Die cronycke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant, met die cronike der biscoppen van Uutrecht (Divisiekroniek)
(2011)–Cornelius Aurelius– Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 93r]
| |
Hier beghint dat anderde principael deel van dese tsegenwoerdige cronike, in denwelcken getracteert wert van den eersten grave met sine nacomelingen van Hollant, totter tijt dat het graefscap comt ant huys van Borgondien.Al ist, dat des historijs cortheyt nyet en hengt verde ende wijt van haer te dwalen, nochtans, omdat het nu tijt is, ende doerde van die voerghenomen cronyke eyscht, dat wi van den graven van Hollandt tracteren, verhalende in wat manieren ende van wien dat voornoemde lant onder gehoersaemheyt eens prins ende graves gecomen is, heb ic voer mi genomen, achtervolgende dye sentencie van Sinte Thomas in een tractaetgen dat hi gemaect heeft van tregiment der princen, te verhalen der coninghen, princen ende vorsten oersprong, ende oft den landen nutter is gheregeert te werden van enen prince, dan van vele. In allen dingen die tot enich eynde gheordineert werden, denwelken ghevalt also ofte anders voert te gaen, es noet yet dat het schict, waerdoer dat het directelic coemt tot een behoerlick eynde: Een schip dat doer cracht van verscheyden winden in verscheyden plaetsen beroert wert, en soude in sijn rechte haven niet comen, ten waer dat het doer cloecheit des stiermans ghestiert werde tot die haven. Nu ghevalt het die menschen tot hoer voergenomen einde versceydelic voert te gaen, twelc die versceidenheyt der menschen naersticheden ende werken bewijst; hieromme behoeft dye mensch yemant die hem ordineert totten einde. Enen ygelicken mensch is ingeentet tlicht des redens, mit welcke licht hi in sinen werken geordineert wert totten eynde. Waert bi also, dat het den mensche bequaem ware up hemselven te leven, alst veel dieren es, soe en soude hij geen ander ordineerder ofte scicker behoeven tot sijn begeerde eynde; mer een yegelic soude hemselven een regent wesen, onder God den uppersten Coninc, also verde als hi doer tlicht des redens van God hem gegeven hemselven in sinen wercken schicte ende ordineerde. Het is den mensche natuerlic te wesen een gesellic dier, levende in veelheit, meer dan alle andere dieren. Twelc die natuerlicke noottrufticheit bewijst; want anderen dieren heeft die natuer bereyt spijs; decselen, als der haren veelheit; bescermingen, als hoernen, tanden, clawen ofte tenminsten snelheyt om wech te lopen. Die mensch is gemaect dat die natuer van desen hem gheen bereyt en heeft, mer in die plaetse van dien allen is hem gegeven redelicheit waerdoer hi hemselven alle dye dinghen met den dienst sijnre handen soude mogen bereiden; tot welcke dinghen al te bereyden en is een mensch niet genoech; want een mensch bi hemselven en soude niet genoech hebbende mogen sijn leven overbrengen. Hieromme ist de mensche natuerlic te leven int geselschap van veel. Dat meer is: anderen dieren is ingeset een const ende cloecheyt tot al dat hem nut ofte scadelic is, gelijc een schaep dat natuerlic vermoet den wolf, sinen viant; oec mede kennen sommighe dieren uut een natuerlike industri sommige medicinael cruyden, hemselven ende ander dinghen dye tot hoer leven noet sijn. Die mensch heeft kennisse der dingen die tot zijn leven nootsakelic | |
[pagina 93v]
| |
