Logo DBNL
De Betuwe (1968)

De Betuwe

(1968)–R.F.P. de Beaufort, Herma M. van den Berg–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Lienden

Deze gemeente, gevormd uit de heerlijkheid Lienden, een gedeelte van het oude panderambt Kesteren, t.w. de kerspelen Ingen en Ommeren en het ambt van de Marsch, omvat de dorpen Lienden, Ingen en Ommeren en enkele buurtschappen. Het gemeentehuis bevindt zich in Lienden.

Ingen

De geschiedenis van het dorp hangt nauw samen met die van de Commanderie van St. Jan, alhier gesticht als een membrum van de Balije van de Orde van St. Jan (Orde van Malta) te Utrecht.
+ van der Aa vi, blz. 148; J. Anspach, Ommeren en Ingen met zijne voormalige Commanderie, Nav. xxxiv 1884, blz. 121-130; F.A. Hoefer en J.S. van Veen, De Commanderieën der Orde van St. Jan in Gelderland, Gelre xiii, 1910, blz. 308-315; S. Muller Fzn, De Johanniters in Nederland, Onze Eeuw 1918, i, blz. 28-52, 129-173; E.A. van Beresteyn, Geschiedenis der Johanniter-Orde in Nederland tot 1795, 1934, blz. 44-46; Maris, blz. 203 e.a.
+ De commanderie te Ingen, pentekening van J. de Beyer, 1750, R.P.K. Amsterdam.
+ Een kaartboek van de goederen van de commanderie te Ingen, in 1646 door B. Lobe getekend, wordt in het Gemeente-archief te Utrecht bewaard (suppl. cat. nr. 145), afbeelding in Gelre 1910, blz. 278, zie ook aldaar blz. 310.
+ Van de commanderij te Ingen wordt voor 't eerst vernomen op 16 januari 1317, toen de commandeur te Utrecht erkende, dat het Huis te Ingen door Graaf Reinald 1 begiftigd was met een jaarlijkse erfrente van twaalf pond zwarte tournoisen, opbrengst van landerijen ‘in palude parochiae de Inghen’, aan het Huis toebehorend, en tot stichting van een altaar in de kapel van het Huis (Nijhoff's Gedenkw. i, blz. 169). De commanderij te Ingen stond onder het St. Catharijneconvent der Orde te Utrecht, dat door een landscommandeur of balier werd bestuurd, echter schijnt Ingen op de een of andere manier met de commanderij van Arnhem verbonden te zijn geweest, tenminste in 1391 wordt gesproken van een commandeur ‘van Aarnem ende Inghen’ (Onze Eeuw 1918, i, blz. 150 noot 2). De commanderij van Arnhem schijnt zich in het einde der xvde eeuw van Utrecht te hebben losgemaakt (Van Beresteyn, blz. 19 en 66). Van het ideaal van de kruistochten was slechts het verplegen van zieken of het houden van een ziekenhuis over, en dit ook slechts in de voornaamste huizen; verder leefden de Johanniters als kloosterlingen. Het aantal bewoners van deze, aan hen behorende huizen, was uiterst gering (R.R. Post, Kerkel. verhoudingen in Ned. vóór de Reformatie, 1954, blz. 157, 349). ‘Pro hospitibus et pauperibus advenientibus’, waren in Ingen steeds negen bedden beschikbaar (Onze Eeuw 1918, blz. 143, 145).
Na de invoering van de Reformatie in het gewest Utrecht werd de Balije gereformeerd en losgemaakt uit haar verband met de hoofdzetel der Orde op Malta en haar onderhorigheid aan de priorgeneraal of meester van Duitsland. Bij een resolutie van de Utrechtse Staten van 8/10 mei 1633 werden de collatiën der, onder de Balije ressorterende, commanderijen en prebenden verdeeld onder de drie leden van de Staten. De vroedschap der stad Utrecht kreeg voor haar aandeel o.a. de commanderij Ingen. Tot in de xviiide eeuw bleef de stad de commanderij begeven, maar belastte deze met een uitkering van f 250, - 's jaars ten bate van verschillende pieuze doeleinden in de stad
Utrecht (Maris, blz. 203, 204). De waardigheid van commandeur bleef nog wel bestaan, maar was niet meer dan een blote titel. Zo werd in 1632 Godert Adriaen van Reede, 11 jaar oud, door de Staten van Utrecht tot commandeur van Ingen aangesteld (De Wapenheraut 1897, blz. 37), en in 1667 een 3-jarig jonkertje van Lawick (Van Beresteyn, blz. 46). In 1644 en nog in 1718 trachtte de stad Utrecht de landerijen te verkopen, maar hiertegen verzetten zich de Staten van Gelderland. In 1784 besloot de stad de benoeming der commandeurs over te dragen aan de Prins van Oranje. De goederen werden als Domein-goederen beschouwd, waarvan de Rekenkamer het vruchtgebruik publiek verkocht. In 1839 zijn de goederen te Tiel geveild.
Het Huis lag tussen de dijk en de kerk, ten westen van de tegenwoordige Rijnstraat. Volgens een visitatierapport van 3 augustus 1495 was het een groot stenen huis door een gracht omgeven. Door twee poorten bereikte men het terrein, waarop de gebouwen stonden: commanderijhuis, kapel, bouwhuis en stallen. Er was ook een grote zaal waar o.a. in mei 1422 de gevolmachtigden van Reinald iv en Jan van Beieren, ruwaard van Holland, met de afgezanten van bisschop Frederik van Blankenheim bijeenkwamen om vrede tussen 't Sticht en Gelre te sluiten. In de troebele tijden in de xvide eeuw schijnt het Huis van oorlogsgeweld te hebben geleden en de hoogbejaarde commandeur Hendrik Ruysch in 1576 naar het Utrechtse convent te zijn gevlucht en daar gebleven te zijn (Bijdr. en Mededel. Hist. Gen. xlviii, blz. 315; Van Beresteyn, blz. 45). Een grafzerk van een commandant, wiens beeltenis in vol ornaat met een staf in de hand in de steen was gebeiteld, en vermoedelijk die van Ruysch' graf is geweest, kon men nog in 1910 op het koor van de Ingense kerk zien. Thans is hij verdwenen. In 1693 was het Huis nog in behoorlijke staat, maar in 1765 reeds bouwvallig. De grote zaal is omstreeks 1845, tijdens een storm, ingestort. In 1850 werd een vleugel van het gebouw, de zg. Amptmanskamer, afgebroken. De kapel was in gebruik bij een wagenmaker, totdat ook dit bouwwerk door slopershanden moest vallen. Pogingen, o.a. aangewend door F.A. Hoefer te Hattem, om de resten van het gebouw te laten restaureren, hebben gefaald. In 1909 zijn deze gesloopt en thans herinnert niets meer aan de oude commanderij (De Bouwwereld 1909, nr. 24, blz. 191).
Putten, waarschijnlijk van de brouwerij, werden in 1902 bij de aanleg van een huis aangetroffen (Bull. O.B. iii, 1901-1902, blz. 284, overgenomen uit de Opmerker van 23 augustus 1902).
Exc. Rom. iii, blz. 120. Bronzen en zilveren munten, uit iste en iide eeuw, zijn met het Museum+ te Tiel in 1945 te gronde gegaan.
Gelre xlviii, 1946, blz. xlix.+

DE HERVORMDE KERK ligt vrij in het midden van het dorp. De toren behoort aan+ de burgerlijke, de kerk aan de Nederlands Hervormde gemeente. Fig. 81, 82, pl. cxx, afb. 286, 287, 288; pl. cxxi, afb. 289.

van der Aa vi, blz. 148; Joosting en Muller i, 1, blz. 102, ii, blz. 429; Heeringa ii, blz. 55; Gelre+ xiii, 1910, blz. 308; Wapenheraut xxi, 1917 en xxii, 1918; Bijdr. en Meded. Hist. Gen. Utr. xlviii, 1927, blz. 174.
Pentekening van J. de Beyer 1750, R.P.K. Amsterdam. Gewassen pentekening (Schouten?), Arch.+ de Poll nr. 1313.
De kerk wordt het vroegst genoemd in een oorkonde van 1248, waarin het patronaatsrecht over deze+ kerk door Alard, heer van Buren, aan het hospitaal van St. Jan en St. Catharina te Utrecht wordt geschonken (Oork. St. Utr. ii, nr. 1163; bevestigd in 1310, Berkelbach, Regesten nr. 208). Zij komt sedert 1395 voor in de kerklijsten van de domfabriek te Utrecht en behoorde toen aan de Commanderij te Ingen, wat ook in het visitatie-rapport uit 1495 tot uitdrukking komt: domus habet ecclesiam parochialem antiquam. (Bijdr. en Meded. Hist. Gen. xlviii, 1927, blz. 174). Het schijnt dus dat de landscommandeur der Orde in Utrecht de kerk te Ingen aan de Commanderij aldaar heeft overgedragen. In dit rapport wordt gezegd, dat de kerk gewijd was aan St. Jan, terwijl Joosting en Muller de H. Lambertus als kerkpatroon aangeven. Tegen het einde van de xvde eeuw heeft men omvangrijke werken aan de kerk gedaan, een rekening van de bisschoppelijke vicaris over 1493-1494 wijst hierop: Item licentia frangendi ecclesiam de Ynghen, partium Geldrie (Heeringa ii, blz. 55).
De kerk bezat in 1495 drie altaren: van St. Jan de Doper, St. Catharina en een van het H. Kruis. Drie kapelaans van de Orde van St. Jan waren verplicht wekelijks drie Missen te lezen. Bij de visitatie


