De hond van de hertog van Alva

[p. 88]

Aantekeningen

Blz. 7 Dichterlijke hengstenbron - toespeling op de Hippokrene, bron van de Muzen op de Helikon in Boeotië, waarvan het water degene die ervan dronk tot dichten inspireerde. Deze bron werd door de hoef van het paard Pegasus opengeslagen. ‘Hengstenwater’ kan ook gewoon paardenpis betekenen. Afsnijden - zowel scheren als afsnijden hebben een tweede figuurlijke betekenis: iemand beroven.

Blz. 8 Mandragora - naar het volksgeloof ontstond de mandragora onder de galgen uit de pis van de gehangenen. Deze wortel had de vorm van een sterk behaard mannetje. Patibulum - galg. Keteltrom - muziekinstrument, soort pauk.

Blz. 10 In El coloquio de los perros suggereert de tovenares Cañizares dat Berganza de zoon van de tovenares Montiela is. Volgens Cañizares werd Berganza als een mens geboren, maar onmiddellijk na de geboorte tot een hond omgetoverd.

Blz. 12 Scherpenheuvel- befaamdste bedevaartplaats van de Zuidelijke Nederlanden (Vlaams Brabant) in de zeventiende eeuw. Didenhofen - tegenwoordig Thionville in Frankrijk.

Blz. 15 Schelling - zilveren munt ter waarde van zes stuivers. Stoter - geldstuk ter waarde van tweeënhalve stuiver. Duit - geldstukje ter waarde van het achtste deel van een stuiver. Rebellarius - de opstandige.

Blz. 16 Urgande de onbekende - tovenares en goede vriendin van Amadís de Gaula, titelheld van de gelijknamige reeks ridderromans. Haar naam verwijst naar de gave om haar uiterlijk te veranderen. Het eerste inleidende gedicht op Don Quijote de la Mancha staat op naam van deze tovenares. Alle genoemde ridders in dit fragment zijn dappere helden uit deze ridderromans. Duiveljagers - heksen, tovenaars. Heintje Hennevoets - de duivel.

Blz. 17 Bacchanten - vrouwelijke volgelingen van de wijn-

[p. 89]

god Bacchus. Ze worden uitgebeeld als extatisch dansende vrouwen, gehuld in dierenvellen, met loshangend haar en met klimop en wijnranken omwoelde rietstaven in de hand. In wilde razernij doolden zij door bos en veld, scheurden jonge herten en bokken levend uiteen en verslonden de rauwe brokken. Orfeus werd door hen gedood.

Blz. 18 Pythagoreeër - iemand die in zielsverhuizing gelooft. Diogenes van Sinope - Griekse filosoof (ca. 412-323 v.Chr) die vooral bekend is als typisch vertegenwoordiger van de cynische school. Evenals zijn meester Anthistenes werd hij kuoon (hond) genoemd vanwege zijn spottende levenswijze. Molos - soort jachthond, oorspronkelijk uit het land van de Molossi in Epirus.

Blz. 19 De hertog van Brunswijk - Er bestaat een Middelnederlands lied dat de belevenissen van de hertog vertelt. Hij reist gedurende zeven jaar door de wereld en maakt wonderlijke avonturen mee. Het verhaal werd daarna ook in proza verwerkt.

Blz. 21 Sint-Herodes en Sint-Pilatus - deze twee personages waren niet alleen geen heiligen, maar ze gelden bovendien als toonbeeld van onchristelijk gedrag. De eerste liet Johannes de Doper onthoofden en was samen met de tweede betrokken bij de dood van Jezus van Nazareth.

Blz. 22 De ezel van Aesopus - in een van de fabels van Aesopus (xiii) wordt een ezel gestraft omdat hij zijn genegenheid aan zijn meester wil tonen, in navolging van diens schoothondje. Hondster - benaming voor de ster Sirius, in het sterrenbeeld van de Grote Hond. Aan de invloed van deze ster schrijft het volksgeloof van oudsher allerlei kwaad toe.

Blz. 23 Margaretha van Parma - van 1559 tot 1567 landvoogdes van de Nederlanden. Pardon - de naam die Cipion krijgt is een toespeling op het ‘pardon’ dat de Spanjaarden in 1570 aan de Nederlanders beloofden. Dit thema wordt uitvoerig in de geuzenliederen beschreven, bijvoorbeeld in ‘Alva's Pardon’: ‘O Duc D' Alba, sulck stricken ghy bereyt,/ omdat gy

[p. 90]

sout vernielen de welvaert onser zielen,/ Maer tis te vergeefs dat ghy alsulcx verbreyt./ Op U Pardon wy niet en achten,/ want tis al verradery.’ Machiavellus - de naam van deze dienaar verwijst naar Niccolò Machiavelli (1469-1527), auteur van Il principe (1532) en symbool van de gewetenloze staatkunde. De koppeling tussen Machiavelli en het Spaanse bewind was een bekend motief in de pamfletten van de Opstand. Over Alva werd gezegd: ‘gefondeert zijnde in de leringe van Machiavelle’.

Blz. 24 De stroom der vergetelheid - toespeling op de Lethe, rivier in de onderwereld, waaruit de schimmen moesten drinken als ze daar kwamen om zo het leven op aarde te vergeten.

Blz. 26 Zon der gerechtigheid - of sol iustitiae is Christus. Waar zijn licht schijnt is er geen plaats voor duivelse krachten.