sijn alleen mit kennisse int gemeen, als mogende doer redelicheit uut natuerlike beghinselen comen tot kennisse al der dingen dye tsmenschen leven noet sijn. Ten is mede niet mogelic een mensch tot alle dye dingen te comen doer sijn reden ofte verstant; is daeromme den mensche noet in veelheit te leven, up dat deen van den anderen gehulpen worde, updat verscheyden menschen om verscheyden dingen te vinden met hoer redelicheit onledich sullen sijn, te weten deen in medicinen, ende also van den anderen. Ist nu den mensche natuerlic int geselscap van veel luyden te leven, so ist noet onder den menschen een te wesen, doer wien die veelheyt geregeert wert; want veel menschen wesende ende enen yegeliken mensche voersiende hemselven dat hem nut is, soude die veelheit in versceiden dingen ghestroyet werden, ten waer, datter yemant ware sorchdragende van tgheen dat tot het welvaren des veelheits behoert, alst lichaem des menschs ende een yegelics diers soude vergaen, ten ware dat int lichaem ware een ghemeen regerende crachte, die toesicht hadde tot alder leden ghemene goet; twelc merckende Salomon, seyt Proverbiorum XII: Waer geen bescermen en is, wert het volc verstroyt. Dit gevalt rechtlic, want eygen ende ghemeen en sijn niet een, want also veel als teygen roert, schelen se. Ende als tghemeen angaet, sijn se een. Want versceyden dingen hebben verscheyden saken. Hieromme is van noden, behalven datter beroert tot eens yegelics eygen goet yet te wesen, dat arbeyt om tgemeen ende veelder goet. Hieromme ist, dat in allen dingen die in een gheordineert werden, yet wert ghevonden dat het ander regeert. In die veelheyt alder lichamen, werden alle andere lichamen met eenderley oerde des Godlike voersienichheyts bi teerste hemelsche lichaem gheregeert; alle lichamen doir een redelike creatuer; in den mensche regeert die siele tlichaem; onder die delen des siels werden die begeerlicke ende dye men toernich maken mach crachten mit reden geregeert; onder tsmensche leden is een principael, dat al dander beroert, als thart oft hooft. Uut desen blijct, dat gheen mensch hemselvenGa naar voetnoot30 ghenoech is, ende dat daeromme van node is den mensche in veelheit te leven. Ende want eygen ende ghemeen verscheyden saken hebben, dat daeromme noet is een te wesen, dye sulcke sorghe draecht voer tgemeen, als een yegelic voer hemselven, alsulcks, dat het een den anderen niet en lette, mer voede ende vermere. | |
Wat een provincie ofte stede nutter is: van veel, dan van enen geregeert te werden.Dit voergeseyt wesende, is van node tondervinden, wat een provincie ofte stadt meer nut is: van veel, dan van enen geregeert te werden. Dat mach ghemerct werden uut het eynde des conincs ofte regiments, want daertoe sal eens yeghelicxs regents mening dragen te benaerstigen twelvaren van tgheen dat hij angenomen heeft te regeren. Tbetaemt enen stierman tschip, preserverende tseghens des zees periculen, in dye haven des salicheyts te voeren. Nu ist dat het goet ende heyl des gemeents is, dat haer enicheit onderhouden werde, die men noemt vrede. Welcke vrede wech gedaen wesende, vergaet het gesellic levens vruchtbaerheit. Want voerwaer, verscheyden voelende veelheyt is haerselven swaer ende lastich. Hieromme ist dat waertoe een regent des veelheits bysonder op betaemt te mercken, dat hi procureer enicheit des vredes, noch hi en raet niet wel, tensi dat hi vrede make in die onderdanige veelheyt, gelijck een medecijnmeester nyet wel en raet, tensi dat hij sinen bevolen siecke ghenese. Want nyemant en sal raets vraghen an teynde dat hi voer hem behoert te nemen, mer van den middelen met denwelcken dat men totten eynde coemt; waeromme dapostel int vierde totten Ephesen prijst des ghelovighe volcx enicheyt, segghende: Weest sorchvoudich te onderhouden enicheit des gheest in den bandt des vredes. Hieromme, hoe tregiment starcker is om des vredes enicheyt tonderhouden, also veel salt wesen nutter. Want dat seggen wi nutste te wesen, dat meest leyet ten eynde. Het is openbaer dat bi hemselven | |
[pagina 94r]
| |