illustratie
Fig. 81. Ingen. Hervormde Kerk




illustratie
Fig. 82. Ingen. Hervormde Kerk. Dwarsdoorsnede


van 1594 wordt de kerk: des ordenskirch desselbst, genoemd; verder wordt verklaard, dat twee kapelaans - dus niet meer drie -, op kosten der Commanderij onderhouden moeten worden, maar dat over de ornamenten en wat verder tot de kerk behoort, twee kerkmeesters zullen gaan. De magistri fabricae werden door de gemeente van het dorp aangesteld (Bijdr. en Meded. Hist. Gen. Utr. xlviii, blz. 175).
In 1660 vond een ernstige brand plaats. Blijkens de kerkeraadsakten van 1669 was ‘de staet van onse kerck seer slegt ende desolaet en sy in een Labirint geraeckt daer se haerselven niet kan uytredden’. Een, voorheen achter het orgel ingemetsede, steen vermeldde, dat de kerk in 1694 weer hersteld werd (Nav. xxxiv, 1884, blz. 69-73). Van der Aa weet te vermelden, dat in 1836 belangrijke herstellingen aan de toren zijn verricht, waarna in 1854 ook nog reparatiewerkzaamheden plaatsvonden. (Nw. Kerkel. Handb., 1878, blz. 87). In 1865 werd de toren door brand geteisterd, waarbij de door Jean Paris gegoten klok verloren ging. Op deze klok stond: ten dienste van gods kerck/ter eere van gods soon/is deese klock gemaeckt/seer schoon en hel van toon. jean paris me fecit (geen jaartal) (Nav. xxv, 1875, blz. 492). In het volgende jaar was het bouwwerk weer hersteld. Bij deze brand werd ook de houten kap van het schip vernield, doch het stenen gewelf voorkwam, dat het inwendige schade leed. De voormalige sacristie en kapel, na de Hervorming afwisselend gebruikt voor catechisatielokaal en turfhok, werd toen, met het koor, onder één dak gebracht. Het koor werd tot gerfkamer ingericht, waartoe het in tweeën werd gedeeld. Het onderste gedeelte van de koorvensters werd dichtgemetseld en hierin kwamen kleinere vierkante lichtopeningen. Een houten schot scheidde koor en schip. Boven de doorgang in dit schot, was tot 1949 een houten versiering van een urn met guirlandes, xviiid, te zien. In het koor werden in 1866 muurschilderingen afgebikt. De toegang naar de vroegere sacristie werd gedicht en de aannemer ontfermde zich over de oude, met ijzer beslagen deur, om die in zijn varkenshok te plaatsen. Het, uit twee verdiepingen bestaand hebbend, buitenportaal aan de zuidzijde, was reeds vroeger gesloopt. In dit portaal moet zich een beeldhouwwerk met Latijns opschrift hebben bevonden, maar ook hiervan kon de aannemer niet afblijven en de steen is vermoedelijk in de fundamenten van een schuur terecht gekomen (Nw. Kerkel. Handb. 1900, blz. 47). Op 26 juli 1896 trof de bliksem de toren, wat wel schade maar geen brand veroorzaakte (Nw. Kerkel. Handb. 1897, blz. 48). In de jaren 1949-1952, is het kerkgebouw gerestaureerd onder leiding van architect van Essen. De muren werden van de pleister ontdaan, nieuwe vensterharnassen werden aangebracht, een ingang aan de zuidzijde werd gedicht en het koor werd van een nieuwe kap voorzien die hoger opgetrokken werd, waardoor de scheimuur tussen schip en koor mede verhoogd werd en het silhouet van de kerk gewijzigd werd. De voormalige sacristie met de driezijdige sluiting, die waarschijnlijk oorspronkelijk een zadeldak gehad zal hebben, werd, zoals reeds vermeld in de xixde eeuw met het koor onder één dak gebracht. Volgens een tekening uit de xviiide eeuw was deze aanbouw in die tijd gedekt door een lessenaardak tegen de
koormuur. Vóórdat de restauratie een aanvang nam, is een vluchtig, oudheidkundig bodemonderzoek ingesteld waarbij gebleken is, dat de kerk op een oud grafveld is gebouwd (Nieuws Bull. K.N.O.B. 1950, kol. 70).

+ De geheel in steen overwelfde kerk bestaat uit een pseudo-basilikaal schip van drie beuken, waarvan de zijbeuken aan de westzijde de toren omvatten en een koor van twee traveeën, dat met vijf zijden is gesloten en waartegen aan de zuidzijde een kapelvormige uitbouw met een driezijdige sluiting is opgetrokken.

 

+ De uit vier geledingen bestaande toren is uit baksteen opgetrokken. Formaat stenen benedenste geleding 31-33 × 7,5-8 cm, 10 lagen 93 cm, tot boven het spaarveld 28-28,5 × 6,5-7 cm, 10 lagen 84 cm, en daar boven uit baksteen van 27,5-28,5 × 6-6,5 cm, 10 lagen 83 cm. In de tweede geleding zijn enkele lagen tufsteen verwerkt.

 

+ Architektonisch is de toren zeer sober behandeld: maar weinig lichtopeningen doorbreken de torenwand. De lessenaardaken van de doorgetrokken zijbeuken reiken tot boven in de derde geleding, zodat de noord- en zuidgevelwanden van de toren tot aan die hoogte aan het gezicht onttrokken zijn. Aan de westzijde verleent een, door aan korfboog gedekte ingang in een spitsbogige nis, waarvan het bovenste gedeelte met baksteen-vlechtwerk is versierd, verbinding met het inwendige. Een bakstenen waterlijst scheidt de eerste van de tweede geleding, die slechts door een klein venster doorbroken wordt. De westelijke gevelwand van de derde geleding wordt ingenomen door een groot, rechthoekig spaarveld, bovenaan afgesloten door in T-vorm geplaatste bakstenen. In dit spaarveld zijn de moeten van twee vroegere galmgaten te zien. Een bakstenen zaagtandlijst, tussen twee platlagen, scheidt de derde van de vierde geleding, die boven ook door een dergelijke (nieuwe) lijst wordt afgesloten. Aan alle zijden van de bovenste geleding een segmentbogige galmopening. Een ingesnoerde, met leien beklede, achtzijdige spits sluit de toren af.

 

+ De zijbeuken van het schip zijn opgetrokken uit baksteen, formaat 27-29 × 6-6,5 cm, 10 lagen 77 cm. Aan de zuider-beuk, ter hoogte van de vensterkoppen, een, naar de westelijke sluitmuur omlopende, laag tufsteen. De oostelijke schipmuur, waarin de triomfboog, is van tufsteen.

 

+ De schipmuren worden geschoord door beren, waarvan die aan de zuidwestelijke noordwestelijke en noord-oostelijke hoeken, overhoeks zijn opgesteld. Alle beren zijn om de vier lagen met één laag tufsteen doorregen en hebben een afdekking van baksteen met een natuurstenen band. De spitsboog-vensters kregen bij de laatste restauratie bakstenen traceringen; de dagkanten hebben een breed holprofiel en zandstenen blokken. Aan het venster, dat ter plaatse van het voormalige portaal in de tweede travee zuidzijde werd aangegracht, is deze versiering achterwege gelaten. Ingangen bevinden zich in de eerste (nieuw aangebracht), en tweede travee noordzijde. Bij de laatste herstelwerken is het met lei beklede zadeldak verhoogd.

 

+ Formaat baksteen 27-29 × 6-7 cm, 10 lagen 80 cm, eerste steunbeer noordzijde 28 × 6-6,5 cm, 10 lagen 77 cm. In deze steunbeer en in de noorder-muur zijn geglazuurde koppen te zien. Enkele lagen tufsteen boven in de vensterkoppen.

 

+ Eenmaal versneden beren met bakstenen afdekking schragen het koor. De eerste steunbeer aan de noordzijde is zwaarder dan de overige en versnijdt bij de waterlijst.

Hij staat koud tegen de koormuur en moet opgericht zijn toen het koor een stenen gewelf kreeg. Eén venster was gedicht en bezat de oorspronkelijke dagkanten, waarnaar de overige hersteld zijn. Boven het oostelijke koorvenster zijn drie stenen ingemetseld, de middelste schijnt een op zijn kop gezet wapenschild met een kruis (dat van de Orde van St. Jan), de twee andere hebben een M-vormige versiering. In de zuidermuur zijn boven de vensters ronde siernissen te zien.

 

Formaat baksteen 26-29 × 6-6,5 cm, 10 lagen 79 cm; tweede travee en sluiting+ 26-27 × 6-7 cm, 10 lagen 82 cm.

 

Zes korte, dicht op elkaar staande beren, bij de waterlijst versneden, en met bakstenen+ bedekking, steunen deze kleine aanbouw. Ook hier zijn de dagkanten ongeprofileerd.

 

Het torenportaal is gedekt door een gepleisterd kruisgewelf met brede, even afgeschuinde+ ribben. In de verdieping is in de oostmuur een grote, bij de inwelving van het schip gedichte spitsboog. Een segmentbogige doorgang in de zuidmuur maakt het mogelijk de ruimte boven de gewelven van de zuider-beuk, van de toren uit te bereiken. Op de verdieping is aan de noordkant een doorgang, thans naar de gewelven, maar oorspronkelijk toegang van buiten af.

 

Het schip is in drie traveeën verdeeld, van elkaar gescheiden door korte zuilen van+ tufsteen, met een zandstenen band ter halver hoogte, op achtzijdige basementen met een zandstenen lijst en een dekplaat, die van rond, op achtkant overgaat. De beide oostelijke half-zuilen bleken tijdens de restauratie-werkzaamheden uit afgekapt, tufstenen muurwerk te bestaan. De ribben van de netgewelven komen in het schip neer op halfcirkelvormige consoles, die door middel van tufstenen schalken verbonden zijn met de dekplaat van de zuilen. Ook de zijbeuken zijn in het bezit van een stenen netgewelf, waarvan de ribben rusten op kraagsteentjes, ongeveer gelijk aan die in het middenschip, doch met onderaan een enigszins gekartelde rand.

 

De beide koortraveeën zijn gedekt door een netgewelf, waarvan de ribben, die een+ gelijk profiel hebben als die van het schip, neerkomen op kraagsteentjes met laat-Gotische versiering van opengewerkt bladornament. Direct boven de kraagsteentjes vormen de, daaruit ontspringende ribben een nisje, dat met een driepas gesloten is; boven deze nis rijst de middelste rib op. In de zuidoostmuur is een piscine-nis. De vloeren van koor en voormalige sacristie liggen 18 cm hoger dan die van het schip.

