺

Dit is den kandelaer, die tusschen de Noort ende Suydt-deuren hanght, gehanghen door Abraham, de meulemaker¹⁾, die de voorseyden aengeplackte proportie door mynen raedt gevolcht heeft. Want al en schynen alle de clooten ende distantien op alle plaetsen der kercke, den standt genomen synde, niet gelyck te syn (want dat is onmogelick)^a), so schynen sy nochtans gelyck te syn alsmen staet op de voornaemste plaetsen der kercke ende verre genoech daervan.

⁺Stampioen^b)2) seyde my in Augusto, dat als hy op de reyse naert Noorden was, een reghenboghe scheen; ende de maets riepen: ‘Siet, siet, men siet het landt achter de regenboghe’^c). Seyde oock dat hy sins dien tyt altyt daerop geledt hadde ende also bevonden, besluytende daeruyt dat den regenboghe uyt het landt of water van onder moest spruyten.

Ick antwoorde, dat dit my vermaeckelick was te hooren ende souder op letten, so haest als icker eene sach. Doch soveel ick dit verstondt en dunckt het my so heel teghen reden niet, want, seyde ick, het gaet na de nature van de holle spiegels, in dewelcke de schouwen of schynsels tusschen den spieghel ende d'ooghe staen, als blyckt in eenen schoonen lepel. Nu de wolcken ligghen hol ten aensien van ons. Dan salder breeder op letten.

Dese bedenckinghe soude een occasie konnen syn om te ondersoecken de distantie van de wolken. Want als den regenboghe nader by ons is dan dese of die plaetse, die sus of so verde van ons staet, so sal men konnen rekenen hoe verde de spiegel; dat is de wolken, van ons syn, daer van de reflectie sulcken schyn gevet. |

+ Fol. 257^r-257^v
16 août 1626

1) Sur lui, cf. ci-dessus p. 348, n. 1 et p. 357, n. 2.

a) pas de parenthèses.

+ Iridis quoddam novum.

b) Stampion.

2) Sur lui cf. ci-dessus p. 349 et 360.

c) pas de guillemets.

[16 augustus 1626]

⁺Also ick gisteren, den 15^en Augusti, Stampioen voorstelde om te ondersoecken in het Drebbeliaensche instrument³⁾, hoemen de duymen soude moghen verminderende maken opdat^d) de koude ende hitte altyt soude <syn>^e) in proportie met rysen ende dalen des waters in de buyse⁴⁾, so begeerde ick dat wy souden soecken te weten de manniere vant verdicken ende verdunnen des lochts, dewyle sy int beginsel door een kleyne koude gemackelicker verdickt^f) wort dan daerna, alse qualick meer kan geperst worden door een grooter. Also gaettet oock met het spannen door de hitte.

So ist, dat ick vandaghe voor myn deel dit volgende daertoe bedocht hebbe:

Waert dat de locht altyt eenparichlick verdickt of gespannen wiert, so soude het water in de buyse (die gesupponeert wort allom van gelycke dickte gemaeckt te

+ Vitri quo calor examinatur aer quomodo condensando se habeat.

3) Le même nom est donné au thermoscope par Nicolaes van Wassenaer, lorsqu'il parle de la température des mois de décembre 1624 et de janvier 1625, l'eau montant quand il fit plus chaud (cf. vol. VIII, p. 108verso et 144recto, de son ouvrage cité ci-avant p. 199, n. 2).

d) omdat men.

e) syn omis.

4) Pour cette question, cf. ci-dessus p. 234.

f) le ms porte: verdunt.

[p. 362]

⁺ wesen, of daertoe gereduceert) altyt op ende neer gaen na de proportie van koude ende hitte, gelyck of men alle uere een nieu instrument int water stelde, evengroot met het eerste. So dan het eerste eenen duym geresen is, ende het ander so gestelt is, dat^a) het water in de buyse effen so hooghe is als het baxken, indient dan noch al kouder wort totdat het water in dit tweede instrument oock eenen duym hoogh staet, so sal men weten dat de koude, sins dat het eerste instrument gestelt was totdat het water daerin een duym hooghe was, ende van dat het tweede instrument gestelt was totdat het water in syn buyse een duym hooghe stondt, evenveel vergroot is. Maer het water en sal int eerste instrument dese tweede reyse geenen heelen duym geresen syn: daerom moeten de duymen in één ende hetselvighe instrument hoe hoogher, hoe kleynder syn.

Maer waert, dat de locht na proportie van de koude verdickt wiert, so soudet water int eerste instrument oock eenen duym geresen geweest hebben, want den ondersten duym^b) is niet lichter voor eenen duym als den thienden duym voor thien duymen. So moet dan de locht, om den thienden duym te verhooghen, met thienmael soveel kracht gedouwen werden dan om den eersten duym waters in de buyse te kryghen, alwaert dat de locht op den thienden duym, soveel syn natuere aengaet, so gemackelick geperst konde werden als^c) op den eersten. So moet men dan rekenen dat het thienmael kouder geworden is, terwylen dat den thienden duym rees, dant wiert doen den eersten duym rees. Dits dan also wel te berekenen, alst te berekenen is wat kracht datter op verscheyden hooghten op eenen bodem rust.

⁺Maer om te weten hoe de locht gepranght wert, dat sal men eerst door experientie

Fig. 43.

soecken door dit voorstaende instrument¹⁾, gietende door het buysken een pinte waters, ende besiende, hoe hooghe het water int buysken staet, ende dan noch een pinte ende besiende hoe hooghe het dan staet, ende so voort²⁾. So sal men sien, dattet door de eerste pinte soseer niet gehooght en sal syn als door de tweede, ende door de derde pinte salt water hoogher staen dant door de tweede pinte dede. Dan de tweede pinte teghen de eerste, dat is de distantie int buysken tusschen de eerste pinte ende <de>^d) tweede, sal kleynder syn dan tusschen de tweede ende <de>^d) derde, etc.

Ende daerdoor salmen konnen rekenen de kraght, die de koude d'een of dander tyt doet, welcke^e) rechte proportie van koude eenighe maenden ende jaren geobserveert hebbende, ende daerby de sieckten ende de^d) vruchten³⁾, soude moghen een groot voordeel doen^f) tot prognosticatie.

+ 16-[21] août 1626
Fol. 257^v

a) le ms porte: ende het ander dan gestelt synde.

b) dun.

c) d'abord als den eer; puis den eer barré.

+ Aer quantum quantâ vi comprimatur experiri.

1) Dans le manuscrit la figure se trouve en tête de la note présente.

2) A ce propos, cf. la note au t. I, p. 142, où est décrit un appareil analogue.

d) de manque.

e) wercke.

3) L'auteur lui-même avait noté parfois de telles observations dés qu'il eut commencé à rédiger son manuscrit. Cf. au t. I, notre Avertissement au premier volume et t. I, pp. 20 (n. 1), 21, 58 (n. 1), 59 (n. 2) et 62 (n. 2).

f) leçon douteuse.

[p. 363]

^{+ +}Daerom mach men volgens de manniere van de fortune te doen drayen, vooren geseydt¹⁾, eenighe raderen appliceren, door dewelcke men wete, hoe langhe <de>^a)

Fig. 44.

hitte of koude geduert heeft, wat proportie van vermeerderinghe <er is>^b), hoe dickwils die verandert is etc. | Maer omdat hetgene vooren ergens²⁾ gestelt is, moyelick is om doen, so soude men in den back, daer de buyse inkompt, int water een blockxken, potken, of yet dat dryft, laten hangen. Want dewyle het water in den back hooght ende leeght naerdat het water in de buyse op ende neer treckt, so sal oock den block int water rysen of dalen; ende also den anderen block oock, dewelcke, met een touken over eenen as of wiel loopende, so sal daermede drayen alle, dat men wilt, alst slechs licht drayt, ende daer niet swaers aen en hanght.

⁺Ten is niet vrempt dat Drebbel³⁾ een klavercyne met de hitte van de Sonne doet spelen⁴⁾, want men kan het korpus van de klavercyne, van de personage, die speelt ende vant gene, daer se opsit ende de clavercyne op staet etc., al hol maken van dun bleck of koper dicht toe, ende op de voorsz. manniere daerdoor water optrecken of opstooten door de hitte van de Sonne, dewelcke veel vermach op so veel lochts als in de clavercyne, personage, stoel, kiste, etc. gaen mach, dewyle^c) daer veel lochts is, daer is de vergrootinghe oock groot. Siet pag. seq.⁵⁾.

⁺Controversia est inter philosophos an Luna, aquam Oceani per fluxum et refluxum maris ducens, vim suam intra aquam mittat, ita ut aqua per eam intumescat atque ob id ad decliviora moveatur; an vero aqua a^d) Lunâ magneticè attrahatur⁶⁾.

At an mare intumescat facili negotio probabitur si ollam immensae magnitudinis, in orificium tenuissimum desinens, aquâ impleatur. Si enim in orificio aqua nunquam effluere aut subsidere deprehendatur, concludemus aquam non intumescere quia Lunae vis singulis diebus bis non minùs hanc quàm Oceani aquam ingrederetur. At ejusmodi vasa nunquam audivi repleta; nunquam audivi aquam suam sponte eijcere. Unde verisimilè est aquam non recipere in se radios Lunae, eo modo quo aer recipit radios Solis et caloris. Si enim radij humoris, à Lunâ egredientes,

+ Fol. 257^v-258^r
16-[21] août 1626

+ Vitro quo calor examinatur motum excitare.

1) Cf. ci-avant pp. 199-200 et 204.

a) de omis.

b) er is omis.

2) Ci. ci-dessus la note 1.

+ Clavicorda qui Solis solo calore agitetur.

3) Sur Cornelis Drebbel, cf. ci-avant, p. 25, n. 2.

4) Heron avait déjà indiqué la construction d'automates mis en action par des forces thermométriques. Quant à l'orgue de Drebbel, l'artisan l'avait montré, vers 1610, au roi d'Angleterre. Cf. aussi sa lettre à son protecteur que nous reproduirons au t. IV.

c) dewyde.

5) Cf. ci-dessous p. 365, n. 2.

+ Luna an aestum excitet aquam tumefaciendo experiri.

d) ab.

6) A ce propos cf. ci-dessus p. 317, n. 1.

[p. 364]

⁺ aquam humidam^a) redderent, non minûs eleganter et commodè ad prognosin humiditatis et siccitatis per ejusmodi vasa immensae magnitudinis exploraretur aquae ejus ascensus et descensus. Oporteret atuem vas esse immensae magnitudinis et tenuissimi oris, quia totum mare Mediterraneum nihil potest ad hunc humorem aquae, sed solus Oceanus, qui infinitè propemodum major est aquis Mediterraneis^b).

+ [21] août 1626
Fol. 258^r

a) tumidam.

b) après ce mot d'abord: haec autem meditatio poterit esse occasio inveniendae distantiae nubium nam si ir (cf. ci-dessus p. 361); puis ces mots barrés.

[21 augustus 1626]

⁺Den 21^en Augusti heeft my Abraham Vernat¹⁾ verhaelt, dat Taurentius²⁾ onlanckx te Rotterdam by den ridder³⁾ synde, so consulteerden sy onder malcanderen ofse my ontbieden souden om met desen Taurentius te confereren, doch mynheer (so sprack Abraham, meynende Taurentium) seyde; ‘Ten geeft nu gheen pas’^c). ‘Hem was, seyde Abraham, van UE. geseyt, ende hadde al verstaen, dat ghy hem langhe gesocht haddet, wetende dat ghy al nauwe alles ondersoeckt ende niet licht met beuselinghen te payen en waert. Want vreesde^d), dat hy met U varen soude ghelyck vóór myn vaders doot⁴⁾ (seyde Abrahám) met myns moeder broeder, die hem so beschaempt maeckte, dat myn vader ende al dieder by waren, sins die tyt niet meer van hem hielden, maer verfoyden’^c). In somma ick verstondt sekerlick uyt Abraham, dattet (ghelyck ick altyt geseydt hadde) theologie was, daer hy de lieden mede verlyde ende perfectisterye. ‘Hy maeckt, seyde Abraham, die hem gelooven, byster ende dul.’ De rycke Coppens^5)e) tot Haerlem^f) heeft hy byster gemaeckt ende^g) syn broer Giljame niet min dan dul ende sot. Hy hadde

+ Taurentius ut me fugerit, quaeque sit ejus doctrina.