een is meer te mogen enicheyt maken, dan veel, ghelijckerwijs dalder crachtichste saeck van verwermen is bi hemselven heet te wesen. Om dese reden is nutter tregiment van een, dan van veel. Dat mede veel geensins veelheyt souden regeren, waert dat si gheheel verscheyden voelden. Hieromme is van node in veel eniching dairtoe, dat se enichsins soude mogen regeren. Veel heeten een te werden doer nakinge tot een. Daeromme regeert een bet dan veel daeruut, want si naken tot een. Hieromme regeert bet een dan veel. Dat meer is: die dinghen dye natuersghewijs gheschien, die hebben alder best, want hem dye natuer werckt allen dinghen dat best, ende alle natuerlick regiment es van een. In der leden veelheyt is een dat princepalic moveert, te weten thert. In dye deellen des ziels presideert eene cracht princepalic: die reden. Onder die byen is een coninc. In de ghehele werlt een God, Maker van al ende Regeerder. Alle veelheyt daelt van een. Hieromme ist, dat die dingen die van der const sijn, volgen dat van de natuer is, ende des const werck so veel te beter is, alst volcht die gelijckenisse dies dat in dye natuer is. Soe ist van node onder der menschen veelheyt tbeste te wesen van een geregeert te werden. Dat blijct genoech bi experientie. Want provintien ofte steden, die niet van een gheregeert en werden, sijn sieck van twisten ende vloyen hier ende daer, sonder vrede, datter schijnt vervolt te werden dat hem die Heer beclaecht doir JheremiamGa naar voetnoot31 in sijn XII: Veel harderen hebben minen wijngaert te niet ghemaect. Dies contrari, provincien ofte steden die van enen coninc regeert werden, verbliden hem mit vrede, bloyen met rechtvaerdicheit, ende verhogen hem met affluentie ende toevloyinge alder dingen, waeromme die Heer voir een grote gave sinen volcke doer sinen propheet beloeft te setten een hoeft, ende dat int middel van hemluyden sal wesen een prince. | |
Also tregiment van enen coninck tbeste is, alsoe is tregiment van eenen tyran snoetste.Dat nu tregiment van enen coninck tbeste is, is ghetoent hiervoer. Ist dan also, dat het best ende snoetste contrari sijn, so ist van node tyrannisie tquaetste te wesen. Een overste, die doer macht die hi heeft sijn ondersaten verdruct ende niet doer rechtvaerdicheyt regeert, hyet te wesen een tyran. Indien tgevalt dat qualicken geregeert wert van enen, die uut zijn regiment sijn eygen baet soect, ende nietGa naar voetnoot32 des onderdanige gemeents, sodanigen regeerder werdt genoent een tyran. Het mach ghevallen dat weynich rijcken overvallen die ghemeent, die van den tyran niet en schelen danGa naar voetnoot33 in veelheit. Tgeboert mede, dat die ghemeente verdruct die rijcken; also doende ist gemeen volc als een tyran. Dies gelijck wert mede rechtvaerdich regiment gedeelt; want ist dat het gemeen goet wert geadministeert bi die gemeente, so werdt het ghenoemt politia. Het mach mede wel gheregeert werden van weinich doechtlicke mannen. Ist dat het goede ende rechtvaerdige regiment toebehoert enen, dien hiet men een coninc ofte prince. Hieromme, alsoe het meer oerbaer is een werckende cracht om enich goet te wercken te wesen een dan gedeelt, alsoe is mede quaet werckende cracht meer scadelic een wesende dan gesplittet. Uut desen ist bequaem rechtvaerdich regiment, opdat het te starcker si eens alleen te wesen. In gevalle dat het regiment van een declineert tot onrechtvaerdicheit, so ist bequaem veel luyden te regeren, opdat het te crancker si, ende malcanderen beletten. Onder donrechtvaerdige regimenten is lieliker dat het gemeen volc die rijcken verdruct, dan tyrannisie in denwelcken een overste rijck ende arm. Tselfde blijct openbaerlick, ist dat men merct quade dingen, die uut tyrannisie comen. Want een tyran versmadende tgemeen goet, soect privaet ofte eygen; hieruut volcht, dat hi sijn onderdanigen menichvoudelick beswaert ende dat na verscheydenheyt der passien dye hi onderdanich is om enige goeden te begheren, want wien die passie van begeerlicheyt besit, dye raept der ondersaten | |
[pagina 94v]
| |