 

Deze ruimte wordt inwendig door een brede gordelboog in twee delen gescheiden.+ De westelijke travee, die bij de restauratie wederom in open verbinding met de zijbeuk is gebracht, zowel als met het koor, is gedekt door een netgewelf, dat lager ligt dan dat van de zijbeuken, en waarvan de zandstenen ribben geprofileerd zijn als die van koor en schip. De oostelijke travee en de sluiting hebben opnieuw lagere gewelfjes met tufstenen ribben, welker profiel een peerkraal vormt. In de oostelijke travee is een smalle deur aangebracht, die communicatie geeft met het koor. De beide traveeën zijn thans van elkaar gescheiden door een houten schot, reikend tot even onder de geboorte van de gordelboog, in welk schot zich een deur bevindt.

De tufstenen, oostelijke sluitingsmuur van het schip, met de triomfboog en de aansluitende halfzuilen,+ vormen de enige resten van een éénbeukig kerkje, waarvan tegen de toren een overeenkomend topgevelfragment van grote baksteen, formaat 28-29 × 6-6,5 cm, 10 lagen 77 cm, te vinden is.
Tegen deze westmuur is dus de toren opgetrokken. Dit éénbeukig kerkje (vermoedelijk de, in 1248 vermelde) is later verbouwd tot de tegenwoordige driebeukige. De boven vermelde ‘licentia’ van 1493-1494 geeft een datering van de bouw van het nieuwe schip. Bij de overwelving van het schip, dat verhoging van de toren noodzakelijk maakte, is tevens het koor ingewelfd. De moet van een houten tongewelf is op de koortopgevel te zien. Aan de zuidzijde werd één travee van de aanbouw gelijk met het schip opgetrokken, wellicht als sacristie, die later werd uitgebreid en van een driezijdige sluiting voorzien, waarbij een venster in de zuider-koormuur gedicht moest worden. Tot aan de restauratie lag over schip en koor een doorgaand dak, waartoe de muren een weinig verhoogd waren (uitwendig aan het koor te zien). Eén der spanten in de zuiderzijbeuk is 1663 gemerkt, en het is niet onmogelijk, dat bij die gelegenheid de westelijke vleugelmuren zijn gebouwd. Dit zou een verklaring kunnen geven aan het bestaan van een omlopende lijst aan de westelijke vleugelmuur, die dan eertijds onder een goot of dakoverstek zou hebben gelopen.

De kerk bezit:

+ Zandstenen kuip, 78 cm hoog met een doorsnede van 112 cm, waarop vier kruisen, elk in een gesloten, ongekeerde U-vorm, zijn ingekrast, xii. Als kalkbak werd dit doopvont in 1910 in de kerk aangetroffen. (Notulen en vertr. mededel. Rijkscomm. Monumentenzorg, 1910, blz. 18; Gelre 1911, blz. xxix; 1912, blz. lvi).

 

+ Eikenhouten preekstoel met zeszijdige kuip en getorste hoekzuiltjes, bijbehorend achterschot en klankbord. Het ruggeschot wordt door opengewerkte vleugelstukken geflankeerd. Volgens de Voorlopige Monumentenlijst zou de kansel in 1672 door Willem Rijckz. zijn vervaardigd. Vóór 1866 was de kansel opgesteld tegen een zuil, daarna kwam hij tegen het schot tussen schip en koor te staan en na 1952 is hij opgericht aan de noordzijde van de triomfboog.

+ Aan de preekstoel is bevestigd een koperen lezenaar, op arm met blad en kraakbeenornament, pl. cxxiii, afb. 295 in midden xviide eeuwse trant, doch volgens opschrift uit 1719. Bij de plaats van de voorzanger, een koperen lezenaar op voet met de volgende inscriptie: dese met/nefensstaande/blakers, doopkrans/en kandelaars/aan de kerk/gegeven ter gedagtenis/van den heer h. van/de lande van oordt/te ingen overleden/den 24 maart 1777.

Blakers, doopboog en kandelaars zijn niet meer aanwezig.

 

Op het koor:

+ 1. 297 × 175 cm. Boven, rolwerkornament met mascaron. In het midden, de wapens Van Meerten en Van Eck met hun helmtekens. Hoekwapens, boven: Van Meerten en Van Eck, beneden: Van Eck, Van Meeckeren.

 

ao dn̄ī 1568 den 20/dach decembris starf/derick van meerten/ao 1531 den 7 dach sep/tembris starf joffer/berta va eck syn hvi/svrow.

2. 276 × 161 cm. Onder een, door twee pilasters gedragen Renaissanceboog de wapens Van Bemmel en Van Meerten met hun helmtekens. Hier onder een blanke cartouche, waarboven een cherubkopje en beneden een doodshoofd. Rechts, boven de boog, het wapen Van Bemmel, links, Van Meerten. Op de pilasters, links Van Randwijck?, Van Meeckeren, Van Eck, rechts: Van Eck, Van Eck, Van Meeckeren.

3. 297 × 100 cm. Randschrift in Gotische letters: ano xvc 34 sterf bert vā hattē de eerste dach in januarie/ano xvc xxl sterf/joffer jutta van wijck bert vā hattē husfra.

In het midden, in een driepas, het gecombineerde wapen Van Hattem-Van Wijck; links: Van Hattem en een wapen met een keper, rechts: Van Hattem en een wapen

met een staande bok. (Ned. Leeuw xv, 1897, kol. 63; xvi, 1898, kol. 159, 160, 204-205).

4. 238 × 108 cm. In het midden, in een Renaissance-versiering, een wapen. Randschrift in Gotische letters: int jaer ons hern mvc xli de xxii septēb. starf bartolomē van eck. int jaer mvc xxxiv de xxvi meert starf joffr. katrȳ vā meerte sy..... Op ieder der vier hoeken een wapentje.

5. Tussen koor en kapel: 65 × 84 cm. Wapen Van Hattem en daar onder: bart van hattem sterf/den 21 novemb. ao 1624.

6. 200 × 108 cm. mvc xxii de xvii dach septēb. starf ja vā eck int jaer xvc lx starf joffr. alof (?) syn huysvrou.

 

Op de meest westelijke zuil aan de noordzijde van de kerk, zijn in 1897 het wapen+ Van Lynden en dat van de Orde van St. Jan in kleuren, en hangende aan een boomtak, blootgelegd. (Notulen en vertr. mededel. Rijkscomm. Monumentenzorg 1910, blz. 18; Hoogewerff i, blz. 240).

In de jaren 1949-1952 zijn op de gewelven, en elders in de kerk, beschilderingen ontdekt, die door Gerhard Jansen te 's-Gravenhage zijn gerestaureerd. Het gewelf van het middenschip heeft langs de ribben een geschilderde versiering van voluutvormige bladeren, elders zijn het ranken met gekartelde en gebogen bladeren, pl. cxxii, afb. 292, meest in licht bruin en grijs-groen. In het koorgewelf zijn nog enkele sporen aangetroffen en op de traveemuren van het koor zeer spaarzame resten: een reeks van figuren in een omlijsting van architectuur? Boven de triomfboog schipzijde en boven een rand van ranken, twee, aan linten opgehangen wapens, waarvan het ene, dat van de Orde van St. Jan is en het andere vermoedelijk dat van een commandeur, welk wapen men tot nog toe niet heeft kunnen identificeren. Hierbij zijn nog enkele Gotische letters zichtbaar: int iar ons heren mvc en... x wert dit ghericht? Beneden op de zijmuur van de triomfboog, zuidzijde, St. Barbara, pl. cxxii, afb. 291. De heilige houdt een boek en een palmtak vast. De ruimte boven haar hoofd is opgevuld met een licht rood ornament, gelijk aan dat op het gewelf. Aan de overzijde, bij de preekstoel, een beter bewaard gebleven St. Catharina met rad en zwaard en ook hier een dergelijk ornament als bij Barbara, doch grijs-groen. Aan de andere zijde van de kansel een St. Michaël (grijs en geel), de draak dodend met een lans die zijn rechterhand omklemt, terwijl hij met de linkerhand de weegschaal vasthoudt, pl. cxxii, afb. 290. Tegen de oostwand van de noorder-beuk is nog een heilige vrouw met boek te onderscheiden. Betrekkelijk goed bewaard is de voorstelling van de Verkondiging, boven de boog tussen zuider-beuk en kapel, aan de beukzijde, pl. cxxii, afb. 293. Rechts is Maria in het wit met blauwe mantel geknield, en links zijn de contouren van de engel Gabriël op te merken. Duidelijker te zien is de spreukband met de woorden: ave maria gratia plena dominus tecum; tussen beide figuren in, de H. Geest in de vorm van een duif, alles xvd of xvia.

 

In het middenschip hangen twee koperen kronen, ieder met acht grote, en acht kleine+ armen voor kaarsen. Aan iedere kroon drie koperen schildjes, waarop de heer/capiteyn/hendrik/roier., het wapen Roier en anno 1764. Bij akte van 22 april 1763 gaf Hendrik Roier (Royerts) f 199, - ‘om bij de eerste mogelijke gelegentheit gestelt (te) worden in handen van den Predikant Dom. C. van de Nieburg om voor die zomma de kerk van Ingen te voorsien van de noodige koopere Kroonen’. (Ned. Leeuw xxx, februari 1912, kol. 129, 130).

Hendrik Roier was kapitein, later majoor op het fort St. Andries, woonde op het Spijk (Colverschoten) onder Lienden, en was vader van een-en twintig kinderen.

+ Er hingen vroeger meer rouwborden in de kerk, doch deze zouden door de Fransen zijn vernield. Thans hangen in het koor nog twee van dergelijke borden, beide in bruin geschilderde lijsten, met onderaan een gevleugelde zandloper. Zuider-koortravee. Rouwbord van Willem Hendrik Van den Heuvel tot Beichlingen, gezegd Bartolotti. Midden op het paneel het wapen Van den Heuvel, waaronder: Ob xxvii sept. ao mdcclxii. Rechts en links de zestien kwartieren: Van den Heuvel, van Erp, Thibaut, de Jonghe van Velsen, Bourbais, de Bitter, van Nispen, Sloeten en Golstyn, van Brakell, Cock van Delwijnen, Millinck, van Meeckeren, Tempier, Meerthen, Vaeck.

W.H. van den Heuvel (1698-1762) overleed op het huis Bleywerve te Ingen, dat aan de weg naar Eck en Wiel lag. Voor genealogische gegevens: Nav. xxv, 1875, blz. 363-368; xxxiv, 1884, blz. 58-66.