1) Abraham Vernat, ou Vernatti,né à Delft vers 1603, fils de Gabriel Vernat (cf. ci-dessous n. 4), avait été peut-être l'élève de Beeckman. Il fut immatriculé à l'Université de Leyde, le 16 mai 1626, comme-étudiant-ès-droits, mais, comme son frère Anthony le fit le 13 Octobre 1627, Abraham Vernat demanda, le 14 Mars 1628, aux Etats de la Hollande ‘venia aetatis’, à cause de son départ pour l'Angleterre. Comme son frère Philibert (cf. ci-dessous n. 3), il consacra dans ce pays des sommes considérables aux travaux de drainage projetés par Cornelis Vermuyden. Il mourut sans doute en Angleterre.

2) Johannes Symonsz Torrentius, ou plutôt van der Beeck, naquit à Amsterdam en 1589, où il demeurait encore en 1612 out 1613, faisant cependant, du moins plus tard, de longs séjours à Harlem. D'abord catholique, il devint libertin, et, en 1625, on l'accusa d'étre un des principaux Frères de la Rose-Croix. Aune via déréglée il joignit une hypocrisie maligne; Huygens le qualifia de ‘trompeur dévôt’. Il fut arrêté le 31 août 1627, torturé, et condamné, le 25 janvier 1628, à 20 années d'emprisonnement, après un proces qui fit beaucoup de bruit. Torrentius fut connu par des tableaux peints à manière spéciale, dont ses contemporains ne saisirent pas le procédé. En juillet, 1630, on le laissa à la prière du roi d'Angleterre. S'étant rendu en Angleterre, il y resta jusqu'à 1641 ou 1642 et mourut à Amsterdam en 1644.

3) Philibert Vernat ou Vernatti, né à Delft le 14 juillet 1590, fils ainé de Gabriel Vernat (cf. la note 4). Immatriculé à Leyde en 1610 il y prit ses grades ès droits en 1612. Après avoir visité plusieurs pays il partit enfin pour l'Italie; la république de Venise le nomma, en octobre 1617, chevalier de St. Marc, mais le duc d'Orsuna le fit emprisonner, en 1618 et 1619. De retour à Delft, il se maria, en 1622, avec Geneviève van der Meyde de Rotterdam, où il se fixa, se remariant, le 12 juin 1626, avec Susanne Huysmans d'Amsterdam, nièce de la femme de Jacob Cats. Comme sou frère Abraham (cf. ci-dessus n. 1) il fournit de grosses sommes pour les drainages en Angleterre, où lui aussi se fixa vers 1628 et où il mourut vers 1648.

c) pas de guillemets.

d) vreesende.

4) Gabriel Vernatti, né à Chieri en Savoie en 1569, se rendit sur un vaisseau hollandais de Marseille aux Provinces-Unies. Il s'y maria en 1589 avec Adriana Bom de Delft, ville où il tint un mont-de-piété et où il acquit une grande fortune. Il fut enterré à Delft le 5 septembre 1625.

5) Christiaen Coppens, qui demeurait dans la ‘Zylstraet’ à Harlem, avait logé Torrentius très fréquemment. On le poursuivit en même temps que son protégé; il fut condamné à 15 ans de banissement.

e) d'abord coppens in den h; puis in den h barré.

f) tot haer.

g) etc.

[p. 365]

⁺ voorseydt, dat de vader van de Ver | nats op syn dootbedde berouw hebben soude, dat hy hem, Taurentius, so qualick bejegent hadde ende syn kindreen vermanen hem te eeren; maer juyst ist contrarye geschiet.

Desen Taurentius hebbe ick langhe gesocht te spreken, verstaende uyt Philibert Vernat¹⁾, ridder, dat hy alles wist in philosophie, waertoe elckeen, so doende als hy gedaen hadde, wel kommen konde; doch uyt alle circumstantien versekerde ick my, ende seydet teghen myn vrienden, dat hy Davidjoristerye of diergelycke dreef. Socht hem derhalven te confronteren, van sinne synde hem in rebus philosophicis te examineren, ende daeruyt van de reste perfecter te oordeelen. Ick was eens drymael aent huys van den ridder, daer hy, Taurentius, aen tafel sadt (doch den ridder en was niet thuys), maer ick en mocht hem niet spreken.

⁺Dit is een dobbel radt, hetwelck op i aen d'een syde hoogher, ende aen dander

Fig. 45.

syde leeger, by beurte, geboghen kan werden. Als mab leegher is, so schuyft de touwe fke naer a toe, ende de touwe glh^b) naer c toe. Nu naedien den cirkel ontrent a grooter is dan ontrent c, so sal tgewicht e meer doen konnen dan t'gewicht g, al synse beyde even swaer, ende also sal e drayende, g opweghen ende omhooghe brenghen; ter contrarien, als cdn^c) wat leegher is dan mab, so sal e van g opgewoghen worden om deselfde redens wille.

Alsmen dan doort gene opt voorgaende sydeken²⁾ staet van het Drebbeliaens instrument maeckt, dat, alst kouder wort dan te vooren, mlb nederwaerts helt, so sal dat dobbel radt drayen, twelck men sal moeten appliceren aen een uerwerck, dat pertinent gemaeckt is ende licht drayt, So sal het uerwerck (gaende door het gewichte e) wysen hoe langhe het weder in dien staet geweest is. Ende alst warmer weder wort, so moet ment so maken, dat dan cdn leegher getrocken wort, ende also stellen dat (al ist dat het werck door g contrary omdrayt) evenwel, door een raderken meer aen die syde te stellen, het uerwerck eveneens drayt als te vooren, waerdoor men weten sal, hoe langhe het weder warm geweest is. Twelck beyde also synde, so salt een uerwerck syn, dat van selfs altyt gaet^d), sonder t'gewichte op te stellen, twelck van een ygelick langhe gesocht is. Maer men moet toesien dat dit dobbel radt nimmermeer paralleel met den horisont en staet, maer dat den as mn op een punt ruste, ende niet en hanghe, ende also altyt op d'een of op dander syde

+ Fol. 258^r-258^v
[21] août-30 septembre 1626

1) Cf. ci-dessus p. 364, n. 3.

+ Vitro quo calor examinatur horologium^a) perpetuum facere.

a) hologium.

b) gla.

c) d'abord als cdn omlee; puis omlee barré.

2) Cf. ci-dessus p. 363, n. 5.

d) gaen.

[p. 366]

⁺ na behooren nederstorte ende nimmermeer en kan blyven staen, gelyck de weeghkonst leert. Want andersins souden de gewichten e ende g evenveel vermoghen, haer touwen int midden van haer raders op even groote cirkels ligghende.

Dit uerwerck is gelyck alle andere, die door veranderinghe des weders rasscher of tragher gaen, also dat de tyden niet recht ende effen gelyck en konnen syn; ende het kan gebeuren, soomen niet en rectificeert, dattet in langhen tyt wel eenen heele dach schillen soude, indien mer niet na en saghe. Daerom salmen diergelycke hieraen hechten, dat door de koude ende warmte van dach ende nacht gaet. Want al ist dat op eenen dach d'een uere het water wel altemets hooghe staet, de uere daerna leegher, ende | een uere daerna wederom hoogher, waertoe het eerste uerwerck gemaeckt is, so en kant^a) evewel int alderheetste van den dach niet kouder syn dan int alderkoutste van de nacht voorgaende of naest volgende, waerdoor perfectelick het getal der daghen met het uerwerck sal konnen geweten werden.

Ende oft noch so quame datter by ongelucke sulcken kouden dach geviele ende sulcken warmen nacht daernevens, so kanmen dat rectificeren door de watergetyden alle 14 daghen, want die houden den loop van de Mane, die moeste geschieden door de manniere rechs vooren¹⁾ verhaelt van de eeuwich sprynghende fonteyne, in dewelcke men een maenuerwerck stellen kan. Want ist dat het water de Mane volcht, so vindt men den loop van de Mane door hoogh ende leeghwater.

Daerenboven kanmen door het voorsz. Drebbeliaens glas de jaren rekenen, nadien datter gheen winter en kan gevonden worden, wiens alderkoutsten tyt warmer

Fig. 46.

is dan den alderheetsten tyt in den somer. Waerdoor men een instrument maken kan, dat maer eens des jaers^b) en roert, gelyckt voorgaende eens^c) smaens ofte 14 daghen, ende het ander eens daeghs. Ende het eerste kan alle uere veranderinghe krygen tot beweghinghe.

⁺Dese bystaende forme is het diarium Drebbelij tot beter bequaemheyt gebracht, dewyle ick rechs vooren²⁾ getoont hebbe, datter meer kracht moet syn des weers om het water te doen rysen alst opt hooghste gekommen is, dan alst maer en begint te rysen, ende dat dit groote inegaliteyt in duymen brenght.

Om dit te voorkommen, soveel dese sake

+ [21] août-30 septembre 1626
Fol. 258-259^r

a) kan.

1) Cf. ci-dessus pp. 353 et 355.

b) des jaer.

c) d'abord eens in 14 daghen; puis in 14 daghen barré.

+ Vitrum quo calor examinatur alterius formae.

2) Cf. ci-dessus pp. 361-362.

[p. 367]

⁺ aengaet, so sal men het langh buysken, alst noch heet is, rontsom een columnaer yser buyghen om also slanghrinckront te maken. Hoe grooter of dicker yser, hoe beter, want dan en sal het water niet veel hoeven te rysen ofte daelen, ende evenwel evenveel weeghs gaen naer advenant der koude of hitte in den bol.

⁺Siet fol. 242¹⁾. Om eenichsins te maken, dat een glas syn stralen refringeert op één punt, ende datmen niet wel sulcken grooten cirkelradt terdeghen maken en soude konnen, so mocht men het glas slypen op een pladt yser, of dat wat bultich ware, ende by sticken ende punten dat slypen, dat het op één punt strale, door de proeve aen de Sonne. Ofte men mochte het middelste brockxken slypen gelyck men nu doet (synde seer kleyn, dewyle de reste bedeckt^a) wort met een schutselken, daer een gaetken in is) ende dan eenen platten rynck, daer dit brockxken in past, oock also slypen, dat de stralen op hetselvighe punt kommen; ende daerom noch even^b) soveele alsmen wilt, dewyle die rynghen, eerse geslepen worden, konnen na de rondicheyt geboghen worden, also dat de stralen, daerin vallende, eenen grooten hoeck maken byna opt^c) eerste punt, twelck doort slypen soude konnen effen gepast werden. Ofte men mocht <van>^d) brilglasen etc., alrede geslepen synde, het middelste, ende <van>^d) sommighe de randen uytsnyden, naer datse^e) op malcander pasten; ende daertoe d'een wat hoogher, ende dander wat leegher setten^f).

Men soude²⁾ oock het glas konnen in rynghen snyden eerment sleep om geen verloren moyte te doen, gelyck men hier siet. Daer de stipkens in staen is maer glas, de

Fig. 47.

reste is gat. Door dese manniere salmen een | verrekycker konnen maken, dewelcke de saken niet grooter en^g) representeert dan de ordinare^h), dewyle hier niet geseydt en wort van de buyse te verlenghen, oft tensy datmen hierdoor bequaemheyt verkryge om het hol glasken dichter aent vergaerpunt te stellen dan ordinaris, ofte om de buyse bequamelick te verlenghen doort tusschen stellen van een glasken dat vercleynt. Maer deⁱ⁾ sake blyvende int gesichte even groot als sy door de ordinare verrekyckers doet, sal soveel klaerder ende distincter, ja haer cleynste deelkens soveel meer openbaren alsser meer stralen van in de ooghe kompt.

Nu dan^k) een brilglas, also gesneden synde dat het middelste, een ¼ van eenen duym groot, daeruyt valt, dat dan, segghe ick, dit middelste int midden van de

+ Fol. 259^r-259^v
[21] août-30 septembre 1626

+ Vitrum majus telescopij ex multis annulis formare.