goeden. Ist dat hi onderdaen is dye hitte des torens, so stort hij om nyet bloet. Ende alsoe en mach er gheen sekerheyt wesen, mer alle dingen sijn onwijs, als men van trecht ende dat in den rechten bescreven is, scheyet; noch gheenGa naar voetnoot34 ding en mach ghevesticht werden, dat in eens anders wille geset is. Welcke tyran niet alleen in lichamelicke dinghen dondersaten swaer is, mer belet mede hoer geestlike goede wercken; want si begeren meer overste te wesen, dan te baten, ende beletten twelvaren hoerder ondersaten, suspicerende al twelvaeren van dien te wesen afterdeel van hoer bose dominatie. Den tyrannen sijn meer suspect die goede dan quade menschen, ende altijt is desen vreemde doecht vreselick. Hieromme arbeyden dye voerscreven tyrannen, dat hoer ondersaten doechtlic wesende, niet en begripen een geest des grootmoedicheits omme niet te dragen hoer luyden ongelijcke dominacieGa naar voetnoot35; benaerstigende mede, dat onder den ondersaten niet en werde ghevesticht het verbant des vrientscaps, ende onderling hem nyet en verbliden met des vredes nutschapen ende profiten, opdat alsoe als deen den anderen nyet en betrouwet dondersaten tseghens hoer heerscappie niet en souden moghen deyncken noch doen, waeromme si onder donderdanighen discordien sayen; gewassen wesende, voeden se, verbiedende al dat totter menschen confederatie doen mach; poghen mede, dat se niet mogende of rijck en werden, want si suspicerende van den ondersaten na die conscientie van hoer snoden boesheyt, dat alsoe sij mogentheden ende rijcdommen om quetselick te wesen ghebruycken, als over sorgen dat niet die mogentheyt ende rijcdommen der ondersaten hemluyden schadelijck en werden. Hieruut ghevalt het, dat als dye oversten die dondersaten tot doechden inleyden souden, boesliken haten die doecht der naerstiger ondersaten, ende alsoe veel alst moghelick is, beletten. Onder tyrannen werden weinich doechtlicke menschen gevonden, want na die sentencie van Aristotiles, by dyen werden ghevonden starcke mannen, by denwelcken dalder starcste gheeert werden. Het is mede natuerlick, dat in vrese opghevoede menschen snoder werden, crighende enen knechtliken moet, ende worden cleynmoedich tot alle streng ende manlick werck. Ende dat blijc bi experientie in provincien die lang onder tyrannen sijn geweest. Waeromme seit die apostel int III capittel tot die Colosensen: Vaders, en wilt niet tot toern uwe kinderen verwecken, dat se niet cleinmoedich en werden. Dese letselen comende uut den tyrannen merckende Salomon, seyt Proverbiorum XXVIII: Als die bose regeren, vallen die menschen, want dondersaten onderdaen die boesheyt der tyrannen dwalen van die volmaectheyt der doechden; ende seyt noch eens Proverbiorum XXIXGa naar voetnoot36: Als dye bose menschen heerschuppie hebben, sal tgemeen volc suchten, alsof si eygen waren, ende nog eens: Als opstaen bose regenten, sullen hem dye menschen verbergen om tontgaen die wreetheyt der tyrannen. Ten is geen wonder, want een mensch sonder reden na wellust sijns sins presiderende, en scheelt nyet van den beesten, waeromme seyt Salomon, Proverbiorum XXVIII: Een onrechtich prins is een ruyschende leeu ende hongerich beer over sijn arme volc; hieromme verberghen hem die menschen van den tyrannen als van den wreden dieren. Ende tschijnt een ding wesen onderdaen te sijn enen tyran, ende een hellich beest ondergheworpen te sijn. | |
Het is somtijts goet die heerschuppie van enen verkeert te werden int principaetschap, daer weinich doechtlike mannen regeren.Want nu het beste ende snoetste rijck gheleghen is int principaetschapGa naar voetnoot37 van enen. Veel menschen werdt hatelick die coninclicke digniteyt, om der tyrannen boesheit. Sommige, als si begheren tregiment van een coninck, vallen in wreetheden der tyrannen. Ende veel regenten exerceren tyrannisie, onder decsel van coninclicke moghentheyt. Deser exempel blijct int Roemsche ghemene goet: want den coningen van tRoemsce volc uutgejaecht wesende, | |