Noorder-koortravee. Rouwbord van Anna Françoise van den Heuvel-Sadelijn. In het midden het gedeelde wapen van den Heuvel-Sadelijn en: Ob vii January mdcclxx, omringd door haar zestien kwartieren: Sadelijn, Pelgrom, van den Hoven, Evertsen, Titstein, Dornstedt, van den Hoven, Wtwyck en de Geer, Assendelft, Parmentier van Pesch, Gerards, van Dulmen, Vivien, Quarles.

A.F. Sadelijn was een dochter van Jan, heer van Voorn en Bleyenburg, kanunnik in het kapittel van Oudmunster te Utrecht, en van Jacqueline Cornelia de Geer. Zij huwde op 30 juli 1764 met Jean Baptist van den Heuvel, gezegd Bartolotti en overleed 7 januari 1770 kinderloos. Hij hertrouwde in april 1771 met Wendelina Barter (Nav. xxvi, 1876, blz. 47).

+ In de consistoriekamer hangen twee borden, in bruin geverfde lijsten, waarop de namen van de predikanten van Ingen zijn geschilderd, omstreeks 1800).

 

+ In de zuider-beuk, boven de deur naar de consistoriekamer, een van hout opengeslagen gezangboek met muzieknoten en de woorden van Gezang 48, vers 1 en 2, in een omlijsting van een, zich in zijn staart bijtende slang. Hieronder: gods lof ons doel. mdcccxxv. In dat jaar werd het kerkkoor opgericht. Dit bord hing tot aan de laatste herstelwerken in het midden van de orgeltribune.

 

+ Avondmaalschotel, 41 × 32 cm, pl. clxxvii, afb. 433. In het uitgediepte middengedeelte is een doodshoofd gegraveerd, waaronder een zandloper en de woorden: gedenckt te sterven. Op de rand boven, een voorstelling van de Doop van Christus met de tekst van Mattheus 3, vers 17. Beneden op de rand is het Laatste Avondmaal afgebeeld en de woorden uit Mattheus 26, vers 26. Links op de rand het wapen De Bedarrides, en: Dit heeft gegeven Daniel de Bedarrides, Heer tot geldersweert, in syn leven luytenant Collonel int iaer 1671. Rechts het wapen van Gelderland en: En Elsab. Van Gelder, Douagire de Bedarrides, vrouwe tot geldersweert in Augusti.

Merken: Utrecht, jaarletter G van 1670, meesterteken van Thomas Denijs(sen) van Duyn(en). Vergelijk Nav. xxxiv, 1884, blz. 68. Tentoonstelling Utrechts zilver, Centraal Museum Utrecht, 1952 nr. 63.

Twee, aan elkaar gelijke avondmaalbekers, 15 cm hoog, 10 cm doorsnede, waarin de gecombineerde wapens de Bedarrides - van Gelder zijn gegraveerd. Onder aan de voet, op de ene beker: Daniel van Bedarrides, op de andere Elsabe Van Gelder. Merken: Haagse keur, jaarletter L van 1641, meesterteken een anker in rond.

Daniel de Bedarrides, geboortig uit het prinsdom Orange, kapitein in Staatse dienst, was gehuwd met Elsabe van Gelder, kleindochter van Karel van Gelder de jonge, halfbroer van Karel den Olden. Het echtpaar bewoonde de Geldersweert, dat schuin tegenover Amerongen gelegen was, en aan Elsabe toebehoorde. Het is onbekend wanneer het huis is gebouwd. Vermoedelijk is de naam afkomstig van Karel van Gelder den Olden, die in 1555 in Ingen woonachtig was. Mevrouw de Bedarrides stierf in 1678 en in 1686 kwam de Geldersweert aan Arent Sloet. Het huis is sedert lang verdwenen (Gelre 1929, blz. 143). Een sieur de Bedarrides was bevelhebber van het kasteel van Orange in de jaren 1660-1665 toen het prinsdom door Lodewijk xiv bezet was. Nadat de onafhankelijkheid van het vorstendom hersteld was, moest de Bedarrides Orange verlaten (Oud-Holland 1901, blz. 32).

Twee geldkommen met gegraveerde, vlakke oren, 13,5 cm doorsnede en met inschrift: g. wykniet me eccae ingens donav ao 1719.

Merken: Rotterdam, leeuw, jaarletter e in schild, meesterteken een kruis.

Een stuk zandsteen, met de voorstelling van de Aanbidding der Koningen, is bij de restauratie in+ 1889 in het onderste gedeelte van een kerkmuur te voorschijn gekomen, doch is nadien verloren geraakt (Nav. xxxix, 1889, blz. 625).
Tot aan de laatste restauratie was in de westmuur van het schip, achter het orgel, een steen, waarop:+ 1694, aedilibus j.r. van golsteyn et g. wijkniet restituta ecclesia h. brouwer fecit.
Toen op het oude kerkhofterrein een nieuwe woning voor de hoofdonderwijzer werd gebouwd,+ vond men een groot, hardstenen kruis met opschrift in Gotische letters, welk kruis in de fundamenten verdween (Nw. Kerkel. Handb. 1900, blz. 47).
Indertijd is een fragment van een gebrandschilderd glas gevonden, een hoek van een omlijsting voorstellend.+ Vermoedelijk is dit stuk in de Oudheidkamer te Tiel terecht gekomen en in de oorlog vernield.

Woonhuizen

Iets ten oosten van het dorp ligt de grote boerderij De Poel, pl. cxxiv, afb. 296, op+ T-vormige grondplan, waarvan de boogtrommels boven de vensters in de oostgevel een bakstenen vulling in vlechtverband hebben. De ontlastingsbogen bestaan uit alternerend, een schoon gelaten en een gepleisterde baksteen. Bij twee vensters is de boog door het aanbrengen van kleine vensters doorbroken. De gevel draagt de jaarankers 1648. Overigens is het huis uiterlijk en sterker nog inwendig, gewijzigd. In de vroegere keuken, thans in vertrekken verdeeld, bevindt zich in een wand met gladde, witte tegels, een geverfd eikenhouten muurkastjes met toogpaneel, xviib. Het linkergedeelte is onderkelderd.

 

Het geheel gemoderniseerd huis van de molenaar heeft muurankers 1671.+

 

Boerderij, aan de weg naar Ommeren, heeft een deel met jaarankers 1837; het linkergedeelte+ van het huis is wel uit die tijd, het rechter van later datum.

 

Boerderij, aan de weg naar Eck en Wiel, met muurankers 1802.

 

T-vormige boerderij met jaarankers 1849.+

Lienden

De plattegrond van Lienden vertoont een grillig wegenbeloop, kenmerkend voor de oude dorpen op de stroomruggronden in de Over-Betuwe. Een ronde hoofdvorm, kenmerkend voor de qua aanleg, verwante dorpskernen van Andelst en Elst, is hier

in onvolkomen vorm aanwezig, aangezien de ring, waarin de kerk centraal is gelegen, aan de oostzijde niet is gesloten. Het is mogelijk dat aan deze zijde de oorspronkelijke structuur ten gevolge van latere afzettingen van de Nederrijn is verstoord. Fig. 83.

Een systematische aanleg, die vermoed kan worden bij de, jongere gestrekte nederzettingen in de Neder-Betuwe, is bij de oude dorpen op hogere gronden in de Over-Betuwe, waaronder Lienden, niet aannemelijk.

+ Teg. Staat iii, blz. 270; van der Aa vii, blz. 305-309; Nav. xlvi, 1896, blz. 177, 328, 509; xlvii, 1897, blz. 204, 342; G.J. Breukman. Het H. kruis. gild te Lienden, Gelre ii, 1899, blz. 209; J. Anspach, De heerlijkheid Lienden, Nijmegen, 1897.
+ In 968 schonk graaf Wichman aan het klooster te Elten de ‘curtis’ Liendle of Liendna, welke schenking door Keizer Otto i in 970 werd bevestigd (Oork. St. Utr. i, nr. 127). Door deze schenking kwam de graaf in conflict met zijn dochter Adela, wat ten slotte er toe leidde, dat Otto iii in 996 de schenking op de helft terugbracht: Liedna dimidia pars (Oork. St. Utr. i, nr. 146). Van dit jaar af is Lienden twee-herig geweest.
Dit ene halve deel, het Eltense, kwam door uitgifte in het bezit van heren, die de naam Linden (Lynden) aannamen en wier wapen (in rood een gouden kruis), dat van de heerlijkheid en later van de gemeente is geworden. Het tijnsboek van de Eltense abdij uit het einde der xivde eeuw vermeldt bij een opstelling van abdijgoederen: ‘it. dat halue ghericht to lynden hoghe en syde (lage) putke ende gelghe, is der Abdien van Elten. En wie een heer is van lynden, die heuet dat gepacht van der Abdie jaerlix te betalen martini vur xix mrc’.
Een Dirc van Lynden, heer van half-Lienden wordt in 1327 vermeld (Ned. Adelsboek 1943-1948, blz. 460). Lang schijnen de heren van Lynden de heerlijkheid niet te hebben bezeten. In de xvde