1) Cet ancien foliotage répond au fol. 256 actuel (cf. ci-dessus p. 257, n. 2).

a) bedeck.

b) eenen.

c) op.

d) van omis.

e) nadatse.

f) te setten.

2) Cette note et la précédente se suivent sans aucune interruption.

g) een.

h) d'abord ordinare altyts niet bysonders grooter; puis altyts niet bysonders grooter barré.

i) d'abord de buyse; puis buyse barré.

k) nu dat.

[p. 368]

⁺ buyse gestelt worde als a, den eersten rant gelyck bb, den tweeden gelyck cc, den

Fig. 48.

derden gelyck dd, den vierden gelyck ee. Want bb, cc, dd, ee syn al ronden met gaten, daeruyt de^a) middelstucken gesneden syn, d'een grooter als dander. Dat dan al de stralen op f kommen sullen^b) als de voorsz. stucken bequamelick gestelt syn, ende f so verde staet, dat a daer bequamelick in strale (want f is het hol glas), dat kan (boven de reden genomen uyt de bollicheyt vant slypen ende de incidentie der stralen alsoock de refractie)^c), bewesen worden door experientie, dewyle dat een brilglas, teghen de Sonne gehouden synde op een bequame distantie, syn stralen des middelpunts in één punt vertoont; maer houdt ghyt wat verder af, of naderby, so siet men, dat het schynsel ryncwys is, betoonende, dat dit dan de rechte distantie is voor de uyterste deelen des brilglas om haer stralen te vergaderen.

Ende oock soudemen (als vooren¹⁾ geseydt ende herseyt is) veel brilglaskens neffens malcanderen konnen setten; ende nadien geseydt is, dat haer vergaerpunten niet opeen kommen en konnen, so mocht men de stralen, nadat se den bril gepasseert syn, teghen een spiegelken laten schynen, ende also naer eenselve punt alle toewysen. Maer dan soude apparentlick de gesiene sake sowel dobbel in onse ooghe schynen alser veel brillen souden syn, twelck de sake niet verklaren en soude. Ende so mochtet oock wel syn met de holle spiegels, tot ditselfde vooren²⁾ van my gebruyckt.

⁺Naerdien dat de brilslypers de glasen niet wel cirkelwys slypen en konnen, voornementlick alse groot syn, te weten een gedeelte van eenen grooten cirkel, maer dat se schier by gissinghe doen, waerdoor dat het gebeurt dat de stralen niet dicht aen één punt en vergaderen (wetende nochtans dat in een stick van eenen grooten cirkel het vergaerpunt nootsakelick^d) altyt wat grooter moet syn), so hebbe ick bedocht, datmen soude konnen wat waters storten op een plat dinck tusschen een cirkelken van yserdraet; want dewyle het water niet strax over het yserdraetken^e) en vliet, so en licht het niet waterpas, maer bultachtich, welcken bult in een groote cirkel kleender is. Waernaer men sich mach reguleren ende laten dat schelleken water bevriesen ende maecken daervan een buyse so lanck alsmen wilt. Of wiltmen na den winter niet wachten, so mach men de buyse perpendiculaer setten, ende het water

+ [21] août-30 septembre 1626
Fol. 259^v-260^r

a) het.

b) d'abord sullen alse; puis alse barré.

c) pas de parenthèses.

1) Cf. ci-dessus pp. 296, 347 et 357.

2) Cf. ci-dessus p. 357.

+ Telescopij vitrum ex glacie.

d) nootsakel.

e) yserdrayken.

[p. 369]

⁺ daerop gietende, een sterre alleen doorsien; of een liquer daerop gieten, dat terstondt styft ende deurschynende blyft, als witte clare gomme of diergelycke |.

Als men in tubo oculari een bol glas, te weten vitrum convergens, stelt tusschen het oogh ende het vitrum divergens, so sullen alle dynghen kleynder schynen.

De reden is, omdat de middelste stralen, die te vooren op de tunica aragnoides tsamen quamen, nu daervooren tsamen kommen, also dat de ander stralen rontsom ⁺de middelste^a), die achter de aragnoides tsamen quamen^b), kommen nu daer recht op concurreren^c). Indien men dan een bol glas int midden uytholde, de groote van een spelhooft of wat meer; na behooren, so souden door dat gat de middelste stralen blyven gelyckse waren, te weten te samen kommen in tunicâ aragnoide, ende die te verre tesamen souden gekommen hebben, sullen nu door het vitrum convergens,

Fig. 49.^g)

daertoe passende, recht op deselvighe tunica konnen gebracht werden, ergo meer stralen van deselve sake in de ooghe <kommen>^d) dan te vooren, gelyck men hiernevens sien kan:

a is de ooghe, fg het eerste bolglas, de het hol glas, bc het laetste bol glas. De stralen ia^e) ende la kroken in fg ende in de wat van een, doch so niet of sy vergaren in a; maer de stralen ha ende ka souden door de twee glasen in t^f) vergaert hebben, maer nu door t'glas bc, dat convergens is, gaende, kommen sy oock in a te gader.

Ofte men soude een bol glas met een grooter gadt moghen stellen tusschen het hol ende bol glas in de midden van de buyse, ofte op sulcken plaetse al passende, dat de stralen, die doort gat vallen ende derhalven maer door twee glasen int selve punt vergaderen daer de stralen, die door dry glasen vallen, vergaderen; so langhe het gatich glas hoogher ende leeger stellende totdat het so is.

+ Fol. 259^v-260^r
[21] août-30 septembre 1626

+ Telescopium inversmn cur omnia minora exhibeat.

a) le ms porte: den middel.

b) maken.

c) d'abord concurreren, makende eenen kleenderen hoeck; puis makende.... hoeck barré.

g) nous avons agrandi la figure, dessinée d'ailleurs trop rapidement.

d) kommen omis.

e) in.

f) in te.

[30 september 1626]

⁺Hieronimus Syrturus in suo Telescopio¹⁾ dicit in tubo oculari convexam lentem, in medio debito loco positam, non quidem visibilia majora reddere, sed multò vividiora et clariora²⁾.

+ Telescopij vitrum medium res vividiores exhibet.

1) Hieronymi Sirturi Mediolanensis Telescopium: sive Ars perficiendi novum illud Galilaei visorium instrumentum ad Sydera In tres partes divisa. Quarum prima exactissimam perspicillorum artem tradit, Secunda alterius Telescopii Galilaei absolutam constructionem, & ortem apartè docet, Tertia alterius Telescopii faciliorem usum et admirandi sui adinventi arcanum patefacit. Ad Serenissimum Cosimum II Magnum Etrvriae ducem. (Vignette). Francofurti. Typis Pauli Iacobi, Impensis Lucae Iennis. M.DC.XVIII. - pp. 75 sqq.

2) Sur cette combinaison cf. ci-avant pp. 209-210 et p. 210, n. 1.

[p. 370]

⁺

Ratio est, meo juditio, quia hoc medium vitrum radios eos, qui longiùs à centro absunt, à primâ lente venientes, adhuc semel introrsum refringens, magis conjungit, aliàs aberraturos et punctum concursûs majùs reddituros, quod nunc tam exiguum fit ac si binaelentes conjunctae fuissent. Nec tamen punctum concursûs retrahit et minùs remotum facit et tubum breviorem, quia tum demum radijs in medium ingrediuntur, cùm aliquem cursum fecere.

⁺Quod si ita sit, quantò meliùs res visibiles clariores videbuntur per vitrum meum perforatum¹⁾, cùm medij radij novam refractionem non desiderent, et in vitro non perforato multi radij medij, adhuc aliud vitrum penetraturi, reflectuntur. Atque ita pereunt, aberrantes à visu.

Den 30^en Sept. 1626.

⁺Idem Hieronimus invenit²⁾ suo juditio proportionem inter lentem convexam et concavam.

Omni autem lenti convexae omnis concava non respondet, etiam me judice. Nam si concava sit nimis cava, nimium divergent radij; si minùs cava quàm oportet, non satis divergent radij, etiam proximè punctum concursûs, aut, si longiùs ab eo

Fig. 50.

removeatur, multi radij non excipientur a concavâ, sed longiùs quàm oporteat à centro incident in eam. Unde fiet ut non sint conventuri cum ijs qui circa centrum incidunt in tunicâ aragnoide. |

⁺In dit instrument sal het water met hetselvighe weder op ende nedergaen.

ad is een cleyn buysken, dat in de groote buyse ec kan gesteken werden. Het water dat in dit cleyn buysken is, ryst als de locht in den ondersten glasen back d door de warmte verdunt wort. Nu omdat a dicker is dan de wydte^a) van de groote buyse, so is b een glas appart, verscheyden van de buyse ed. Daerom steekt men ad eerst int glas b, wiens gadt wyt genoech is; daerna steeckt men de buyse ec van onder over het buysken da, ende men maeckt de buyse ec aen het glas b vast, ende daermede dicht, gelyck oft aeneen geblasen ware. Daernaer steeckt^b) men het open baxken c oock van onder over da, totdat de bodem byna aent onderste van de buyse ec kompt; dan steeckt men den onderste back oock over da totdat den bodem byna aent onderste vant buysken ed raeckt.

+ 30 septembre 1626
Fol. 260^r-260^v

+ Telescopij vitrum perforatum.

1) Cf. ci-avant pp. 367-368.

+ Telescopij vitra proportionata.

2) O.c., pag. 18 svv.

+ Vitrum in quo calor examinatur, ubi aqua simul ascendit et descendit.

a) wydde.

b) steeck.

[p. 371]

⁺

Alst nu warm weder wort, so sal het water in d, door de rarefactie des lochts in d, geperst worden int cleyn buysken na boven toe. Nu de locht in b mede verdunt synde, soude wel het water int buysken ad behooren nederwaert te persen, maer dewyle de locht in d mede perst, so en sal se dat niet doen, maer het water in de buyse ec sal nederwaerts geperst worden, dewyle den back c boven open is, ende sal soveel nederwaerts gaen als de verhooghinghe des waters int cleyn buysken ende de rarefactie des lochts int glas b vermoghen beyde samen, sodat het gat, datter in de groote buyse resteert, wel mach grooter syn dant cleyn buysken, int wel cke de verhooghinge^a) maer en geschiet door de verdunninghe des lochts in d alleen.

Om het water in de buyskens te kryghen, so machmen in d water gieten eermen^b) den mont vast maeckt aen het buysken ende den open back; ende stellen d in een vat koudt water totdat het aent buysken ende den open back vast ende dicht is, want also sal de locht, al te dick synde, daerna rarifierende, het water int buysken persen, so hooghe als de^c) koude des waters grooter is dan de tegenwoordighe koude des lochts. Ende om het water in de groote buyse te kryghen kanment instrument ommekeeren ende met een krom gestelt stooppypken^d), of buysken, na de forme, die de wynverlaters hebben, het water daerin blasen ende dan ommekeren alser van passe in is; ofte tglas b met een warme handt etc. warm maken ende dan den open back vol waters gieten, want dan sal de locht, in b verkoelende, het water in de buyse trecken na behooren ende de warmte des handts etc.

Het backxken a is aent buysken da gemaeckt omdat de locht in d somers het water int buysken so hooghe niet persen en soude, dat het overloopen mochte maer daerin blyven staen, dewyle daer veel in mach.

Dit bacxken^f) boven aen te setten hebbe ick gesien by den paedagoge¹⁾ van den pensionaris Pauws^g)2) kinderen, doch in alio casu niet verschillende vant gene vooren geseyt is, ergens op een ander plaetse³⁾. |

⁺Om eenen grooten brandtspiegel te maken, die so verde ende so sterck brandt als ^e)

+ Fol. 260^v-261^r
30 septembre-19 novembre 1626

a) verhooghinde.

b) ermen.

c) te.

d) stoopypken.

f) backken.