Blz.27 Onze-Lieve-Vrouwe van Begoña - patroonheilige van Bilbao (Biskaje), in het Spaans Baskenland.

Blz. 28 Euboea - eiland in de Egeïsche Zee langs de kust van Midden-Griekenland. Het bezat ijzer- en kopermijnen.

Blz. 30 Kameleon - dit dier zit lange tijd met geopende bek, terwijl het vliegen probeert te vangen en dit heeft de gedachte doen ontstaan dat het van de lucht leeft.

Blz. 31 Chaldeeën - oorspronkelijk nomaden in de Syrisch-Arabische woestijn die tot een Aramese stam behoorden die zich vanaf ongeveer 1200-1000 v.Chr. gevestigd had in het meest zuidelijke gedeelte van Babylonië, het gebied bij de monding van de Eufraat en Tigris. Aan de oude Egyptenaren en de Chaldeeën werden kennis van verborgen wijsheden en vermogen de toekomst te voorspellen toegeschreven.

Blz. 36 Heintje-man - de duivel.

Blz. 37 Sint Lambrecht van Munster - in januari 1536 werden de lijken van drie leiders van de wederdopers opgehangen in ijzeren kooien aan de toren van de kerk van St.-Lamberti te Munster. Tussen 1534 en 1535 hadden de wederdopers de stad in handen gehad en er een radicale republiek gesticht.

Blz. 38 Hertog van Lerma - Francisco Gómez de Sandoval y

[p. 91]

Rojas (1553-1625). Spaans staatsman en almachtige eerste minister van Filips iii tot de dood van de koning in 1621. Hij kreeg de titel van hertog de Lerma pas in 1599.

Blz.43 Culemborg - onafhankelijke heerlijkheid binnen de Nederlanden die in 1567 door de Spanjaarden werd ingenomen.

Blz. 47 Cristallinum - volgens het Ptolomeïsche universum was het heelal op de volgende manier opgebouwd: boven de sferen van de aarde en het water bevonden zich nog dertien andere sferen of hemels, waarvan de elfde het cristallinum was. In deze doorzichtige sfeer bevonden zich de vaste sterren.

Blz. 48 Faëton - zoon van de zonnegod Apollo en van Clymene. Toen hij vernomen had wie zijn vader was, ging hij naar het oosten om hem te ontmoeten. Hij verkreeg de gunst de zonnewagen een keer te besturen, maar hij kon de vurige paarden niet in toom houden. Jupiter stortte met zijn bliksem Faëton uit de wagen. Python - monsterachtige slang, voortgekomen uit het slib van de zondvloed, door Apollo bij de verovering van Delfi gedood. Faustus - een in sage en literatuur bekend tovenaar en duivelskunstenaar. De historische Faustus zou Doctor Johannes (of Georg) Faust (1480-1540) geweest zijn, die bedreven was in de magie en zijn ziel aan de duivel zou hebben verkocht. Robert Goetgezel - waarschijnlijk wordt Robin Goodfellow bedoeld, een malicieuze elf in de Engelse traditie. Hij verschijnt bijvoorbeeld als een van de leidende personages in Shakespeares A Midsummer Night's Dream, waar hij opschept over al de streken die hij bij de mensen uithaalt.

Blz. 49 Maarten-oom - vanouds bekend als naam voor de aap, onder andere in Van den vos Reynaerde. Mensen met hondenkoppen, indiaanse balkdragers, schaduwvoeters, enzovoort - deze fantastische schepsels of ‘rassen’ zijn onder andere afkomstig uit de Historia Naturalis van Plinius.

Blz. 51 Cumae - Latijnse naam van een strategisch gelegen stad aan de kust van Campanië (Italië). Daar bevond zich de

[p. 92]

grot van de Sibylle, genoemd in de Aeneïs van Vergilius. Circe en Medea - beroemde mythologische tovenaressen. Minos - zoon van Jupiter en Europa, gehuwd met Pasiphaë die op een stier verliefd werd en de Minotaurus baarde. Na zijn dood werd Minos rechter in de onderwereld.

Blz. 52 Barbiers - in deze tijd verrichtten de barbiers nog handelingen die later door medici werden overgenomen, zoals aderlating en tandentrekken. Sleutelgat - gebruikt ter vertaling van ‘klinksnoer’, koordje door een gat in de deur om de klink van buitenaf omhoog te trekken. Heksen en toverkollen werden geacht door het gat van het ‘klinksnoer’ te kunnen kruipen. Sint-Crispijn en Sint-Crispiniaan - heiligen die als patroons gelden van de leerbewerkers. Tijdens hun leven maakten ze gratis schoenen voor de armen.

Blz. 55 Behobia - plaatsje in Guipúzcoa aan de rivier de Bidasoa aan de Frans-Spaanse grens. Pancorvo - stadje in de provincie Burgos in het noorden van Spanje.

Blz. 56 Onze-Lieve-Vrouwe Del Buen Suceso - Onze-Lieve-Vrouwe van de Goede Uitslag. Rodillas - Monasterio de Rodilla, plaatsje tussen Pancorvo en Burgos. Lerma - stadje ten zuiden van Burgos.

Blz. 57 Monipodio - de listige vader der dieven Monipodio is een hoofdrolspeler in Rinconete y Cortadillo, een van de Novelas ejemplares van Cervantes, die G. de Bay ook heeft vertaald.

Blz. 71 Don Luis de Requesens y Zúñiga - opvolger van Alva als landvoogd in de Nederlanden (1573-1576).