illustratie
Fig. 83. Lienden. Situatie naar kadastraal minuutplan van 1824


eeuw is Walraven van Meurs er mede beleend, die in 1455 de heerlijkheid verkocht aan Johan van Gymnich, heer van Visschel. In 1461 kocht Gerard ii van Culemborg de heerlijkheid, die tot 1700 aan de Heren, later Graven van Culemborg bleef. In dat jaar droeg Gravin Louisa Anna o.a. half-Lienden over aan haar neef Willem Frederik van Saksen, wiens opvolger, zijn broer Josias Frans, de heerlijkheid in 1733 verkocht aan A.O.R.F. des H.R. Rijksgraaf van Bylandt. Daarna kwam deze heerlijkheid successievelijk in verschillende handen. Waar het vorstelijk stift Elten buiten de grenzen der Republiek was gelegen, en de halve heerlijkheid van een buitenlandse leenkamer releveerde, was het besluit omtrent inventarisering van archieven enz. op deze helft van de heerlijkheid Lienden niet van toepassing. Elten bleef in het ongestoord bezit van half-Lienden tot 1811, in welk jaar de abdij werd opgeheven. Een oude boerderij, de Abdijhof, herinnert nog aan het bijna 850-jarig bezit van de abdij Elten in deze gemeente.
De andere helft van Lienden behield gravin Adela na de dood van haar vader voorlopig aan zich, doch schonk die in 1006 als ‘Atrium Lienna’ aan bisschop Ansfried ten behoeve van het Benedictijner klooster Hohorst bij Leusden, en toen dit klooster naar de abdij van St. Paulus in Utrecht overging, werd dit deel van de heerlijkheid aan die abdij leenroerig (Brom, Reg. i, nr. 526). Reinald ii verwierf in 1327 van de abt voor vier-en-veertig jaar het hoog en laag rechtsgebied in pacht, voor twee varkens die vet en goed waren: ‘apri pingues boni et dativi’, of voor elke beer, vier pond kleine penningen of vier oude schilden op St. Maartensavond te betalen. (Berkelbach, Regesten nr. 761). Hertog Karel verkreeg op 8 november 1532 het gericht van Lienden erfelijk en vrij, maar Koning Philips ii, als Hertog van Gelre, nam het gericht weer in erfpacht. Iedere helft van de heerlijkheid had zijn eigen richter en schout, één van wege de Hertog als erfpachter - al was een groot gedeelte van het land bezit van Culemborg -, en één van wege de Graaf van Culemborg. De ene richter mocht buiten volmacht van de andere niet richten of gichten (gerechtelijk getuigen). Na de invoering van de Hervorming, toen de goederen van de voormalige St. Paulus-abdij aan de Staten van Utrecht vervallen waren, heeft men dit bij verdrag van 28 mei 1600 bestendigd. Hof en Rekenkamer van Gelderland zouden de erfpachter benoemen. De Staten van Utrecht verkochten op 16 maart 1676 aan Johan van Brakell, heer van Kermestein, hun aandeel in de jurisdictie van Lienden, welk aandeel door erfgenamen van de heer van Brakell in 1709 bij verkoop aan de Rekenkamer van Gelderland werd overgedragen.
L.A.J.W. Sloet, Bijdragen tot de kennis van Gelderland, 1852-1855, par. 76, blz. 370-372; Geld.+ Volksalm. 1880, blz. 78-94; Nav. xlvi, 1896, blz. 583; A.A. Beekman, Nederland als polderland, 3e druk, 1932, blz. 493; De Betuwe, 29 december 1933, 2 februari 1934; Jaarboekje Oud-Utrecht 1953, blz. 58.
Ten noorden van Lienden, tussen de Leigraaf en de Rijn, ligt de Marsch, die vroeger als hoge heerlijkheid werd aangeduid, hoewel zij nimmer een particuliere heerlijkheid was. De Marsch was tweeherig; de ene helft onder Gelre, de andere helft onder het gebied van de bisschop van Utrecht. Het was een zelfstandige buurschap met eigen buurmeesters en bezat een eigen dijkbestuur. De gerichtsbank had hoge en lage jurisdictie. Er was een Gelderse en een Stichtse Schout (die van Rhenen), met twee Gelderse en drie Utrechtse schepenen. Deze toestand werd in 1812 opgeheven en in 1824 besloten de Staten van Gelderland voor te stellen, de grenslijn zo te bepalen, dat de Marsch geheel Gelders zou worden wat later ook gebeurd is.
In de Marsch lag de Tollenburg of Dullenburg, door de bisschop gesticht om de Geldersen in bedwang te houden. Bisschop Frederik van Sierck knevelde de bevolking van de Marsch dermate, dat de inwoners van Lienden, Kesteren en Ommeren de Tollenburg uit wraak ‘per secretum incendium devastaverunt’. (Chron. Tielense, blz. 307). Lienden moest zich verplichten de burcht weer op te bouwen en de slotvoogd, Willem Kuser, de veroorzaakte schade te vergoeden.
Gelre xlviii, 1946, blz. l; Exc. Rom. iii, blz. 119; Bull. K.N.O.B. 1956, kol. 258.+

Munten uit de iste-iiide eeuw; een deel der vondsten in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Die in het Museum te Tiel zijn met het Museum te gronde gegaan in 1945. Een paar benen schaatsen, gevonden op de heuvel Sleyenburg, wordt in het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen bewaard. De hals van de Romeinse amfoor, gevonden in 1956 bij graafwerk in de Marschpolder, is naar het Gemeente Museum te Arnhem overgebracht.



illustratie
Fig. 84. Lienden. Hervormde Kerk. Plattegrond en lengtedoorsnede




illustratie
Fig. 85. Lienden. Hervormde Kerk. Dwarsdoorsnede


DE HERVORMDE KERK, van ouds aan O.L.Vr. gewijd, ligt geheel vrij in de kom+ van het dorp. De toren is eigendom van de burgerlijke gemeente, de kerk van de Ned. Hervormde gemeente. Fig. 84, 85, pl. cxxv, afb. 298, 299, 300 pl. cxxvi, afb. 302.

van der Aa vii, blz. 308; Joosting en Muller ii, 2, blz. 429; Nav. xlvii, 1897, blz. 204-217; J.S.+ van Veen, Verzoek om bekrachtiging van de stichting ener vicarie in de kerk te Lienden, Arch. A.U. xliii, 1917, blz. 118; Post, Eigenkerken, blz. 139; W.v.R. blz. 78, 79; M.D. Ozinga en R. Meischke, De Gotische kerkelijke bouwkunst, 1953, blz. 46.
Gewassen pentekening van H. Tavenier, Arch. de Poll nr. 1308; Pentekening van C. Pronk 1728,+ en anonieme tekening daarnaar 1720, beide in het Gemeente Museum in Arnhem.
Joosting en Muller vermelden, dat de parochie Lienden vermoedelijk kort na 1058 gesticht zou zijn+ en sedert 1190 aan de St. Paulusabdij behoorde; echter is de oorkonde, waarin Floris van Lienden op 26 mei 1190 het ius patronatus van de kerken (?) te Lienden en de kerk die tot zijn collatie behoorden, en door hem aan voornoemde abdij geschonken zou zijn (Oork. St. Utr. nr. 521), volgens Oppermann en Post zeer verdacht. Niettemin schijnt de kerk wel aan de abdij te hebben behoord, tenminste bezat de abdij het recht van collatie. Na de opheffing van de St. Paulusabdij in 1599, verkregen de Graven van Culemborg, als heren van half-Lienden, het recht van collatie welk recht in 1660 openlijk door het Hof van Gelderland erkend en vermeld werd. De kerk komt van 1395 af in de domrekeningen voor. Agnes van Keppel, weduwe van Johan van Lynden, stichtte in 1337 een vicarie van St. Jan Evangelist. Een St. Nicolaas vicarie was 7 april 1352 ingesteld door Hubert van Lynden, ridder. (Arch. A.U. xliii, blz. 118). De goederen van deze vicarie, in de buurtschap Aalst gelegen, heten nog de Vikarieën. In april 1480 stichtte Johan van Triest een vicarie van O.L.V., waarvan het altaar ‘staande an die noortsyde by dat choor’, en in 1475 de gebroeders Foyert, een vicarie der H. en Onverdeelde Drievuldigheid. Verder waren er nog vicarieën van het H. Kruis, een van St. Anthonis, waarvan de Graven van Culemborg collators waren, en één van St. Anna (W.v.R., blz. 78, 79; Van Schilfgaarde, Arch. Heeren van Culemborg i, blz. 326 nrs. 5948-5951). Anna van Culemborg richtte op 14 september 1518 het H. Kruis-gilde op. Behalve het naleven van verschillende godsdienstige verplichtingen, waren de leden gehouden op ‘dess Cruys dach Exaltationis (14 september), eend eerlijke ind myndelike maeltijt mitten anderen (te) eeten in een eerlike gode herberghe’ binnen de heerlijkheid Lienden. Na de invoering van de Reformatie werd het gild niet opgeheven, wel vervielen de, indertijd ingestelde, kerkelijke verplichtingen, maar de gemeenschappelijke
maaltijden bleven bestaan, totdat in 1858 het gilde werd ontbonden. In 1582 zou Lienden de eerste predikant hebben gekregen. Blijkens het voorkomen van het jaartal 1595 in de toren hebben in dat jaar hier herstelwerken plaatsgevonden, later o.a. weer in 1835. Een opschrift boven de triomfboog vermeldt, dat het inwendige van het kerkgebouw in 1871 geheel veranderd en vernieuwd is. Bij deze veranderingen verdwenen vele zerken onder de plankenvloer (Nav. xxvi, 1876, blz. 63). Ten einde een ‘net egaal meublement’ te verkrijgen, heeft men in 1874 de door Joachim Foyert en Floris de Lille, richters en schepenen, in 1618 geschonken bank, die tegen een zuil tegenover de preekstoel stond, verkocht. Ook werden koperen kronen voor oud koper van de hand gedaan (Nw. Kerkel. Handb. 1896, blz. 50). In hetzelfde jaar werd de preekstoel geel geschilderd en de koperen lezenaars gebronsd. Thans bevinden zich kansel en lezenaar weer in hun oude staat. De voormalige sacristie, nu kerkekamer, is in 1952 in de tegenwoordige toestand gebracht, waarbij deze lokaliteit weer in verbinding werd gesteld met de noorder-beuk, welke doorgang in 1874 was dichtgemetseld, toen de oude sacristie tot turfhok gedegradeerd werd (Nw. Kerkel. Handb. 1897, blz. 50).

+ Het Liendense kerkgebouw is in het bezit van een monumentale, kloeke bakstenen toren, die als een van ver gezien baken in het Betuwse land oprijst. Aan deze toren sluit zich een eveneens bakstenen, drieschepige, pseudo-basilikale kerk aan, met een door drie zijden gesloten koor, tegen welks noorder-muur een sacristie is aangebouwd. Schip en koor zijn met stenen gewelven overkluisd en uitwendig met cement bepleisterd

 

+ Het onderste gedeelte van de eerste geleding is met tufsteen bekleed, wat ook het geval is in het middengedeelte, waar ongeveer veertien lagen uitwendig van tufsteen zijn opgetrokken. Baksteenformaat van het grootste gedeelte van de toren 25-27 × 6-6,5 cm, 10 lagen 78 cm. In de bovenste geleding is een ander soort baksteen verwerkt, waarschijnlijk uit 1835 daterend. De uitvoering, zowel uit- als inwendig, is zeer verzorgd.