[pagina 95r]
| |
als si die coninclicke, of dat meer waer is, tyrannige hovaerdige nyet en mochten lyden, setteden hemselven consules, raden ende ander oversten, doer denwelcken sy begonnen geregeert te werden ende gheschict, willende trijck verwandelen in tregiment van weinich doechtlike mannen. Ende als Macrobius vertelt: het is ongheloeflick te hogen, hoe seer, vercregen hebbende vryheyt, in corte tijt dye stadt van Romen wies. Want het dicwil gevalt, dat menschen onder enen coninc levende, traechlicker tot het gemeen goet arbeyden, als vermoedende tgheen dat si tot het ghemeen goet doen, nyet hemselven te gheven, mer enen anderen, onder wiens macht si syen, die ghemeen goeden te wesen. Mer als si anmercken tghemeen goet niet te wesen in een mans macht, so en achten si tgemeen goet niet, als dat een ander toebehoert, mer een yegelic heeft daertoe een oech als tot het sijn. Waeromme dat ment met experientie bevint, dat ene stede by jaerlicxe regeerders geadministreert, dicwil meer mach, dan enich coninck, al had hi drie of vier sulcke steden. Ende cleyne diensten geeyscht van den coningen werden swaerliker ghedragen, dan grote lasten, indien die van de gemeenten den burgeren ingeset werden. Twelck in die promotie des Roemschen ghemeen goets gehouden was, wanttet tvolck wert bescreven ten oerloge; soudie werdt voer denghenen, dye in doerloghe waren vergadert; ende als die ghemeen gheltkist daertoe nyet genoech en was, quamen private rijckdommen int ghebruyck van tgemeen: alsoe seer, dat behalven gouden ringhen ende teykenen van waerdicheden, die senaet self haerselven niet goudts en lyet. Daernae, ten lesten, werdt die stat moede mit ghecontinueerde twisten, die tot burgherlicke oerlogen wyessen, met welken oerlogen hemluyden vryheit, daer si seer naerstich om gheweest hadden, uut den handen ghetoghen is; ende begonden onder die macht der keyseren te wesen, die hem int beghin niet en wouden nomen coninghen, want den Romeinen was tsconincsGa naar voetnoot38 naem haetlic. Sommige van desen hebben tgemeen goet trouwelicken berecht, doer welcker naersticheit tRoemsche ghemeen goet vermeert ende onderhouden is. Veel van dyen sijn gheworden in haer ondersaten tyrannen, ende tseghens die vianden leuy, traech ende onmachtich, brenghende tRoemsche ghemeen goet tot niet. Gelike voertganc was int volc der Hebreen: ten eersten als si van rechteren geregeert werden ende worden van allen siden van den vianden beroeft: een yeghelick dede dat in sijnen oghen goet was. Coningen van boven hem gegeven, wesende tot hoer begheerte, ghingen van die vierte eens Goeds om dye boesheyt hoerder coninghen, ende sijn ten lesten in gevankenisse gheleyet. Van beyden siden anstaen periculen, ofte als men vreest, een tyran, schuet men tbeste regiment eens conincs, ofte als men hier begheert dye coninclicke macht, dat die verkeert wert in tyrannisie. | |
Dat principaetscap ist snoetste, dat meest perikels heeft.Want het van node is te kiesen van tween een, uut welcken beyden perikel mach comen, so schijnt dat men bi sonder dat sal kiesen, daer minst quaets uut volghen mach. Al ist so, dat het principaetscap van een mach converteren ende wandelen in tyrannisie, volcht nochtans min quaets dan uut het regiment van veel, alst ghecorrumpeert werdt; want twist, die int gemeen volcht uut het regiment van veel, contrarieert tgoet des vredes, twelck ist tmeeste in die ghesellike veelheit. Welke goet des vredes niet en werdt uut gedaen doer tyrannisie, mer sommige perticulier mensche goeden werden belet; ten waer, dat die tyrannisie so groot waer, dat se in die ghehele ghemeente verwoede. Hieromme is meer te vercrigen tregiment van een, dan van veel, al ist dat uut beyde quaet mach volghen. Noch, dat schijndt meest schuwelic, daer dicwilste quaet uut mach comen, alder groetste prerikelen sijn meest die ghemeenten gecomen uut het | |