1) Henricus Reneri (Hendrick Reyniersz), né à Huy en 1593, étudia la théologie à Louvain et à Liège, mais se convertit au protestantisme. Il se fit immatriculer à l'Université de Leyde le 15 février 1616 comme étudiant en théologie. Obligé de pourvoir à son entretien par des leçons privées, Reneri se fit précepteur privé, d'abord à Amsterdam, puis à Leyde, où il surveillait les études des enfants de Pauw, et où il se fit lui-même immatriculer encore le 21 novembre 1625 commé étudiant en médecine. Il était le protégé d'Andre Rivet, et c'est probablement à celui-ci qu'il devait la connaissance de Beeckman. Celui-ci le peut avoir rencontré dans cette ville à l'occasion de la mort de son ami Willebrord Snellius, décédé le 30 octobre 1626, et de l'oraison funèbre qui fut prononcée à Leyde, le 4^e novembre 1626, par Jacchaeus. Pour plus de détails sur Reneri, cf. fol. 450recto, où Beeckman le citera encore.

g) paus.

2) Adriaen Pauw, né à Amsterdam en 1585, fils de Reinier, un des juges qui condamnèrent à mort, en 1619 Van Oldenbarneveld. Adriaen Pauw fut nommé en 1611 pensionnaire de cette ville et, en 1627, Conseiller et Maître des comptes des domaines. En 1631 Pauw fut nommé grandpensionnaire de la Hollande et s'établit à La Haye; de mai 1634 jusqu'en avril 1636, il était ambassadeur extraordinaire eu France. Il mourut en 1653.

3) Cf. ci-dessus pp. 202-203.

+ Speculum combureus immensae virtutis.

e) d'abord in d swinters seer verkoelende; puis swinters seer verkoelende barré.

[p. 372]

⁺ ghy wilt, so maeckt een parabola van yser, koper, houdt etc., doet stucken van gebroken spiegels snyden, vierkant, van een duym groot, ende maeckt een stuck met cement aent center van de parabola vast. Dit sal^a) stralen geven van een duym groot. Stelt dan^b) een ander sulck stuck in den voorss. houten etc. parabola daer ghy wilt ende verhooghet of verleeghet met cement also dat dit stuck effen schyndt alst teghen de Sonne gehouden wort, op het schynsel vant eerste stuck, also dat beyde schynsels op één kommen ende beyde tsamen maer één duym groot. Ende doet so met al de stucken totdat de parabola vol beleydt is. Het schynsel altyt maer eenen duym groot blyvende, so sal de kracht van al de stucken samen op de plaetse van éénen duym te samen kommen ende geweldich branden, na de veelte der stucken ende groote der parabola.

⁺De eerste figure is, naet segghen van de pedagoge van den pensionaris Pauw's

Fig. 51.

kinderen¹⁾ (dewelcke seght kennisse te hebben met een, die so familiaer met Drebbel²⁾ is als met syn eyghen broeder), het instrument van Drebbel, daer hy de lieden mede wys maeckt, dat hy het water daerin doet rysen ende dalen gelyck de vloet in de see. Maer, seght hy, Drebbel die kan de warmte int glas A also regieren dat het ten naesten by alle twaelf uren eens aen de rechter syde ryst ende eens aen de slyncker syde³⁾, Maer ick meyne dat de lieden daer so langhe niet en blyven staen kycken; maer die smorgens kommen, bevindent water hooghst aen de slyncker syde, ende die na den middach kommen, bevindent gelyckt nu staedt.

Maer ick salt selvighe fatsoneren op de wyse van de tweede figuere dewyle ick gheen gelegentheyt en hebbe van glas te blasen na myn sin, ende sal misschien wel so aerdich syn. ca ende db syn twee glase buyskens, cd ende ab twee copere buyskens, in dewelcke de glase buyskens steken, ende dicht ende vast daerin gemaeckt.

+ 30 septembre-19 novembre 1626
Fol. 261^r-261^v

a) d'abord sal een schaduw; puis een schaduw barré.

b) dat.

+ Drebbeliamum instrumentum quo aestum maris imitatur.

1) Sur le pédagogue et son mécène, cf. ci-dessus p. 371 les notes 1 et 2.

2) Au sujet de Drebbel et de ses constructions, cf. ci-dessus pp. 25, n. 2; 201, n. 3; 203, n. 2 et 363, n. 4.

3) Ceci concorde avec les descriptions et les dessins que les contemporains (Antonini, Tymme) nous ont. laissés du perpetuum mobile de Drebbel (cf. ci-dessus p. 202, n. 2.).

[p. 373]

⁺ Het buysken cd is aen e dicht toe gesloten ende tusschen c ende e ist open, doch so bedeckelick alst mogelick is, met een deckselken daerop te maken; ende ontrent d oock diergelycke om te abuseren. Het schutsel e is binnen in ende kan niet gesien werden. Alst nu warmer wort, so vergroot de locht in f ende dout het water in db nederwaerts, ende dan ryst het <in>^a) ca.

⁺Om een goede schole te maken, de kinderen in Godtsalicheyt ende geleertheyt op te queecken, behoort den rector gheen lessen te doen, maer in elcke schole eens, tweemael of drymael, de repetitie van al t'gene sy die weke geleert hebben^b) te hooren, somtyts in presentie van de meesters, somtyts in haer absentie, naedat het den rector verstaet dan te behooren. Bovendien sal den rector door den dach dan in dese, dan in die schole, onversiens kommen ende blyven staen hooren, ende segghen, of swyghen, soot hem goet dunckt; ende indien de meesters yet doen int leeren of andersins dat beter anders ware, dat sal hen den rector in conferentie int privé seggen. De conrector sal de primanos leeren in alle datse doen moeten, de ander meesters de andere, in eenighe schole elck twee classen, in andere elck eene, nadat de magistraet daertoe contribueert.

Wat aengaet de kostjonghers, daerover sal den rector soveel meesters binnenshuys setten alser dosynen syn meer of min. | Dese binnenmeesters sullen jonckmans syn, die slechts 25 £ sjaer hebben, dat is niet meer dan de kost, voor haren dienst. Dese sullen elck met syn dosyne aen één tafel ende camer apart eten ende die regieren. Ende savons^c) ende smorghens deselvighe leeren, twee ueren daeghs. Ende den rector sal ende aen tafel ende in de scholen so dickmael onversiens kommen luysteren alst hem goet dunckt; ende syn huysvrouw sal met verscheyden meyssens de tafels dienen ende gelyck tractement doen. Ende kondet geschieden dat dese jonckmans^d) door den dach^e) oock doceerden ende datter gheen buytemeesters en waren, ende dese boven de kost noch een goet tractement hadden, soude maer te beter syn. Elcke dosyne sal oock een bysonder regiment hebben om te studeren in haer cantooren ende te slapen, dat d'een dosyne by dander niet kommen en kan, noch malcanderen hooren of sien ende de binnenmeesters sullen elck de hare daer in order houden ende den rector sal allom in konnen kommen. De dosynen sullen oock so syn, dat de geleertste by de geleertste syn, ende cleyne by cleyne.

Daer de plaetsen niet en vermoghen soveel meesters te bekostighen, soude men dit alleen konnen doen door observatores, dewelcke onder haers gelycke beter gehoorsaempt souden worden dan als een kleene moeste na de groote sien. Ofte men mocht de eerste classe, ofte het principaelste deel daervan, authoriseren om elck op een deel van de schole acht te nemen ende by te wonen etc., gelyck de socij in Engelandt in de academien in de colegien.

+ Fol. 261^r-261^v
30 septembre-19 novembre 1626

a) in omis

+ Scholam commodissimam instituere.

b) die weke geleertheyt hebben.

c) salvons.

d) d'abord jonckmans oock buyten; puis oock buyten barré.

e) dacht.

[p. 374]

⁺

De voorss. dosynen behoorden oock in verscheyden plaetsen te spelen, elcke plaetse groot genoech. Ende wilde men dan noch een gemeene plaetse, gelyck een breet velt daerby voeghen, dat soude maer te beter wesen.

+ 19 novembre 1626
Fol. 261^v-261bis^r

[19 november 1626]

⁺Den 19^en Novemb. 1626 te Rotterdam.

Men behoort het spreken, voornemenlick het declameren, dissereren, ende predicken, so wel te verstaen gelyckmen de musycke doet, ende te konnen een geheele predickatie op noten stellen; niet soodanighe gelyck in de musycke^a), maer na den aert vant spreken gepracktiseert. Want het singhen bestaet voornementlick in profunditate, dat is^b) acumine et gravitate, in hooghte ende leeghte. Daer kompt wel by de longitudo van maten, teweten rasch of traegh, ende^c) pausen, maer secundario. De longitudo is het principaelste int dansen, waerby kompt de forme van gebochten des lichaems etc. De latitudo schyndt het principaelste te syn int spreken, dat is, vox plena^d) ende exilis, te weten met veel of weynich wints te spreken; daer kompt oock wel by de longitudo ende profunditas, doch secundario. Daerom behoort men noten te maken, die dese latitudo onderscheyden. Men mocht de steerten aen de noten laten gelyck sy syn ende de hoofjens maken a, b, c etc. of yet anders, ende besien of men daerin oock soude vinden yet consonants, yet gelyck semitonia ofte yet anders. Hierby kompt oock de diverssiteyt van de organen des mondts, daerdoor de stemmen somtyts blyde, somtyts droeve etc, schyndt, overeen-kommende met de verscheydenheyt van de instrumenten in de musycke als fleuten, orgelen etc., citers, luten, clavercynen etc., het cloppen met handen, hameren etc. op houdt, yser etc.

De actien des predikants konnen tot het dansen bekent worden, daer, behalven de longitudo, oock by kompt de forme van beweginghe, oock wat van profunditas, ende meer, naer dat elck dan soude konnen bedencken alsmen daerna stondt. |

⁺Om de pachten goet te maken dat de goede lieden het niet erger en hebben dan de quade¹⁾, so behoort men alle jaere, exempli gratiâ^e) alle de keersmakers te vergaren, ende haer doen segghen, op haeren eet, wie sy meynen dat meest keersen verkoopt, ende wie daernaest, ende so voorts, twelck elckeen segghende, sal hy wel sichselven vercleynen om minst tot de pacht te contribueren, elckx oordeel door begeerlickheyt bedorven synde ontrent hemselven, maer elckx oordeel sal onbesmedt ende sinceer syn van andere. Daerom en salmen haer maer van alle d'andere laten oordeelen ende^f) het oordeel van haerselven uytschrabben, gelyck men leest van de Griecken, dewelcke, post fugatum Xerxem, alle den hooghsten prys haerselven toeeygenden ende Themistocli den tweeden, dewelcke daeromme den eersten gecreghen heeft. Als dan also geoordeelt^g) is van de proportie van de neeringhe der

+ Dissertationes alio musices genere describere.

a) muysycke.

b) dat in.

c) et.

d) plene.

+ Vectigalia ut corrigi possint.

1) Sur la même question, cf. ci-dessus pp. 302 et 356.

e) e.g.

f) ofte.

g) geoordeel.

[p. 375]

⁺ keersmakers, salmen besien wat de pacht uyt behoorde te brenghen, ende elck naer advenant syn geoordeelde neeringhe oplegghen, ende elck dat strengelick^a) doen geven.

De heeren sullen oock wel letten offer sinceer in dit oordeelen gegaen wort ende niet teghen den eet, ende dat wel overlegghen sonder de keersmakers te laten weten, wat elck geoordeelt heeft; ende sy sullen van jare tot jare alle die oordeelen bewaren ende teghen het teghenwoordighe confereren, somptyts oock meest geloove de conscientieuste personen toeschryvende. Ofte indien men meynt dat dan d'een of dander heere synen vrient soude favoriseren, so mocht ment simpelick op de meeste stemmen der keersmakers, in haer briefkens overgelevert, laten kommen, ondertusschen favoriserende die sy verstonden dat door pyck van d'ander keersmakers te veel gestempt schenen te wesen. Want al segghen de keersmakers wie meer ende wie min keersen verkoopt, men hoeft haer juyst niet^b) in alles te volghen, in hoeveel meer of hoeveel min.