 

+ Twee uitspringende lijsten delen het torenlichaam in drie geledingen, die maar nauwelijks versnijden. Tegen de zuidgevel is een half-achtkantig uitgemetselde traptoren met een met leien bekleed dak aangebouwd, welke zijn beëindiging ter hoogte van de galmgaten vindt. Noord- en zuidgevelwand van de onderste geleding hebben lisenen en spaarvelden, ieder met drie flauwe spitsboogjes. De westgevel van de onderste geleding wordt voor een deel ingenomen door een, met zeer breed holgeprofileerde nis, bijna reikend tot aan de waterlijst. Boven de met een segment-boog gedekte ingang, een met baksteen gedicht, groot spitsboogvenster, waarvan zowel uitwendig als binnen in de toren, de vrij rijke, natuurstenen tracering te zien is. Pl. cxxv, afb. 299. De gevelwanden van de middelste geleding worden ingenomen door drie, rijzige, diepe spitsbogige spaarnissen met brede holgeprofileerde dagkanten, welke spaarnissen in drieën zijn gedeeld door stijlen met tracering, uit stompe spitsboogjes samengesteld. Gelijke spaarnissen herhalen zich in de bovenste geleding, nu ook aan de oostgevel. De boogjes tussen de montants zijn hier met tootjes gedetailleerd. In het bovenste gedeelte van de drie spaarnissen zijn de galmgaten aangebracht. Een korte, flink ingesnoerde, met lei beklede spits sluit de toren af.

 

+ Formaat baksteen oostmuur noorderbeuk 27-30 × 6-6,5 cm 10 lagen 76 cm. Vulling in de scheibogen 26-27 × 5-6 cm, 10 lagen 78 cm. Gewelf middenbeuk 26-28 × 5-6 cm.

 

+ Het schip, door een verlengstuk ter breedte van de middenbeuk, met de toren verbonden, wordt door éénmaal versneden beren geschoord. De spitsboog-vensters

hebben xixde-eeuwse harnassen. Boven in de oostwand twee, gave spitsboog-venstertjes met luiken. Het schip is nog in het bezit van de originele kap. Het wordt door een hoog, met leien bekleed zadeldak gedekt.

 

Formaat stenen 26-30 × 6-7 cm, 10 lagen 79 cm. Gewelf 25-27 × 6-6,5 cm.+

 

Het korte koor wordt geschoord door tweemaal versneden steunberen. De lange+ vensters zijn deels gedicht; de dagkanten zijn afgeschuind.

Deze kleine aanbouw is aan de oostzijde met drie zijden gesloten en wordt geschoord+ door drie steunberen. De oostelijke topgevel met de duivengaten is nieuw, evenals de huidige bekapping.

 

Het inwendige van de toren is door nissen gedetailleerd. In de wanden van de begane+ grond zijn grote spitsboognissen, die bijna de gehele breedte van de muur innemen. De ruimte is overkluisd geweest door een kruisribgewelf, waarvan de aanzetten op kraagstenen over zijn. De wanden op de verdiepingen zijn eveneens, telkens door een diepe nis geleed; op de klokkeverdieping drie kleinere nissen om de galmgaten.

 

Zeer rijzige, bakstenen zuilen, met smalle lijstkapitelen, delen de ruimte in vijf+ traveeën. Het schip was, blijkens de kap en de pleister op de wanden boven de tegenwoordige gewelven, aanvankelijk door een houten tongewelf gedekt. De ribben van het stergewelf dat thans het schip overspant, komen neer op kleine kapitelen met vegetabiel ornament versierd, die telkens drie schalken bekronen, welke tegen de zuilen staan opgesteld. De schalken zijn deels onderaan belangrijk ingekort, en van gipsen kraagstenen van xixde eeuwse makelij voorzien. De oorspronkelijke scheibogen zijn voor de helft dichtgezet ten behoeve van de overwelving van de zijbeuken en vervullen nu de functie van muralen van het middenschipgewelf. De huidige scheibogen hebben een smalle, afgeschuinde kant. De netgewelven van de zijbeuken dragen op kraagstenen. Aan de oostzijde van de zijbeuken is boven de gewelven de kop van een venster te zien, waarvan beneden flauw de sporen zijn te volgen. Vóór de inwelving moeten de zijbeuken van ziende kappen voorzien zijn geweest. In de oostelijke topgevel, boven de stenen gewelven, zijn twee spitsboogvensters aangebracht.

Het koor wordt door een netgewelf gedekt. De ribben komen neer op kraagstenen+ met o.a. een voorstelling van een man bij een oven (zijn mond moet wel zijn gekloven, die overgapen zal een oven, vgl. V. de Stuers in Bulletin N.O.B. 1899-1900, blz. 137) en karikaturale koppen, pl. cxxvii, afb. 305, 306, 307. Enkele sporen van polychromie op de kraagstenen. Boven het gewelf van het koor is pleister op de muren te zien, zodat moet worden aangenomen, dat ook het koor later is ingewelfd; de tweede triomfboog, die op lijstconsoles rust, moet daarbij zijn aangebracht. Een houten galerij met zitplaatsen is in het koor gebouwd, waaronder vertrekken zijn getimmerd.

 

Een kruisribgewelf, met ribben en sluitstenen van tufsteen, en een straalgewelf in de+ sluiting dekken dit vertrek. Bladconsoles, waarvan de vier oostelijke van Bentheimer steen zijn, de overige van tuf. De twee westelijke consoles vertonen een mannekop en die van een vrouw met dubbel halssnoer. Een portaal aan de noordzijde verleent thans toegang van buiten tot de kerkekamer. Het is mogelijk dat de doorgang aan de westzijde breder is geweest, en bij de bouw van het jongere schip voor een gedeelte achter de halfzuil is verdwenen.

Dat deze ruimte nooit in verbinding met het koor heeft gestaan, blijkt uit het bestaan van nissen in de noorder-koormuur, waaruit nog niet behoeft te worden vastgesteld dat deze ruimte dus nooit een sacristie is geweest. Kan ook kapel (later van het H. Kruisgild?) geweest zijn.

+ De toren is als een geheel ontworpen en opgetrokken. De architectonische details pleiten voor een ontstaansdatum een eindweegs in de xvde eeuw (vgl. toren van Tiel 1440). In de oostwand zijn geen doorgangen te vinden naar vroegere bekappingen van een schip; de nissen lopen niet achter de tegenwoordige kap door, zodat het er alle schijn van heeft, dat de toren jonger is dan het bestaande schip. Daar de oostelijke topgevel van het schip op een oudere top is gebouwd, de koorsteunberen in het schip zijn opgenomen, en de meest oostelijke pijler aan de noordzijde koud tegen de koormuur is opgesteld, moet het schip jonger zijn dan het koor. Het koor was met een ziende bekapping gedekt, evenals trouwens het schip; de vensters in de oostelijke topgevel gaven licht in het schip. Samenvattend is dus het koor het oudste gedeelte van het gebouw, waarbij de noordelijke aanbouw gelijktijdig is opgetrokken, wat o.a. blijkt uit de behandeling van de noorder-koormuur, wel ongepleisterd, maar blijkens het slordige voegwerk niet bedoeld om in het gezicht te komen. De aanwezigheid van een pleisterlaag tot aan de bovenkant van de muren der sacristie en het voorkomen van gaten voor trekbalken, wijzen er op, dat ook in de gerfkamer een houten zoldering aan een stenen gewelf is voorafgegaan. Wel maakte men inkassingen voor een te bouwen gewelf. Tegen het koor is het tegenwoordige schip opgetrokken, dat evenals het koor, een tijdlang met een houten kap met tongewelf gedekt is geweest. Na de bouw van de toren is deze kap westwaarts verlengd, doch vóór het inwelven van het schip; dit laatste heeft, blijkens de gewelfvormen, in het einde van de xvde of begin xvide eeuw plaatsgevonden.

+ Vóór de ingang naar het koor ligt een rechthoekig, rode zandsteen. Wijdingskruisjes ontbreken. Mogelijk een omgekeerde altaarsteen.

 

De kerk bezit:

+ Eikenhouten preekstoel met achtzijdige kuip, met toogpanelen. Het achthoekige klankbord heeft, evenals de kuip een knorrenlijst en op iedere hoek een gestoken kop. Het ruggeschot heeft opengewerkte vleugelstukken, xviia. De trap is van latere datum.

+ Een koperen lezenaar op arm aan de kansel, xvii.

Bij de voorzangersplaats een bijzonder mooie, koperen lezenaar, alleen bestaande uit een uitgegronde palmet geflankeerd door twee ranken. Geen rand, omstreeks 1700, pl. cxxvi, afb. 301.

 

+ Onder de houten vloer moeten zerken liggen, waar onder ene voor J.J. van Brakell tho Kermestein; zie Nav. 1876, blz. 63. Ook Nav. 1900, blz. 3, en Wapenheraut 1918.

 

+ Tegen de afscheiding van het koor staan twee herenbanken van geverfd vurenhout met eikenhouten kap. Beide hebben gedraaide kolommetjes met Korintische kapitelen, waarvan één bij een reparatie vervangen is door een ijzeren. De banken hebben een ongeveer gelijke versiering van cartouches, doch één heeft een lijst met golvend bladmotief, xviic, en de andere een knorrenlijst, xviib. De bank staande tegen de oostmuur van de zuiderbeuk is voor een klein gedeelte samengesteld uit fragmenten van Gotische panelen. Het achterschot heeft geprofileerde rechthoekige panelen, xviia.

+ Algemeene Kunst- en Letterbode 1861, blz. 177, 337; Gelre 1933, blz. xxiii; Hoogewerff i, blz. 239, 240; Oud-Holland 1937, blz. 27-36.

+ Het netgewelf van het koor heeft een beschildering van bloemen en lofwerk in dof rood en dof groen, die herhaaldelijk is overgeschilderd, o.a. in 1874, waarbij het,

zich daar voorkomende jaartal foutief is opgehaald, nl. 1212, wat mogelijk 1512 of 1712 kan zijn en dan betrekking zou kunnen hebben op een restauratie. Hoogewerff dateert deze schildering op het midden van de xvde eeuw. Het gewelf zal echter eerst eind xvde of begin xvide eeuw zijn aangelegd.