[pagina 95v]
| |
regiment van veel dan van een. Ergo, want het gevalt menichwerf ende meer, dat uut veel yemant van die meninc tot het gemeen goet dwaelt, dan een alleen. So wanneer uut veel presydenten ofte oversten hem yemant keert van tgemeen goet, naect die veelheyt der ondersaten tperikel des twists. Want den princen twist ende volcht dat in den veelheit si twist. Ist dat een doverste is, dye heeft die meeste tijt toesicht tot het gemeen goet. In dien tgevalt dat hi sijn mening van tgemeen keert, daer en volcht niet uut, dat hi terstont geheliken voir hem neempt der ondersaten verdruckinghen. Twelc is texcesse van tyrannisie, houdende dopperste graet in snoetheit des regiments, als voir getoent is. Dairomme zijn bisonder ende meer te scuwen periculen, die uut regiment van veel luyden comen, dan alsulke, als uut gubernatie eens prins oersprong hebben. Dat meer is, ten gevalt niet min tregiment van enen te neigen tot tyrannisie dan veelder, mer dicwilder. Want twist doer tregiment van veel luyden geresen wesende, gevalt het dicwyl den enen dander te boven gaen, ende tregiment onbehoerlic tanvaerden. Twelc men uut dat dagelicx gevalt claerlic mach sien. Want volna alle veelder regiment is in tyrannisie geeynt, als in tRoemsche gemeen goet bysonder blijct; die welcke lange doer veel magistraetscappen geadministreert wesende, sijn gevallen in heimelicken haet, onderlinge twisten, burgerlijcke oerlogen ende alder wreetste tyrannen. Universaliken: ist dat yemant die voerleden wercken ende die na geschien naerstelic merct, sal bevinden tyrannisie dicwilder gewassen wesen in landen dye bi veel geregeert werden, dan in landen die bi enen here werden berecht. Ist dan alsoe, dat regiment te scuwen is om tyrannisie, ende tyrannisie niet min mer meer gewoenlic is te gevallen in tregiment van veel luyden dan van enen, so blijct het simpelic meer nut te wesen onder enen coninc te leven dan onder tregiment van veel. Hec ille. Desen concordeert, dat Philips van Leyden seyt in Methaphora preteriti ad presens: Och, hoe salich ende Godlic ist enen goeden prince alleen onderdanich te wesen, want gheensinsGa naar voetnoot39 wert vervreemt dye buerlicheit van verwoestinge, dair trijck in hemselven ghedeelt wert.
Dit is hieromme verhaelt, opdat een yegelic, liefte hebbende tot het ghemeen welvaren ende sijns selfs merckende uut dat voerscreven is, dat nyemant hemselven genoech en is, ende dat deen mensch tsanders hulp behoeft, jae, teen landt des anders dienst; ende dattet den menschen natuerlic is in geselscap te leven ende veelheyt, opdat deen van den anderen ghehulpen werde; ghemerct voert, dat het noet is een te wesen, doer wien die veelheyt geregeert wert, opdat enen yegelicken hemselven besorgende, die veelheit niet gestroyet en werde; want het mede betaemt den regent te benaerstigen twelvaeren van tgeen dat hi angenomen heeft te regeren; ende dattet der gemeenten nutter is van enen geregeert te werden dan van veel, al ist dat in beyden perikel mach comen; want tyrannisie niet seldender, mer dicwiler gesien is te gevallen int regiment van veel luyden dan van enen; soude ontwifelicGa naar voetnoot40 weten wat hij sinen here ende overste sculdich is voer sijn cloecheit, cracht, mogentheyt, wijsheit, maticheit ende naerstic gesorge dat sijn volc sonder sonde in vreden leve, ende dat wereltlike eer ende menschen glorie die coninclike sorge niet loens ghenoech en is. Ende gelesen hebbende dit eerste principael deel, in denwelcken bescreven wert tbeghinsel, oersprong ende voertganc onder veel ende verscheiden regenten des graefscaps van Hollant, claerliken mach bliken wat baten, nutscappen ende profiten den voirscreven lande heeft toegebrocht geregeert te werden van enen graef ende heer, comparerende tregiment van veel by een. |
|