⁺Ter occasie van dat ick verstae dat myn swager Jaques van Rentergem¹⁾ het water laet, ende ick hein geschreven hebbe, hoe dat hy hem behoort te wachten van drincken, hetselvighe van langherhant verminderende, ende dat de schippers segghen hoe groot een veranderinghe datter int lichaem kompt alsmen onder de linie is, ende dat ick verstae dat dit anders nergens door en geschiet dan door de gestadighe ende eenparighe warmte, so valt my in den sin ofmen dat niet en soude konnen nabotsen met stoven of kachels, ende of myn swagher desen winter niet en behoorde een stoofken te setten in een kamerken ende daer voor somer niet uyt te gaen, hetselvighe altyt even warm houdende, met evenveel turven alle uere daerin te stoken. De bequame warmte sal hy in een dach of twee konnen rekenen; want syn^c) 3 turven niet genoech, so salder 4 insteken, so sy te veel, maer twee, ende eens wel synde, dat so continueren; ofte van langherhandt vermeerderen, naer dat het^d) syn sieckte dienstich is.

⁺In de philosophie moetmen altyt procederen van wonder tot gheen wonder, dat is te segghen, men moet so langhe ondersoecken totdat hetgene ons vrempt dunket^e), ons niet meer vrempt en schyndt; maer in de theologie moet men procederen van gheen wonder tot wonder, dat is te segghen, men moet de Schrifture so langhe ondersoecken totdat hetgene ons niet vrempt en scheen, vrempt schynt^f), ende dat alles wonderlick sy. Gelyck het met den philosooph ghinck, die hoe langher hy op

+ Fol. 261bis^r
19 novembre-10 décembre 1626

a) stengelick.

b) d'abord niet te geloven; puis te geloven barré.

+ Leucophlegmatiam curare.

1) Jacques van Rentergem, fils du tanneur (‘huyvetter’) Jacques van Rentergem de Thielt et de Mayken van den Bossche, fut baptisé à Middelbourg le 13 Novembre 1594. Lorsqu'il se présenta, le 20 décembre 1615, à la Sainte-Cène, il est dit demeurer’ in de Swarte Arent int 's Gravenstraete’. Cet ami de jeunesse de Beeckman (et d'ailleurs son parent (cf. la Biographie)), s'était marié en septembre 1616 avec Sara Beeckman, soeur de l'auteur. Il était ‘vettewarier’ à Middelbourg et y mourut en juin 1627.

c) sy.

d) nadat hy.

+ Theologiae et philosophiae differentia.

e) denket.

f) scheen.

[p. 376]

⁺ God docht, hoe wonderlicker hy hem scheen, so moeten wy oock segghen van syn regieringhe, hoe beter wy die verstaen hoe heerlicker ende wonderlicker sy is^a) |.

+ 10 décembre 1626
Fol. 261bis^v

a) syn.

[10 december 1626]

⁺Franciscus Aguilonius, Lib. 5 Opt.¹⁾, Prop. 17, occasionem dedit 10 die Decemb. 1626 cogitandi, an non omnes stellae simul plus caloris afferant ad nos quàm unus Sol, ac propterea frigus crescere aut calorem eâdem Solis habitudine, quia plus vel minus stellarum de die aut nocte supra horisontem est.

Nec statim existimandum est de die plus quàm duplicem noctis calorem esse, quia ita nobis videtur. Plus enim est implere aerem omninò vacuum calore quàm tantum caloris ei pleno addere, qui insignem et priùs non exhibitum^c) effectum proferat; sic enim sex equi pondus non movent quod accessu septimi movetur. Quin igitur accessu et recessu Solis vel sudor non possit provocari vel gelu causari, etiamsi minùs possit quàm quod antè fuit caloris? Sic casu^d) 6 librarum tabula non frangitur, qui frangitur si 7 librae in eam incidant; insignis videlicet effectus is non ederetur, nisi septimum pondus accederet.

⁺Idem, Propos, 1, Lib. 3 dicit²⁾ distantiam unum oculum per se definire non posse.

Quod repugnat ijs quae antè alubi³⁾ scripsi de innumeris radijs ab uno puncto visibili in totam pupillam incidentibus, ex quorum varietate incidentiae (remotiora enim puncta minores angulos faciunt^e) in penicillo^f) radioso) colligit etiam unus oculus distantiam moderatam; etsi etiam tum dixerimus duos oculos et manifestiùs eam cognoscere et in majore punctorum remotione.

Nec quisquam cogitet eos qui in 3 Prop. Lib. 3 ex axium conjunctorum angulis^g) distantiam cognosci dixere, <id minùs rectè percepisse>^h) quàm quod ipse intelligit, Lib. 2, Prop. 24⁴⁾, videlicet ex magnitudine anguli, sub proprio axe et connectente centra visuum, contenti. Quis enim tam stolidùs sit qui sentiatⁱ⁾ angulos extra oculos percipi?

⁺Idem, Prop. 5, Lib. 2⁵⁾ dicit si innumeris radijs unaquaeque res videatur, omnia confusa apparitura.

At si hîc ad penicillum, quemadmodum a Keplero⁶⁾ describitur, mentem ad-

+ Solsolus, aut^b) fixae, omnes si mul, plus caloris afferant.

b) sol solus an

1) Francisci Agvilonii e Societate Iesv Opticorum libri sex, Philosophis iuxtà ac Mathematicis vtiles. Antwerpiae. Ex officina Plantiniana, A pud Viduam et filios Io. Moreti, M.DC.XIII. (le tout encadré de figures symboliques); in-fol. - XLIV + 684 + XLII pp. - pag. 386-87: Propositio XVII. Theorema. Lumen lumini non obsistit.

c) exhibum.

d) casus.

+ Oculo unico distantiam cognosci.

2) L.c. pag. 154-155. Propositio I. Theorema. Distantium unus oculus per se definire non potest.

3) Cf. t. I, pp. 315-316 et ci-dessus pp. 234-235, 238-239 et 239-241.

e) facit.

f) d'abord penicillo visibili; puis visibili barré.

g) angulis ajouté dans l'interligne.

h) id minus recte percepisse manque.

4) L.c. pag. 133: Propositio XXIV. Theorema. Longitudinem unius axis percipit alter oculus ex magnitudine anguli sub proprio axe et connectente centra visuum contenti.

i) sentiant.

+ Rei unicum punctum multis radijs videtur.

5) L.c. pag. 116-118 Propositio V. Theorema. Radios omnes opticos in centrum visus concredi conglobarique est necesse.

6) Cf. XLV Definitio et XLVI Propositio de sa Dioptrice (Aug. Vindel., 1611), cité t. I, p. 304.

[p. 377]

⁺vertisset, non ita fuisset locutus, sed illum unicum radium, quo solo dicit res videri, axem penicilli dixisset, circa quem alij radij, obliquè in oculum incidentes, omnes refringuntur, atque cum eo post oculum conveniunt.

Quod autem ad finem ejus propositionis^a) dicit: ‘Si innumeris radijs res videatur, unico oculo distantia posset percipi’^b), verum est, sed cùm existimat hoc experientiae refragari, fallitur; nec id Lib. 3, Prop. 1 demonstravit¹⁾.

⁺Cùm has meas meditationes in ordinem sum redacturus²⁾, consilium non est ut unquam edantur, nam si quid culpandi in ijs reperiatur, author reprehenditur. Quod verò novum et utilè, non minùs malis quàm bonis prodest^c); non enim expectandum est ut <mali>^d) boni fiant his perlectis; malè igitur faciunt qui suas inventiones praelo committunt et omnibus communicant. Mihi verò stat sententia haec omnia^e) collecta³⁾ solis amicis meis tradere, et, ne ad hostes patriae perveniant, belgico idiomate conscribere, ut saltem^f) post ad eos possint^g) pervenire⁴⁾; amicis autem illis praecipere, ut nihil horum ad utilitatem patriae pertinentium, ita occultent ut occasio rei per ea benè gerendi negligatur; ita tamen ne temerè divulgetur. Et si ejus non sint auctoritatis ut quae ipsi bona norunt, in actum producantur, ut sese in amicitiam magni cujusdam viri insinuent^h). Quod si efficere nequeant, viroque illi haec non satis probentur, existiment haec meditata magni non esse momenti, quae semet ipsa viris bonis non possint probare, possessoremque beatum et voti sui compotem reddere, dummodo et ipse possessor sit bonus. Quocirca non uni, sed tribus minimum amicis⁵⁾ haec tradenda, nec nimis temerè desperandum. |

⁺Francis. Aguilon. dictus⁶⁾, Lib. I⁷⁾ usque ad Prop. 25, praecipuè verò Prop. 24⁸⁾, agit de naturâ videndi, quam ascribit tunicae illi, quae glaciali humori obvolvitur, prognatae ab aragnoide, quam propterea etiamⁱ⁾ ita nominat.

Verùm cùm haec pars hujus tunicae longiùs distat à nervo optico, et ejus^k) intima substantia primò facta est, ideòque ibi maximè sentit ubi ejus origo est, cùmque vitreus humor tantùm^l) post cristallinum tam exiguum apud illum usum habeat,

+ Fol. 261bis^v-262^r
10-18 décembre 1626

a) prop.

b) pas de guillemets.

1) L.c., pp. 154-155. Cf. p. 376, n. 2.

+ Meditata haec mea cur praelo non committenda.

2) Allusion sans doute à la commission que l'auteur avait donnée pour copier une grande partie de ses notes, restées dans ses cahiers, sur des feuilles de même format que celles du début de son manuscrit. Cf. notre Note sur le manuscrit en tête du t. I.

c) prodest, non enim.

d) mali manque.

e) d'abord omnia colligen; puis colligen barré.

3) Cf. la note 2.

f) saltam.

g) possit.

4) On se rappelle qu'à la fin de la vie du prince Maurice et après sa mort (23 avril 1625), la situation militaire des Pays-Bas était assez précaire.

h) insinuet.

5) Dès la fin de 1618 Beeckman avait montré sans doute ses notes prêtes à Descartes et il les montra aussi Mersenne au cours de l'été de 1630. Au sujet du troisième ami, cf. la note par laquelle débutera le fol. 450verso.

+ Visus non fit in tunicâ glaciali, ut vult Aguilonius.

6) Sur le titre de son ouvrage, cf. ci-dessus p. 376, n. 1.

7) Le Liber primus de l'ouvrage cité est intitulé: de Organo, objecto, naturâque visûs.

8) O.c., pp. 23-24: Propositio XXIV. Theorema. Neque nervo optico communi primaria facultas cernendi inest, contra quam Alhazen et Vitello.

i) etam.

k) cujus.

l) tantus.

[p. 378]

⁺ cùm non in tunicâ cristalloidis, sed in aragnoide, post vitrum humorem capaci et semicirculari, solum figurae rerum per penicillos per praecedentes humores possint depingi (eo modo quo per vitrum convexum in papyro^a) albo^b))^c) - quantò satiùs est existimare ibi punctionem et sensum visûs fieri, ubi maximus est et puncta omnia conveniunt, ex cujus constitutione et myopum et presbutarum rationes exactissimè dependeant? Quorsum enim concursus radiorum (uti ille existimat) in ⁺centrum glacialis, ubi nullus est sensus? Myopum verò et presbutarum rationem hîc, Prop. 17, cogitur ad dilatationem et adstrictiones pupillae revocare, cùm ipse myopis cujusdam oculus ‘van den brande’^d) ita aliquando corrigere coeperim, ut ex duplici distantiâ quàm antè legere possit, et senum oculos, qui longinqua distincta, propinqua confusè vident, per^e) myopteras me sanaturum audeam promittere, non aliter quàm per^f) omphaloptram myopis oculos emendavi.

+ 18 décembre 1626
Fol. 262^r

a) paparo.

b) alba.

c) pas de parenthèses.

+ Myopis oculi a me correcti.

d) pas de guillemets, mais des parenthèses.

e) d'abord per omphaloptras corrigi; puis omphaloptras corrigi barré et myoptras écrit dans l'interligne.

f) d'abord per myoptram myopis; puis ces mots barrés.

[10 december 1626]

⁺Bernardinus Baldus, in Mechanica Aristotelis problemata, Quaestione 2^a1), dicit

Fig. 52.

turbines, quibus pueri ludunt, propter ea erectos stare, dum moventur, quia centrum gravitatis vitio materiae, cùm non sit in cd, sed in puncto, exempli gratiâ a, motu circulari illud^g) centrum a, antequam possit cadere, ad alteram axis partem pervenerit²⁾.

Ast si ponatur centrum gravitatis in axe cd exactissimè, an quis dicet turbinem motum non casurum? Nequaquam, sed cadet nihilominus. Nam rotatio illa, cùm fiat in puncto d, non transfert centrum gravitatis tantum supra perpendiculum^h) quantum infra eum erat. Non igitur hoc argumento aliud probatur quàm motum turbini id conciliare, ut centrum gravitatis sit in ipso axe, qui propter ea non magis erigetur quàm lancea quaedam uniformis materiae.

Fig. 53.

18 Decemb. 1626.

⁺Idem, eâdem quaestione³⁾, errat in eo quod existimet libram ab difficiliùs moveri si fulcimentum sit in f quàm si esset in d, idque quia punctum i minorem circumferentiam describit centro f quàm centro d.

Verùm ex hac appositâ figurâ facilè videre est eh multò longiùs à perpendiculo dimoveri et e et h altiùs à Terrâ elevari quàm cg et c et g, utrâque librâ per

+ Turbo cur motus stet erectus.

1) Bernardini Baldi Vrbinatis Guastallae Abbatis In Mechanica Aristotelis problemata Exercitationes. Adjecta succincta narratione de autoris vita et scriptis (vignette) Moguntiae, typis et sumptibus viduae Ioannis Albini M.DC.XXI, pp. 22-23.

g) illum.

2) Sur cette question cf. aussi t. I, pp. 30-32 et 242, et ci-dessus pp. 335-337 et 338.

h) d'abord axem; puis axem barré et perpendiculum écrit dans l'interligne.

+ Librae ratio Baldi correcta.

3) O.c., pp. 25-27.

[p. 379]

⁺ eundem angulum motâ. Obest igitur potiùs descripti circuli ex d magnitudo, quia plus loci k cogitur mutare quàm l ad aequalem sui circuli circumferentiam peragrandam.

⁺Idem, Quaestione 8^a sub finem pag. 74, iterum agit de eodem turbine, sed quid momenti habeat illud argumentum, ex quo ille quidem concludit: ‘stat ergo rotans’ non video. Quod verò addit in hoc rotationis genere corpus in ipso motu fieri levius, non ita se habet; ipse enim turbinem rotantem bilance expendi¹⁾, qui ejus erat ponderis, cujus erat quiescens. Nulla etiam ratio facti levioris per motum cogitari potest.

⁺Meliùs nos antè alubi^a)2): cd sit perpendicularis per centrum. Impulsus aer a

Fig. 54.

circumferentiae vel^b) potiùs solidi rotantis^c) parte ad, superat impulsum ac. Ille turbi | nem erigit, hic deprimit. Atqui ille longè maximus est, si cb, aeri occursans et ad illum offendens, deprimitur; quumque ea sit turbinis pars infima, fit loco infimo quod infimum est; db longè minus existen, contrarium facit. Quod manifestum est in aquâ, ubi turbo natat; hîc verò, cùm pes figitur, saltem hoc efficitur ut tam fixè pes ad planum affigatur, per motum cb ut motu db nihil efficiatur ad pedem à Terrâ elevandum. Sed haec antè alubi³⁾ latiùs.

⁺Idem, Quaestione 17^a4) multa de cuneo non satis, meo juditio, accuratè. Cùm autem hac de re antehac nunquam fuerim meditatus, nihil ex tempore perfectum in mentem venit.

Interim tamen sciendum, quò cuneus magis fuerit intra fissuram ingressus, eò minorem cum fissurae labijs angulum facere interiorem, quia haec labia, tum magis dehiscentia, obliquiùs cum cunei lateribus conveniunt^d). Quid igitur mirum si,

Fig. 55.

quò magis cuneus descendent, eò faciliùs lignum separetur? Est enim tum instar cunei acutioris anguli quàm antè.

Praeterea, ut aliquando huic rei operam navem, cogitandum erit lineam ex fixâ materiâ, velut ligno, ferra etc. conflatam, parieti affixam per duos funiculos transeuntes duo parietis foramina, quorum funiculorum^e) extremitatibus affixum est plumbum, cujus gravitas eam lineam parieti affigit et affixam tenet. Inter lineam verò et parietem^f) cuneus interponatur, cui pondus imponi possit, ut eo, deorsum motum, lineam à pariete separet. Ita calculo metiri^g) poteris, quantum hoc vel illo

+ Fol. 262^r-262^v
18 décembre 1626-[4] mars 1627

+ Turbo in girum motus non fit levior.

1) Cf. ci-dessus p. 336.

+ Turbo in girum actus cur erigatur.

a) alibi.

2) Cf. t. I, pp. 30-32 et 242; ci-dessus pp. 335-337 et 338.

b) of.

c) rontantis.

3) Cf. la note 2.

+ Cunei ratio.

4) O.c., pp. 114-121.

d) convenit.

e) funiculoris.

f) paritem.

g) le ms porte: calculus meri.

[p. 380]

⁺ pondere separari ac dividi possit; quantum major angulus hic differat ab hoc vel illo minore; quibus cognitis unâ cum violentae numero in percutiendo per malleum, tenacitas et cohaerentia substantiarum optimè supputari poterit etc.

Sit paries ef, lineae extremitas b, inter quam et parietem sit cuneus a, eo quo dixi modo^a) conspectus et sectus; alter funiculorum bd, trochleae incumbens et, in extremitate appensum, habens pondus d.

Fig. 56.

⁺Idem, Quaest. 18, dicit¹⁾ nullam ex superioribus orbiculis fieri ponderum diminutionem.

At qui hunc subjectam figuram diligenter consideraberit, facilè videbit tantum pondus levari quanto plus funis ad manûs trahimus quàm pondus ascendit. Id est, si pondus e per unum pedem duntaxat ascendit, trahens verò accipiat^b) tres pedes longitudinis funiculi, pondus e triplò leviùs videbitur, per trochleas, taliter^c) dispositas, attractum^d), quàm reverâ est. Exempli gratiâ, trahenti in a duplò videbitur leviùs, et in b etiam duplò, quia pondus^e) a trahendo^f) recedit, ideòque funis totus ad manum non^g) pervenit. In c quadruplum; in d itidem quadruplum.

⁺Idem, Quaest. 24²⁾, multa de mirabili, quam dicit, quaestione <affert>^h): quomodo circulus major, minore moto

Fig. 57.

super ab, non plus spacij suo majore ambitu peragret quàm minor, et majore moto super cd (si minor interim suam planitiem non tangat) minor tantamⁱ⁾ lineam quam major, describat³⁾.

Verùm hîc nihil video quod magnoperè admirari possim. Nam dum minor circulus figitur in planitie ab, et per illam movetur, major, cd non tangens, celeriùs^k) puncta in cd praeterlabitur, ea non tangens. Sic minor circulus ab, ita ut nihil hujus per lineam ab moveatur quàm punctum a, imaginarium^l), infimum. Sic hoc moto, illius punctum c. | Quod si diligenter animadvertatur, totum etiam miraculum in praecedenti quaestione

+ 18 décembre 1626-[4] mars 1627
Fol. 262^v-263^r

a) la ms porte: eo quo linea modus.

+ Trochlearum ratio.

1) O.c., p. 124.

b) d'abord accipiat triplum; puis triplum barré.

c) la fin de ce mot semble biffée.

d) attractas.

e) pondo.

f) trahende.

g) no.

+ Circuli inaequales, simul et aequaliter moti, cur aequale spacium perficiant.

2) O.c., pp. 146-150.

h) affert omis.

i) tantum.

3) Sur la roue d'Aristote, cf. aussi t. I, pp. 206-207. La solution exacte du paradoxe qui tourmentait les plus beaux esprits, ne fut donnée que par d'Ortous de Mairan (Hist. de l'Acad. royale des sc., Anneé 1715 (Paris, 1718), pp. 30-35).

k) d'abord celerius transcurrit; puis transcurrit barré.

l) la terminaison um semble surchargée par e.

[p. 381]

⁺ de rhombo auferetur, et ad similem praetercursum celeriorem per hoc vel illud spatium, aliter atque aliter dispositum, reducetur.

⁺Idem, Quaestione 32¹⁾, dicit a nemine ante illum observatum, violentum motum tardiorem esse in principio, post haec in ipso motu fieri velociorem^a), emittente demum paulatim^b) impressâ violentiâ, tardiorem²⁾. Ac dicit: ‘Hinc videmus vel pueros ipsos, docente naturâ, cùm nuces vel aliud quippiam parieti allisum frangere conantur, à pariete moderato aliquo spatio recedere’^c)

Ast nihil hoc dici potest minùs verisimilè, ac si verum est, fatebor totum illud, quod de motu meditatus sum, omninò corruere. Malè, ut in turbine dictum est³⁾, etiam experimentum sumpsit, sed omnis error pendet ab illo, ab ipsomet non intellecto, nec unquam intelligendo, in rem motam impresso impetu⁴⁾. Quòd si ea quae ego passim in hoc volumine de aere resistente, deque eo quod semel movetur semper moveri pergente tradidi <non vera sint>^d) et haec et praecedens: cur motum faciliùs moveatur⁵⁾, et sequens: cur^e) motum pergat moveri etsi movens separetur ab eo⁶⁾, et 34: cur parva non multum, nec magna nimis longè proijci queant⁷⁾, quaestiones <hae>^f) nullo negotio solverentur.

Et in hac 34, cur pila resiliat⁸⁾, ratio ab aere intus compresso et ad naturam suam redeunte sumetur, quod ipsi, propter hunc quem habet de vi impressâ etc. conceptum, in mentem non potuit venire.

⁺Mirabitur fortassè quispiam quo pacto ignis attrahat aerem cùm ipse à se igniculos quibus corpora nostra calefiant, eijciat.

Respondeo^g) id fieri, quia ignis eos emittit^h) tamquam ex arcu sagittae <eijciuntur>ⁱ⁾. Cùmque violenter moveantur, non possunt ab igne attrahi, sed aer quiescens facilè ad ignem ab incumbente sibi aere alio impellitur, idque inter medios igniculos exeuntes, qui non tam densè conjunguntur quin adhuc multò plus aeris intercedat. Nec existimandum nihil igniculorum emissorum aeris, quibusque particulis ad ignem accendentibus occursans, cum eo redire; nam idcirco non tam calet ignis ab eâ parte, per quam potissimum aer ad eum attrahitur.

+ Fol. 263^r
18 décembre 1626-[4] mars 1627

+ Motus violentus an initio sit tardior, tum celerior, tertiò iterum tardior usque ad quietem.

1) O.c., p. 179.

a) d'abord velociorem donec impetus; puis donec impetus barré.

b) d'abord paulatim impetus; puis impetus barré.

2) La remarque de Baldi sur sa priorité ne semble pas se rapporter au phénomène prétendu qui fut alors généralement admis, mais à son explication très compliquée. Plus haut déjà (pp. 252-253) Beeckman avait combattu à l'opinion courante. Dans plusieurs de ses lettres à Mersenne, il défendit sa conviction que le missile a sa plus grande vitesse à son point de départ. Descartes douta encore en 1638.

c) pas de guillemets.

3) Cf. ci-dessus p. 379.

4) Beeckman avait remplacé la conception de l'impetus par le principe d'inertie (cf. t. I, pp. 24-25).

d) non vera sint manque.

5) Quaest. 31 (Baldi, o.c., pp. 177-179).

e) cur deux fois.

6) Quaest. 33 (Baldi, o.c., p. 180).

7) Baldi, o.c. p. 181; cf. t. I., pp. 25, 61, 175, 255, 283 et ci-avant pp. 244, 276-277 et 277, n. 1.

f) hae manque.

8) Baldi, o.c., p. 183; cf. t. I. p. 117 et ci-avant pp. 106-107 et 230.

+ Ignis quomodo aerem attrahat.

g) resp.

h) emittis.

i) sagittas; eijciuntur manque.

[p. 382]

⁺

Hinc etiam patet in fornacibus qui multo igne abundant, non modo nihil ignis attrahi, sed etiam ob exeuntium igniculorum abundantiam, frequentiam et densitatem, sentitur potiùs spiritus aut ventus ex fornace tali exeuns. In hypocaustis ferreis intus perpetuò expressi igniculi, lateribus impacti, ea premunt vehementer^a), ita tamen ut pressio ea non fiat quia nimis plenum est hypocaustum corpusculis, sed quia tam frequenter fit motus igniculorum ad latera interiora. Nam interim, ob interstitia inter igniculos vacua, per spiraculum multum aeris attrahitur.

⁺Om te verstaen waerom een keerse flickert ende davert, d'een meer als dander, sommighe oock niet met allen, so moetmen letten boven t'gene dat verscheydemael te vooren geseydt is, op een keerse, die in de pype brandt ende opt uytgaen is, hoe geweldich die staet ende davert ende ophoudt dat int vier light, hoedat op sommighe plaetsen daervan de vlammen uyt ende d'inspeelt; dan looptse wech, dan vlieght se wederom daerna toe. Men moet dencken dat t'gene hier met merckelick onderscheyt gesien wort, dat dat in de keersen rasscher geschiedt, also dat men met d'ooghen so niet en kan de roock sien optrecken; ende als die sterck uyt het houdt kompt, hoe dat die dan door de hitte ronsom wederom ontsteken wort, alles geschiedende doort ongelyck opgaen van de roock. Leght daer oock by hoe de keersen in eenen diepen nauwen put eerst verduysteren ende ten laetsten heel | uytgaen, ⁺gelyck ofse gesuffoceert ende de vlamme versmoort werde als in eenen doofpot; te weten den damp of roock van de keerse de locht boven haer in de put also vervullende, datter van boven gheen aesem of locht by de keerse en kan. Ende besiet, als men een pampier ronsom een flickerende vlamme doet ende het daveren daermede beneempt, of dat met den put niet te vergelycken en is. Ende of het licht, uyt de vlamme (die selve licht wort) kommende, niet verhindert en wort haer soseer te verspreyden ende so rasch gegenereert te worden door de nauwte der plaetse ende de weynighe locht, die haer open gaende ontfanght.

⁺Also ick al over langhen tyt ondersocht hebbe de reden van de compositie ende ornamenten des onderscheyts der vyf colommen <ende>^c) daertoe veel boecken gelesen (behalven Vitruvium nu onlanx ende Stevyn Huysbouw¹⁾ ongedruckt)^d), so en kan ick anders niet verstaen dan tgene ick vooren ergens²⁾ geschreven hebbe van het gebruyck, gewoonte van sien, ende de deylinghe in twee gelycke deelen, dat dat de dynghen syn, die een werck fray maken ende weynich anders; als namentlick, de 3 voorgaende geobserveert synde, dat men soveel veranderinghe make alsmen kan, hoe meer hoe frayer etc. Daerom sie ick tegenwoordich in kercken, etc., al heel anders alle dynghen. Waerdoor my in den sin kompt, dat het plach te gaen

+ 18 décembre 1626-[4] mars 1627
Fol. 263^r-263^v

a) vehementur.

+ Candelae flamma cur scintillet.

+ Candela cur in puteo extinguatur.

+ Columnarum elegantia unde et cur tantùm quinque^b).

b) 5.

c) ende omis.

1) Sur cet ouvrage cf. nôtre Avertissement pp. III-IV, ci-dessus pp. 291-293 et 296-297 et l'Appendice I, pp. 394-403.

d) pas de parenthèses.

2) Cf. t. I, pp. 54, 213-214, 242 et 285-286, et ci-dessus pp. 300 et 348.

[p. 383]

⁺ met die treffelicke wercken gelyck het nu <gaet>^a) met de slechte wercklieden; te weten^b) de onervarene wercklieden, als sy een besteck sien van een fray huys, so schryven sy dat uyt ende formeren haer werck daerna, ende vreesen daerbuyten gaende^c), of sy misschien door veranderinghe het werck een ander ooghe deden hebben, de proportie anders wordende. Also dewyle weynich wercken so treffelick als te Ephesen, Corinthen, ende <als>^d) de eerste Dorica etc., gemaeckt syn geweest, dewelcke van een goet meester eerst gemaeckt syn na syn goetduncken (niet dat het anders niet syn en mocht, maer omdat het hem oock so goet docht ende dat hy veel ander gestichten gesien hadde, die niet goet en waren)^e) - dese treffelicke gestichten dan de lieden behaghende, hebben de wercklieden daeraen haer maten genomen ende gevreest yet anders te doen dan daerin gedaen was; ja selve en dorsten sy die niet menghen^f), namentlick alser yet treffelickx gemaeckt moest^g) worden. Twelck oock niet te verwonderen en is, omdat^h) se seker hebben willen gaen daer haer eere aen geleghen was.

Dits dan den oorspronck des onderscheyts der 5 colummen, ende hadden der meer treffelicke wercken, die d'een van dander niet en wisten, geweest in die tyden alsmen in Grieckenlandt daervan begon de beschryvinghe te doen, men soude al meer colummen gehadt hebben.

⁺Sicut Luna author est humiditatis cum stellis ejus naturae, indeque pendet motus maris, sic Sol cum stellis suae naturae aucthor est caliditatis indeque pendet motus aeris, id est ventus, ut antè alubi¹⁾ dixi. Incertior verò est fluxus aeris quàm maris, quia aer circa varios montes et loca, etc. incertiùs a Sole calefit. Conferⁱ⁾ Drebbelianum diarium, in quo aqua per calorem descendit. Etiam vide quàm varia sit hyems in calore et frigore. Quin igitur talis non esset ventus?

Confer cum his quae Vitruvius dicit Libro 8^o, cap. 3^o, de terrarum varietate propter quam^k) aquae variant et calor et frigus perque ea etiam venti. Terram verò dicet variare propter Solis inclinationes^l), non tantùm, inquam, per diversa climata, sed potiùs propter montium diversas posituras, unde fieri potest in eodem climate terrarum diversitas. Atque hinc aeris et venti. |

⁺Cervus, dama, mus etc. habent cor amplum; omnia animalia meticulosa sunt cervus, dama, mus etc.; ergo omnia animalia meticulosa habent cor amplum.

Minor hîc non satis videtur naturalis, ac propterea asperior in auribus auditorum. Ea verò mollior erit conversa: Cervus, dama, mus etc. sunt animalia meticulosa, ut syllogismus sit in tertiâ figurâ.

Nec reprehendat quis quòd conclusio sit universalis, nam natura inductionis est

+ Fol. 263^v-264^r
18 décembre 1626-[4] mars 1627

a) gaet omis.

b) le ms porte: te weten gelyck.

c) daer buyten te gaen.

d) als manque.

e) pas de parenthèses.

f) selve die niet en dorsten menghen.

g) gemaeck moet.

h) dat.

+ Venti cur tam varij et quomodo oriantur.

1) Cf. t. I, p. 98, 129 et 192-193; ci-avant pp. 323-324.

i) confert.

k) quas.

l) inclinations.

+ Inductio quomodo commodissimè in tertiâ figurâ concludatur.

[p. 384]

⁺ ut praedicata propositionum non sint angustiora subjectis. Quod cùm fit et praesupponitur, communis notio docet ea quae uni tertio conveniunt, tantum inter se convenire quantùm singula cum tertio; cùmque haec in inductione totâ cum tertio conveniant, tota etiam inter se conveniunt. Ac si dicas: Cervus, dama, mus habent cor amplum; cervus dama, mus sunt omnia animalia meticulosa; ergo omnia animalia meticulosa habent cor amplum. Et: Cervus, dama, mus etc. non habent parvum cor; at cervus, dama, mus etc. sunt omnia animalia meticulosa; ergo nulla animalia meticulosa habent parvum cor.

⁺Vitruvius, de Architectura, Lib. 1, cap. 4^o, ferrum molle et candens, si refrigeretur, tinctum frigidâ, redurescit et restituitur in antiquam proprietatem.

Ratio autem cur calore molliùs^a), frigidâ duriùs fiat, haec mihi videtur, quia calor, per totum ferrum aequaliter vadens, omnes ejus particulas aequaliter dislocat, poros facit aequales, et particulas omnes homogeneas ab invicem separat. Et si pedetentim frigescat ferrum, exit ignis per exiguos poros, non multum in ijs mutando, sed ferè tales relinquit, quales erant dum canderet, eo modo quo aqua, imò homines, per foramen pedetentim transeuns^b), id non dislocant nec majus reddunt. Si verò tinctum, frigida cogat ignem confertim exire; is dislocat particulas ferri, facitque^c) poros majores, quia faciliùs exitur per unam portam duplò majorem quàm per duas dimidiatas. Res enim motae sibi invicem conjunctae fortiùs moventur, nec tam facilè retinentur, ut antè alubi¹⁾ de fumo etc. dixi. Cùm igitur in ferro fuerint pori facti majores, totumque corpus ejusdem maneat capacitatis, necessariò particulae multae conjunguntur quae admodum exiguos ibi poros faciunt ideòque duritiem magnam prae se ferunt. Quò enim pori minores, eò duriùs aliquid est; imò in quo nulli pori, ut in primordijs, id^d) frangi nequeunt et durissima sunt. In auro tamen pori sunt quidem minores per totum corpus quàm in ferro, sed aequales; in ferro verò magni pori sunt, multò majores quàm in auro, parvi verò minores, ut antè alubi²⁾.

⁺Idem, Lib. I, cap. 6, existimat se exclusisse ventos ex urbe, si plateas direxerit ita ut nulli octo ventorum respondeant.

Verùm cùm nautae nostri noverint ventos 32, imò alij 64, nihilque obstet quominus sint infiniti, ita ut nulla linea recta duci possit per quam non aequè ventus dirigatur quàm per aliquam cardinalium, concidit id omne quod Vitruvius proponit. Non tamen infitias ibo quibusdam locis hos ventos et vehementiùs et frequentiùs spirare alijs; sed ad id oportet novisse loci naturam, quod fieri nequit

+ 18 décembre 1626-[4] mars 1627
Fol. 264^r

+ Ferrum candens cur frigidae immersum duriùs fiat.

a) le ms ajoute: sit.

b) transeunt.

c) facit.

1) Cf. t. I, pp. 24, 25, 61, 196, 283, 288, 291, 303 et ci-dessus pp. 276-277, 282-283 et 343.

d) ea.

2) Cf. t. I. pp. 127, 280-281, 287 et ci-avant pp. 125 et 179-180.

+ Venti an ex urbe rectis plateis constante, excludi possint.

[p. 385]

⁺ nisi quis ibi diutissimè fuerit versatus. Quod aucthor non dicit, aut eum non intelligo.

⁺Idem, Lib. 8^o, cap. 3, dicit ex aquâ, circum hortos septâ, lapidea Hierapoli Phrygiae fieri. Hanc aquam crediderim fuisse admodum gravem, cui innatat tinctura lapidis cujusdam gravissimi, ut aquae marinae sal. Illâ igitur aquâ evaporatâ, remanet lapis, non quidem tam gravis quàm is à quo derasus fuit, sed porosior; tam tamen gravis ut in aquâ purâ mergatur.

⁺Idem, Lib. 8^o, cap. 7^o, benè dicit propter ventrem, ex longo spacio leniter tumes-centem, immissâ aquâ, fistulas non rumpi; aer enim tum per multa loca in ijs contentus spargitur. Sed cùm dicit in ventre columnaria esse facienda per quae vis spiritûs relaxetur, videtur falli. Etsi enim nonnihil ibi columnaria juvent, non tamen tam manifestè et planariè <faciunt>^a) quàm si ea fiat in dorso, id est summo loco. De quibus antè¹⁾ saepè |.

⁺Quia difficulter ratio negationis, uti eam antehac descripsi, ad usum poterit referri ab ijs qui non satis exactè logices naturam intelligunt, poterunt studiosi post inductionem, contra quam nullam instantiam possunt invenire, loco rationis negationis afferre distinctionem. Exempli gratiâ^b) aer, ignis, aqua, etc. sunt fluxa; aer, ignis, aqua etc., sunt elementa omnia; ergo omnia elementa sunt fluxa. Unde concluditur id etiam de terrâ.

⁺Medicamentorum prima virtus oritur ex praedominante elemento, secunda ex tenuitate et magnitudine homogeneorum medicamenti, tertia ex horum figurâ, id est rotundâ, angulatâ, perforatâ etc., quam, quia oculus cernere non licet, occultam vocamus, à totâ substantiâ aut formâ procedente.

Quod ad primam virtutem attinet, medicamentum meliùs vocaretur igneum, aqueum, aerium, terreum; nam ignis vires plures sunt quàm calor, aquae quàm humiditas, et, ut antè alubi²⁾ diximus, siccitas nihil est aliud quàm absentia aquae et frigiditas ignis. Omnia igitur elementa sunt frigida praeter ignem, sicca praeter aquam. Ergo duorum duntaxat elementorum positivam, quam vocant, qualitatem ⁺cognovimus et nominamus, cùm existimandum sit aeris et terrae praesentiam non minùs materiam et formam rebus conferre quàm ignis et aquae. Ignis verò virtus magis nobis videtur cognita, quia hinc notabiliter ascendit, multaque secum rapiens, res his separat et dividit; humiditatis verò, quia manifestè ab igni rapitur et minuitur; aeris verò non minùs quidem rapitur ab igni, sed cùm invisibilis nobis in eo habitantibus, separatio ea nobis non apparet, uti aquae, per vapores, nubes, et

+ Fol. 264^r-264^v
18 décembre 1626-[4] mars 1627

+ Aqua fluens in vià septa facit lapidea.

+ Aquaeductuum Vitruvij ratio qualis.

a) faciunt manque.

1) Cf. t. I. pp. 41, 41-43, 71, 78, 178, 278 et ci-avant p. 173.

+ Negationis ratio difficilis.

b) e.g.

+ Medicamentorum tres virtutes unde.

2) Cf. t. I, pp. 154-155, 155 et ci-dessus pp. 5 et 116.

+ Qualitatum primarum nomina cur mutanda

[p. 386]

⁺ pluvias. Habet tamen aer magnam vim quòd solus videatur posse extendi et comprimi, unde pendent reflectiones per laminas, pilas etc., venti et procul dubio <aliorum>^a) quae mihi nunc non occurrunt aut ignota sunt. Terrae etiam virtus minùs nota. Etsi enim non minùs à loco ignis distet quàm aqua, ita ut per aerem ab igni debeat ferri, quia tamen parva ejus quantitas à multo igni (et ea quidem ferè mixta cum aquâ)^b), vix abripiatur, non satis manifesta est hominibus ejus vis; cùm tamen fumi et in ijs pungens qualitas, sapores, salium vires, à terrâ videantur pendere, saltem ab ejus maximâ parte. Sit igitur terra et aer etiam positivum quid, multas continens virtutes, uti aqua et ignis, et quaeratur etiam nomen quo insigniatur privatio terrae et aeris in rebus mixtis.

⁺Hoe¹⁾ kouder, hoe droogher ende hoe grover een medicament is, hoe meer het astringeert (want de koude beteeckent privatie des viers)^b), treckt^c), ofte liever ontfanght, lichtelick het vier der tonghe, of dat in het vleesch is, daert op licht; de droochte is privatie van water, ontfanght derhalven lichtelick de vochticheyt. Ende als de homogenea grof syn, kander veel in; ende op één plecke blyvende, vloyter veel na toe, twelck maeckt de t'samentreckinghe. D'occasie hiervan wat te teeckenen heeft my gegeven Petrus Pigraeus, Lib. 10, cap. 3, Van de smaecken²⁾, sed de his antè aliquoties³⁾ non absimilia.

Aluyn is wel heet ende^d) astringerende; so oock gypsum, id est plaester, ende calck. Maer men moet weten dat die dynghen, haer water missende, so haest als syt wederom kryghen, vast worden. Nu dat kryghen sy uyt de vochticheyt van de plaetse daerse aen geappliceert werden, waerdoor sy, styvende ende vast wordende ende hart, moeten nootsakelick de partye sluyten, stoppen, ende tgene datter in is, repelleren.

⁺Occasionem dedit quidam, cujus filiae collum singulis novilunijs ad sinistrum humerum inclinaretur, repetendorum eorum quae de Lunâ et Sole antè⁴⁾ scripsi.

Sol rarefacit aerem suis radijs et ventum facit ad illam partem, in quâ aer maximè est condensatus. Quod Sol immittit in aerem est ignis, qui emissus a Sole, centrum mundi occupante, ad septimum coelum undique perpendiculariter reflectitur,

+ 18 décembre 1626-[4] mars 1627
Fol. 264^v

a) aliorum omis.

b) pas de parenthèses.

+ Astringentium natura.

1) Cette note et la précédente sont écrites bout à bout. Entre ce mot et le précédent il n'y qu'un petit espace vide.

c) treck.

2) Epitome praeceptorum Medicinae chirurgiae, cum ampla singulis morbis convenientium remediorum expositione. Authore P. Pigraeo Regis chiriatros et Scholae Parisiensis Decanus. Parisiis, Apud viduam Marci Orry ad insigne Leonis salientis, 1612, où le Lib. X, cap. 3 (pp. 689-692) est intitulé de Saporibus. Mais Beeckman se sert sans doute de la traduction hollandaise: Cort begryp van de Leere der Medicyne ende Chirurgye, door Mr Petrus Pigraeus, chirurgyn des Conings ende Deken van de Schole te Parys. Verduytscht door Pieter van Nieustadt Rutgerss., Chirurgyn ordinaris der stadt Dordrecht (grande vignette). Tot Dordrecht, Voor Damis van Rybeeck, boeckverkooper, woonende by de Nieu-brugghe in den vergulden A B C. Anno 1623. - in-4^o, 450 pp., dont le chapitre cité s'intitule Van de smaecken (pp. 402-403).

3) Cf. ci-dessus p. 385, n. 2.

d) et.

+ Luna quo pacto suâ humiditate agat in aquam.

4) Cf. t. I, pp. 6 et 113 et ci-avant pp. 167-168, 203, 317-318 et 363.

[p. 387]

⁺ et ad eum redit, qui perpetuo suo motu suum ignem à se excutit. Luna quoque humoris mater videtur, nam novilunio Sol secum rapit ejus humorem et in aquam inge | rit, quae tum idem patitur quod aer ingresso calore. Idem fit lumine Solis, ad Lunam in plenilunio repercusso: refert enim repercussus radius humorem Lunae ad nos, et quidem paulò fortiùs, quia motu directo sese in humorem Lunae vehementiùs insinuaverat, medijs temporibus; ex obliquè duntaxat nonnihil humoris per reflexos radios ad nos venit.

Fortè magis credibilè ita aquam turgere quàm per tractionem magneticam, quam alubi¹⁾ dixi fieri, quia inter magnetem et ferrum corpuscula multa sunt quae intra corpus ferri possunt penetrare et parum aeris; ideòque et magnes et ferrum per incumbentem aerem ad invicem premuntur.

⁺Cùm²⁾ autem dicimus humorem è Lunâ exhauriri a radijs solaribus, necessè est <ut>^a) etiam dicamus quo pacto is Lunae restituatur.

Hoc fit praecipuè plenilunio et novilunio. In plenilunio enim Sol, abradens humorem Terrae ab utrâque parte, eum^b) defert concurrendo ad Lunam, viz. ad ejus latera, supra eam et infra eam. Quâ verò parte Luna tum nobis splendet, eâ radij Solis, humore Terrae gravidi, ab eâ reflectuntur; ac deferunt ad Terram et maria quodcumque reflexu suo possunt circumferre. In novilunio nutritur Lunae humor a reflexis radijs Solis ad Terram, humorem ejus adferentibus; sed toto tempore occurrit et conjungitur Luna cum humidis vaporibus per immensum sparsis, quos secum rapit, utpote sibi ob congruentiam adhaerentes.

Nec quis existimet propterea Lunae motum perpetuum cum sibi adjunctis vaporibus retardari notabiliter. Etsi enim illi humores, Lunam tangentes, cùm ipsi vel quiescant vel contrario motu moveantur, videantur nonnihil de Lunae motu^c) auferre occursu suo (ut antè alubi³⁾ disserui), immensa tamen proportio inter Lunam et eos humores facit ut multis millibus annorum diminutus, motus ejus non possit animadverti. Nec absurdum fortassis fuerit eam motûs anomaliam in Sole, Lunâ et reliquis astris huic rei adscribere, eam, inquam, anomaliam, quam Astronomi regulis nequeunt comprehendere, quaeque non nisi multis retrò saeculis deprehenditur, qualem et Neoterici inveniunt et Veteres etiam obscurè animadverterunt.

⁺Porrò non solum ea pars maris, cui directè opponitur Lunae turget, sed etiam quae illi apud antipodes opponitur ex sententiâ Stevini⁴⁾. Cujus rei ratio est quòd radij Solis, vel directi vel reflexi, cum humore à Lunâ venientes, et utrinque

+ Fol. 264^v-265^r
18 décembre 1626-[4] mars 1627

1) Cf. t. I, pp. 36, 101-102, 151, 309 et ci-avant pp. 119, 229 et 339-340.

+ Lunae quomodo sua humiditas restituatur.

2) Cette note et la précédente sont écrites de nouveau bout à bout. Cependant l'encre de la seconde partie diffère sensiblement de celle de la première.

a) ut omis.

b) eam.

c) motus.

3) Cf. ci-dessus pp. 317-318.

+ Lunae oppositum cur etiam turgeat.

4) Pour ses considérations sur les marées, cf. t. I. p. 113 et ci-dessus p. 317.

[p. 388]

⁺ latera Terrae radentes, refringuntur ad oppositum, ita ut humorem deferant vel in supremam regionem aeris, vel supra vel infra; qui humor ibi vel deseritur ab igni, id est radijs solaribus, vel ab igni elementari vel alijs radijs stellarum etc. ad Terram accedentibus, raptus, usque ad Terram defertur^a). Ita ea pars Terrae cui incumbit Luna et ejus oppositum, turget humoribus; latera verò ab utrâque parte non solum nihil accipiunt propter obliquitatem, verùm etiam, transeuntibus radijs Solis, cedere coguntur id quod habent humoris.

⁺Ick hebbe Catelyntje, myn dochterken, oudt synde tusschen twee ende dry jaren¹⁾, in twee of dry maenden den A, B geleert, also datse alle de letters daervan perfectelick kende. Om dit te doen hebbe ick eerst een of twee letters gaen uyt snyden, deselvighe haer inde handt gegeven, doende dan deen dan dander <naer>^b) haer moeder²⁾ of ymant anders draghen, of d'een of dander gaen halen, ende dat dickwils op eenen dach, al spelende, de letters grootachtich synde, deselvighe plackende dan hier dan daer aen de muer, aen haer voorhooft etc. Want gelyck de kinders een tanghe, schoppe etc. leeren kennen doordien dat se die dickwils sien ende hooren noemen, so konnen sy even gemackelick de letters leeren kennen alse die dickwils bekycken.|

+ [4] mars 1627
Fol. 265^r-265^v

a) deferuntur.

+ Litteras docere quàm sit facilè in filiâ meâ expertus sum.

1) Elle était née à Rotterdam le 29 mars 1624. Cf. ci-dessus p. 297, n. 2.

b) naer omis.

2) Catelina de Cerf. Cf. ci-dessus p. 37.

b) 4.

a) d'abord turrium intr; puis intr barré.

b) altitudis.

2) Les ‘rosmolens’ (moulins à cheval) qui servaient à moudre le malt, sont souvent mentionnés dans les inventaires des brasseries d'alors. De bonne heure divers inventeurs (par exemple, en 1611, Samuel Marolois) avaient demandé octroi pour de prétendues améliorations.

a) hologium.

b) sol solus an

b) 5.