Bij het aanbrengen van een betimmering in de benedenruimte van het koor in 1861, bleek dat de muren met schilderingen overdekt waren. Min of meer geschonden kwamen de figuren te voorschijn van Christus, de H. Maagd en de HH Petrus en Paulus en tevens enkele spreukbanden met Gotische minuskels. Een gedeelte van de schildering schijnt eens voor schietschijf te hebben gediend. Het grootste gedeelte van deze schilderingen verdween onder de witkalk, nadat door T. Hooiberg, amanuensis bij het archeologisch kabinet te Leiden van deze muurschilderingen tekeningen waren gemaakt, die in de Koninklijke Bibliotheek berusten (122 A.2). In 1932 kwamen wederom in het koor muurschilderingen aan het licht, nl. in de eerste travee noordzijde, thans achter de banken. Voorgesteld was de gekruisdigde Christus tegen een achtergrond versierd met een strooipatroon, waarboven drie, met een kruisvaandel getopte torens oprijzen. Met enige moeite is aan weerszijden van het kruis een zwevende engel te herkennen, en onderaan, een fragment van het hoofd van een engel, en een kelk met vingertoppen. Links van het kruis staan Maria en Johannes. Maria, in rood gewaad met gele mantel, voorover gebogen en van het kruis afgewend, wordt door St. Jan vastgehouden. Ter zijde knielt een donatrice. Rechts van het kruis staat Maria Magdalena, de rechterhand rustend op het hoofd van een donator. Beneden is een smalle strook met een vak waarop eens een inscriptie heeft gestaan, geflankeerd door twee wapenschilden. Por (Oud Holland 1937 blz. 27) geeft op: linker wapen: een zwart St. Andrieskruis op zilver veld, het andere: een zilveren kruis op rood veld. Boven dit wapen is een helm geplaatst. Vermoedelijk is hier het wapen Lienden (Lynden) bedoeld, bij vergissing werd het kruis zilver geschilderd. Iets verder is een Christophorus te zien, slechts in zwarte contouren. Daarnaast een St. Bartholomeus met een gelijk baldakijnachtig bouwsel als achtergrond als bij de Calvarieberg. Wijlen Por was de mening toegedaan, dat deze schilderingen door een meester uit de Utrechtse school kort na 1470 vervaardigd zijn. (Oud-Holland 1937, blz. 36).

 

Twee, aan elkaar gelijke borden met gebroken frontons en obelisken. Op die aan de+ oostwand van de zuider-beuk is de tekst van de Geloofsbelijdenis geschilderd, op die aan de westwand van de noorderbeuk, de woorden van 1 Corinthen: 11 vers 23-26. Aan de westwand van de zuiderbeuk, een bord in een grijs gemarmerde omlijsting, bekroond door een rond fronton met twee bollen, waarop den h. doop en de woorden van Mattheus 28: vers 19 en Markus 16: vers 15 en 16. Een dergelijk bord aan de oostmuur van de noorderbeuk met de tekstwoorden van de Tien Geboden.

 

De klok was door de Duitsers gevorderd en uit de toren genomen. In hun haast lieten+ zij haar in de Linge vallen, waaruit zij na de bevrijding weer kon worden opgevist (Nav. 1945-1946, blz. 84) Diam. 150 cm. Op de bovenrand:

door dat vyer bin ick gevlooten. peter van trier ende johan zynen soon hebben my gegooten int jaer ons heren 1643. Middenrand: j. henrick vonck van lienden, jan gerretsen ende aert de wit kerckmiesters in der tyt. r.w.o.k.o godt u woort seer groot van machten luyt klaerder dan eenigh metael geeft ons de genaed end de krachten om die te houden altemael. d. cornelius wachendorff v.d.m. in lyenden. Hieronder een rand met engeltjes (versleten).

+ Twee, aan elkaar gelijke, gladde avondmaalbekers, pl. clxxviii, afb. 436, 11 cm hoog, diam. 19,5 cm. Aan de onderkant van beide bekers komen twee, door een lint met elkaar verbonden wapens voor. Het ene is dat van Lienden, het andere: gedeeld, rechts drie kronen, 2 en 1, links, een dwarsbalk. Op de ene beker staat d.v. rossendael. heeft. dese. beecker. aen. de. kerck. vereert. 1682. Op de andere: d.v. rossendael. heeft dese beecker vernievwt 1682. Beide bekers dragen het vermoedelijke merk (s.d.r. als monogram) van Servaes de Raedt uit Tiel (Gelders Zilver, 1955, blz. 118).

Zilveren broodschaal met gegolfd geprofileerde rand, doorsnede 34 cm, waarop dono dedit frederick scherphof ecclesie liendensi, het Liendense wapen en een wapen, waarop een boom met aan de voet twee gekruiste ankers en boven, rechts en links een rad. Zelfde merken als op de bekers, benevens jaarletter b, en overgeslagen keur met adelaar. Frederik Scherphof was predikant te Lienden. Hij overleed op 22 februari 1710.

Woonhuizen

+ Tegenover de kerk staat een witgekalkt huis met rieten dak. Volgens overleveringen zou dit huis vóór de Hervorming de pastorie zijn geweest. Het huis bezit een kelder met muren van ongeveer 60 cm dikte.



illustratie
Fig. 86. Lienden. Burg. Houtkoperweg A 30


Boerenwoning in de buurtschap Aalst, onder aan de Rijnbandijk. De gepleisterde+ gevel draagt de jaarankers 1650.

 

Boerderij met gepleisterde gevels, waarvan de westgevel de muurankers 1662 draagt,+ de zuidgevel 1766, en de achtergevel 1866. Inwendig is het huis van geen belang. Aan dezelfde weg. Boerderij met muurankers a o 1805.

 

Boerderij met dwarshuis tussen topgevels, gedateerd 1776, rechtergedeelte ouderkelderd,+ Fig. 87.

 

Keuterboerderijtje. Fig. 86.+

 

Keuterboerderijtje. Fig. 88.+

 

Keuterboerderijtje met toegangsdeur in woonvertrek. Pl. cxxiv-afb. 277.+



illustratie
Fig. 87. Lienden. Burg. Houtkoperweg 23




illustratie
Fig. 88. Lienden. Lienderveldsestraat 1


+ De KORENMOLEN DE ZWAAN, aan de westzijde van het dorp op een belt staande, is de enige werkende torenmolen in ons land, pl. cxxix, afb. 310. De molen wordt in de kap gekruid, zodat hij geen staartwerk heeft. Het is een, in baksteen opgetrokken, rond bouwwerk, naar boven iets toelopend. Bakstenen muizetandlijsten verdelen de romp in drie geledingen. Het muurwerk is ongeveer 1 m dik. Boven de ingang is een zwaan geschilderd en Anno 1644. In de romp, een venster met een halfronde ontlastingsboog, waarin zandstenen sluitstenen. De molen is nog in het bezit van een zij het gewijzigd oud mechanisme. In de bovenste verdieping draagt een ijzerbalk het ingesneden inschrift: h.g.v. s(oelen) 1720 w.c.v.s. 1644 doe is de moelen getimmerdt. frans van der eem anno 1760.

Voorts is op andere plaatsen o.a. te lezen: hermen van soelen 1722 en: frans van der eem 1764. Op de baard het opschrift: in storm en wind is god mijn vrind. In de oorlog zijn bommen in de onmiddellijke nabijheid van de molen terecht gekomen, waardoor de muren werden ontzet van het in 1940 herstelde bouwwerk. In 1947 is de molen door de firma W. Adriaens & Zn. te Weert in maalvaardige toestand gebracht. In de aankondiging van de publieke veiling van de halve hoge heerlijkheid op 18 juni en 2 juli 1794, staat de molen vermeld als ‘een gemetzelden Steen Koorn-Wind en Rosmolen’.

 

+ KORENMOLEN DE HOOP in het dorp is onttakeld; ronde bakstenen romp met een rieten kap; op een steen gejaarmerkt 1863.

DE BAKSTENEN POLDERMOLEN met rieten kap, van het Waterschap de Marsch,+ Lede-en-Oudewaard staat buiten de bebouwde kom. De uit 1885 daterende molen heeft een ijzeren scheprad.

Ommeren

Van der Aa viii, blz. 444-445; J. Anspach, Ommeren en Ingen met zijne voormalige Commanderie,+ Nav. xxxiv, 1884, blz. 1, 57, 121; xxxix, 1889, blz. 560, 613.
Keizer Otto iii gaf in 997 aan een op de Lousberg bij Aken te stichten klooster o.a. ook Ommeren+ (Sloet, nr. 118). Hoewel Ommeren eertijds onder de dagelijkse heerlijkheden werd gerekend, is er nooit sprake geweest van een heerlijkheid, wel van het gericht van Ommeren en dit gericht behoorde aan de heren van Lienden, die hier heerlijk recht uitoefenden. De elect-bisschop van Utrecht, Walraven van Meurs, verkocht in 1455 Ommeren aan Jan van Gymnich, heer van Visschel, die het weer in 1461 overdroeg aan Gerard van Culemborg. Bij de grote uitverkoop van heerlijkheden en landerijen door Gravin Louisa Anna van Culemborg in 1698 gehouden, kwam Ommeren in andere handen.

Exc. Rom. iii, blz. 120. Een munt van het jaar 90 en een uit de ive eeuw zijn met het+ Museum van Tiel ten onder gegaan. Gelre xlvii, 1946, blz. 21.

 

DE HERVORMDE KERK. ligt vrij in het oude kerkhof in de dorpskom. Fig. 89,+ pl. cxxviii, afb. 309.

Van der Aa viii, blz. 445; Nav. xxv 1875, blz. 280; xxxiv, 1884, blz. 10, 11; xliii, 1893, blz. 679;+ Bijdr. en Mededel. Hist. Gen. xlviii blz. 324; Nw. Kerkel. Handb. 1878, blz. 88; 1897, blz. 50, 51; 1899, blz. 48.
Tekening van J. de Beyer 1750, Gemeente Museum Arnhem; gewassen pentekening van Schouten?,+ Arch. de Poll nr. 1314, pl. cxxviii, afb. 308.
In 1392 wordt hier een kerk met pastoor vermeld. De bediening van de kerk geschiedde door een+ conventuaal van St. Jan uit Utrecht.
De eerste predikant was een zekere Gerardus, die waarschijnlijk de laatste pastoor is geweest. Hij werd in 1618 afgezet wegens remonstrantse opvattingen.
Blijkens rekeningen in het kerkarchief, uit de jaren 1706-1710, heeft Jan van der Heull een nieuwe haan op de toren gemaakt (Ned. Leeuw 1899, kol 104) en zijn in 1727 reparatiewerken aan het dak geschied. In 1765 is de kerk gerestaureerd (Nw. Kerkel. Hand. 1897, blz. 51). ‘Liefdesgaven van milddadige lieden’ (Van der Aa), verrijkten in dat jaar de kerk met twee koperen kronen en een staand uurwerk. De beide kerkkronen waarop uit liefde en het jaartal 1765 stond, zijn in 1874 samen voor f 36,50 zonder liefde aan een handelaar verkocht. Ook werd een koperen lezenaar voor f 12,50 van de hand gedaan en door een plankje vervangen. Een herenbank met in de top het wapen van mr. Jacob Nicolaas van den Steen van Ommeren en Waijestein (1695-1777, o.a. burgemeester van Tiel, curator van de hogeschool te Harderwijk, raad een rekenmeester der domeinen en dat van zijn vrouw Maria Françoise van Eck (1703-1778), werd voor brandhout verkocht. Het paneel met het wapen bevond zich in 1884 nog in de kerk. Het smeedijzeren uurwerk is door een nieuw vervangen. Een oud doopvont, dat volgens een beschrijving groot was, maar slechts 25 cm diep, en waarop koppen en bladornament waren gebeiteld, is bij een ‘restauratie’ van de kerk vernield. Enkele stukken zijn later teruggevonden. Het in de Voorlopige Monumentenlijst vermelde geldkistje uit 1654 (Ned. Leeuw 1899, kol. 101), is niet meer aanwezig.
In 1825 hadden weer herstelwerken plaats. De toren schijnt zo bouwvallig geworden te zijn, dat hij moest worden gesloopt en in 1843 door een nieuwe vervangen worden. De schipmuren zijn in 1894 gepleisterd en in 1908 is het schip, door dichting van de scheibogen tussen middenschip en noorderbeuk, in de tegenwoordige toestand gebracht.
Op de noordelijke koormuur zou indertijd een muurschildering te zien zijn geweest o.a. een voorstelling van de Goede Herder en ook zou het gehele koor beschilderd zijn geweest. Door het afbikken van alle kalklagen in 1899, gingen deze schilderingen verloren. Achter de kalklaag van de noorderkoormuur, werd een grote en een kleine dichtgemetselde kast gevonden. In het puin van de grote kast werden fragmenten van gebrandschilderd glas gevonden o.a. een gaaf ruitje waarop leeuwe-
manen en lelies te zien waren, blijkbaar een stuk van een wapen. Deze fragmenten zouden uit de xvde eeuw afkomstig zijn. (Gelre 1901, blz. xviii). Verder kwam hier een dichtgemetselde doorgang te voorschijn.

+ Het aan de H. Lambertus gewijde gebouw bestaat uit een middenschip, door dichtgezette scheibogen tussen pijlers gescheiden van de smallere noordbeuk, die tot dienstruimte vertimmerd is. Het één travee diepe, vijfzijdig gesloten koor is in steen overwelfd. Aan de westzijde een in 1843 vernieuwde toren. Schip en koor waren uitwendig gecement doch zijn in 1961 ontpleisterd ter voorbereiding ener restauratie.

 

+ Slechts de onderste vijftien lagen van de toren zijn van tufsteen, formaat 25-27 × 7-9 cm, 10 lagen 93 cm, overigens is de toren van machinaal Waalsteenformaat gebouwd, 22 × 5 cm, 10 lagen 56 cm.

De noorder- en zuiderschipmuren zijn tot op ongeveer 3/4 van hun hoogte van tufsteen opgetrokken, formaat 38-35 × 7-9 cm, waartussen staande lagen; muurdikte 1 m in zg. gietwerk. Hogerop is baksteen verwerkt, formaat stenen: 26-28 × 6,5-7 cm, 10 lagen 79 cm. De westmuur bestaat boven enige lagen tufsteen uit baksteen van 23-24 × 6-7 cm, 10 lagen 77 cm. Het baksteen formaat van het koor bedraagt 27-28 × 6-7 cm, 10 lagen 82 cm; gewelf 26-26,5 × 6 cm; sierdelen van tufsteen.

 

+ De vensters zijn in de xixde eeuw gewijzigd, slechts het meest westelijke venster in de noorder-beuk kan nog oorspronkelijk zijn. Twee romaanse rondboogvenstertjes, hoog in de zuidmuur, afgebeeld op de tekening in het archief de Poll, kwamen in 1894 voor de dag, en zijn thans wederom blootgelegd. Vier dergelijke vensters in de noorderschipmuur zijn boven de scheibogen aanwezig en van de zijbeukzolder nog te zien. De dagkanten die dus oorspronkelijk uitwendig waren, zijn met ± 6 mm pleister bedekt; ook het tufstenen muurwerk vertoont sporen van pleister. In de zuidermuur bevindt zich een gedichte ingang; ook in de noorderwand zijn sporen van een gedichte ingang te voorschijn gekomen in de dagkant van een tweede klein venster, als het meest westelijke. De meer westelijke ingang in de zuidermuur heeft een gotisch profiel. Een zadeldak, aan de noordzijde met links dekkende smoorpannen en aan de zuidzijde met leien belegd, dekt het schip en de noorderbeuk. De kap is xve eeuws.

 

+ Acht, eenmaal versneden steunberen schoren het koor, waarvan de topgevel staat op tufstenen muurwerk, waarin de moet van een dakhelling van ongeveer 45o. De noordermuur is blind ten behoeve van de verdwenen sacristie en kapel. Overigens wordt het koor verlicht door grote spitsboog-vensters met afgeschuinde dagkanten waarin tufstenen blokken. Een met lei belegd dak, dat boven dat van het schip uitsteekt, dekt het koor. De kap is de oorspronkelijke.

 

+ De scheimuur bestaat uit pijlers met scheibogen, die ingehakt zijn in tufstenen muurwerk, en later met baksteen dichtgezet zijn. Boven de scheibogen en tussen de scheibogen zijn de romaanse vensters te zien. Bij de bouw van de noordbeuk is het muurwerk met bakstenen verhoogd, en boven de scheibogen op ontlastingsbogen gedragen. In de oostgevel van de noorderbeuk is een gedicht spitsbogig venster, naast de steunbeer van het koor. Een segmentboog-vormig tongewelf overspant het schip. Het koor wordt gedekt door een stenen kruisribgewelf in de travee, en een straalgewelf



illustratie
Fig. 89. Ommeren. Hervormde Kerk


in de koorsluiting. De ribben rijzen uit de wand, ter hoogte van de vensterdorpels omhoog, zonder bemiddeling van kraagstenen. In de noordermuur twee nissen.
Het oudste gedeelte van het huidige gebouw is ongetwijfeld de tufstenen zuiderschipmuur en de+ pijlers en scheibogen van de noordermuur.
Aan de buitenzijde van laatstgenoemde muur (boven de consistoriekamer), is nog de oorspronkelijke pleisterlaag over uit de tijd, dat deze muur een buitenmuur was. Dit bedehuis heeft dus bestaan uit een eenvoudig, tufstenen zaalkerkje met een ingang aan de zuidkant, en waarschijnlijk ook een aan de noordzijde. Een zadeldak, waarvan de moet op de topgevel laat zien dat het een stuk lager lag dan het tegenwoordige, dekte het schip.
Aan de noordzijde is het schip uitgebreid met een zijbeuk; het baksteenmateriaal enerzijds, het ontbreken van steunberen en de kleine hooggeplaatste vensters benevens de brede waarschijnlijk rondbogig gesloten ingang anderzijds, maken een datering in de late xiiie eeuw aannemelijk. Het oude schipmuurwerk werd tevens in baksteen verhoogd.
In de xvde eeuw is de kerk van een nieuw koor voorzien dat blijkens het ontbreken van vensters aan de noordzijde op een aanbouw aan die zijde berekend was. Gevonden fundamenten wijzen op een veelhoekige kapel en sacristie.
Gelijk met de nieuwe toren werd in 1843 de westgevel over de gehele breedte herbouwd, deels uit afbraakmateriaal.

+ In de kerk bevinden zich:

Als dorpel vóór de zuidelijke ingang ligt een rode zandsteen, 210 × 75,5 cm, waarop vijf consecratiekruisjes voorkomen.

 

+ In het koor staat een eenvoudige eikenhouten preekstoel, in 1698 door de geërfden van het kerspel geschonken uit het overschot der verpondingen ‘in opmerckinge genomen hebbende den slechten staat der kercke tot Ommeren’ (Ned. Leeuw xvii, 1899, kol. 101, 102). De kansel heeft een ruggeschot met het jaartal waarin de schenking plaats vond, en een voet en trap uit de xixde eeuw.

 

+ In de ruimte onder de orgeltribune is in de torenmuur een zerkje ingemetseld, 64 × 47 cm, pl. cxxvi, afb. 303. Het midden laat een geheel afgesleten wapen zien, waarboven een drieregelig opschrift in Gotische letters. Op de laatste regel kan misschien het woord ‘gerust’ gelezen worden. Randschrift in Gotische letters, waaruit met moeite te lezen valt: ano 1558 (of 1568?) de 28 dach december starf jutta va..... teheim (Nav. xl, 1890, blz. 66; Nw. Kerkel Hand. 1897, blz. 50; Ned. Leeuw 1899, blz. 107).

 

Tot het bezit der kerk behoren:

+ Twee, aan elkaar gelijke, onversierde avondmaalbekers, 14 cm hoog, diam 9,5 cm, met het inschrift aan de hervormde gemeente van ommeren vereerd door w. de haas 1850. Merken: p. en passer met daar boven l.k.

 

+ Tinnen schenkkan, 19 cm hoog en twee tinnen borden, diam. 36 cm, alle met inschrift: d.k.v.o./p.d.v.m./g.r.; twee, aan elkaar gelijke, tinnen geldkommetjes, diam. 11 cm, waarop d.k.v.o./1768/p.i.v.h.

Woonhuis

Boerderij in de buurtschap Meerten, aan de weg van Ommeren naar Lienden, heeft jaarankers 1848.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen