Gedichten. Deel 1

[p. XXXIX]

Voorreden.

VEelen zal het misschien vreemt voorkoomen, dat wy dus breet in den lof van eenen stroom uitweiden, wiens paelen en grootte met weinig woorden waeren aen te wijzen: want schoon men niets zoo gemeen vint by de Poeeten, als de beschrijvingen der vloeden, die zy zoo sierlijk in hunne werken schakeeren, als die met hun zilvre wielingen door den aerdkloot heenevloeien: nochtans is het een ongewoonte, een geheel werk van die stoffe te weeven, en een onvruchtbaeren arbeit, 't en zy men de zelve verrijke met sieraden en loofwerk, en die eenen glans byzette door een vermenginge van gevoeghlijke verwen: 't welk minder is te bepaelen, en naer eenerhanden regel te schikken; om dat veelen rustigh den dichter eene vryheit inwilligen, die hem anderen, van naeuwer gewisse in de dichtkonst, voor een vlak van ongebondenheit en onbesnoeiden stijl zullen aenwrijven. Quintiliaen berispt in Ovidius de weelige overvloeientheit van geest, en rijkdom van verstant; daer anderen, om de zelve, hem als eenen Finixdichter in top verheffen. wy hebben ons niet ontzien den ruimen toom te neemen, onder de glorie des Ystrooms, ook de maght van Amsterdam te trompetten, en de zeevaerd, de zenuw der Nederlandsche mogentheit, op te haelen. 't geheele werk hebben wy in vier boeken afgedeelt. indien men die naer den juisten draet moest schikken, zoude het eerste en laetste elkanderen in ordre volgen: want even als het eene boek den zoom van het Y beschrijft, gelijk die halve maenswijze zich kromt langs de stadt; zo verhandelt het andere, het overige deel van den Ykant, de Waterlandsche dorpen, de beschryving van den Ystroom, en de geschiedenissen daer voorgevallen. het tweede boek, nae die verdeeling het derde, telt de vaerten naer andere gewesten op, en de schatten, die, door de zelve, in den schoot van het Y worden uitgestort. het derde, 't welk andersins het leste zou wezen, begrijpt de verzieringe van een krakkeel der vloedgoden, op de gulde bruiloft van Thetys en Peleus, met zulk eene vrypostigheit opgezongen, gelijk d' aeloude en hedendaegsche dichters hunne stoffen en historien onder de schaduw van fabelen en ver-

[p. XL]

dichtselen bewimpelden. want schoon wy niet onkundigh zijn, dat eenigen zich aen de naemen van goden en godinnen stooten, om datze naer der heidenen gewoonte zweemen; en anderen alle onnatuurlijkheit en onwaerschijnlijkheden strengelijk uit de poëzye verbannen; meenen wy echter te konnen volstaen, met de eerste te gemoet te voeren, dat de zon der kristelijke waerheit al lang zoo helder door de dampen en den nacht des afgodendoms is doorgebroken, en rijkelijk alom haere straelen verspreid heeft, dat niemant voortaen onbewust is, hoe diergelijke naemen, als een tael der dichteren, in gebruik zijn; die, om hunne werken met meer luister op te tooien, gewoon zijn d'elementen en levenlooze stoffen, als personaedjen in te voeren. Dus verstaen wy by de watergoden, eenvoudig genomen, niet anders dan het water. wien het echter lust de naemen der vloedgoden, op andere historien of gevallen te passen, sonder wanschiklijkheit, dat wort aen zijn keur en overlegging vrygegeven. ondertusschen geloove ik niet, datmen iemant zoo quaetwilligh of redeloos zal vinden, die ons de naemen der goden &c. als een merk van 't heidensch ongeloof zal willen optijgen, en voor een ongerijmtheit toeschrijven: schoon de Fenix der geleertheid, Huig de Groot, dit zelf schijnt gevreest te hebben; gelijk blijkt in eenen brief, aen zijnen broeder Wilhem de Groot geschreven, en voor zijne latijnsche gedichten uitgegeven. waer van de zin hier op uitkomt; dat hy ducht, of men hem ten argstennae mocht duiden, dat hy somtijts goden invoert. Hy bekent dat zulk schrijven een streep van reukeloosheyt had verdient, ten tijde, dat het heidendom als koningin heerschte; 't welk nu zonder eenig gevaer was: dewijl elk weet dat met die naemen zomwijl de gestarnten, elementen, of geesten, en zomwijl de mogentheit van den eenigen waeren God verstaen worden. Het orakel der hedendaegsche Latijnsche Poeeten, Nicolaes Heinsius, verdaedigt zich selven bykans op de zelve wijze, voor den kostelijken beemd van zijne gedichten: want nae dat hy gezegt had, by zonderlijk tot navolging der ouden, de benaemingen der goden gebruykt te hebben, en zich heel vreemt van hun ongeloof te houden: beroept hy zich, op de oudvaders, en voorvechters der eerste kristenen, die self in hun schrif-

[p. XLI]

ten tegen de heidens en afgodisten, Jupiter voor den hemel, Apol en de Muzen voor de geestigheit der dichtkonst, en Venus voor de minne noemen, en van de naemen van Pluto, Styx, Fortuin en diergelijke overvloeien. De historieschilders stoffeeren hun tafereelen rijkelijk met beelden van goden, die op hun verziering passen. hier schuilen de minnegoden in festoenen van myrten, en bloemen, uit Adonis bloet gewassen; daer zietmen Mars den jongen oorlogsman het vier in 't hooft jaegen, en een hart onder den riem steeken: elders verschynen de hartstoghten, en neigingen van tooren, nyt en andere, of de jeugt en ouderdom in de gedaente van werkende persoonen. de beeldhouwer verziert vrymoedigh alle soorten van watergoden, met hun kruiken en kranssen naer zijne vindinge uitgebeelt; hy vertoont alles met maght van beelden en goden. wie telt al de Jupiters en Dianen die daeglijx uit steen worden gehouwen, en in alle hofsteden ten toon gestelt! en zal iemand van een gesond oordeel gelooven, dat hun oogmerk zy d' afgodery te handhaeven en stijven? niemant die het Amsterdamsche kapitool, het achste wonderwerk der werrelt, en onze nieuwe paleizen langs de heere en keizersgraften, met zoo prachtig een beeldwerk van goden ziet opgeheemelt, zal gelooven, dat dit geschiet, om het verstorven Heidendom en zijne ongoden, uit den afgrond, en asschen weder op te wekken. met geen reden kan iemant de vryheit des dichters besnoeien, die in de schilderkonst en beeldhouwery wort geleden: behalven dat de dingen die men ziet, een grooter voetstap en indruk nae zich laeten, als die alleen gelezen, en met minder krachtige verbeelding door het verstant begreepen worden.

De onwaerschijnelijkheit evenwel die door de benaemingen van goden en fabelen der aelouden, op hunnen trant ingevoert, schijnt veld te winnen, zal mogelijk eenigen van zoo groot een gewight toeschijnen, dat zy daerom, alles wat'er nae gelijkt, als strenge Katoos, zullen willen uitroeien. doch die met my verstaen, dat de sierlijkheit van vindingen een waere hooftdeugd der Poëzye is, zullen lichtelijk toestaen, dat het den dichter niet alleenlijk vrystaet, maer dat hy zich moet bevlytigen, om met die schatten zijne stoffen ['t en waer zy het

[p. XLII]

niet lyden konden] te verheerlijken. van welcke vindingen ik de geestichste oordeele, die op den leest der oude en befaemde dichters schoeien, als die, van hand tot hand overgereikt en gezuivert, een spraek der dichtkonstenaeren zijn geworden: zoo wel als de rechtsgeleerden, artzen, en inzonderheit de filozofen en redenaers, met eige wijzen van spreeken, van andere taelen afgescheiden, beknopt hun gedachten uitdrukken. wy sullen ons hier wederom met een spreuk van den welgemelden Heere N. Heinsius behelpen, en die om de sierlijkheyt der taele ten deele byvoegen. Fabulis etiam quam par erat, frequentioribus, iisque ex ultima depromtis antiquitate, versus subinde meos aspergi, non defore, qui reprehensuri sint, jam dudum praevideo. een weinig daer nae volgt. Praestantium sane ingeniorum quorum opera felici ac cura poësis per pulchre de novo post renatas litteras polita sit & exculta, cum tam nostro hoc quam superiori saeculo uberrimus proventus fuerit ac annona per quam foecunda, in eo tamen peccasse illorum plerique sunt dicendi, quod neglectu fabularum, ab antiquitatis aemulatione longius recesserunt. Nos Plutarcho maximo gravissimoque auctori adsentimur, poësin ἄμυϑον plane ἄψυχον esse: fabulasque vitam atque animan Musarum nuncupare non dubitarim. dat is: Ik heb al lang wel voor zien dat het my aen geen berispers zal ontbreken, om dat ik hier en daer in mijne gedichten meer fabelen, en die uit de geheimste schatkamer der outheit opgezocht, vermenge, als juist van noden was &c. schoon het ontrent onzen tijt aen geenen rijken oogct van zeer voortreffelijke verstanden heeft ontbroken, door wier gelukkige hulpe en zorg de poëzy op nieus (nae dat de geleertheid weêr heerlijk haer hooft heeft opgesteeken) gebout en gepolijst is geworden: zoo maghmen nochtans veele van hen beschuldigen, dat ze, door kleinachting van het gebruik der verdichtselen, te verre van den voorgang en voetstappen der ouden zijn afgeweken. wy houden 't met den grooten Plutarchus, dat de dichtkonst zonder verziering, zonder versiering en zielloos is, en ik noem vrymoedig de verziering, de geest en 't leven der poëzye. ontallijke fabelen, en die geen waerschijnlijkheit hebben als uit den zwier des dichters, komen ons alsins te vooren. Homeer vloeit daer van over. Virgijl brengt Aristeus, den byefokker,

[p. XLIII]

onder 't water, by de vlietgodin Klymeene, zijne moeder, in den reider stroomvorstinnen, daer hy de bronnen der voornaemste aertsvloeden ziet: hy wort in 't pluimsteene hof der vlietgodin ten bankette genoodight, en onderwezen, hoe hy op 't Ematisch strand, den zeewichelaer Proteus moet verstrikken, en uit zijnen monde met dwang den aert der byen leeren. De zelve, laet den Tybergod, met een kroon van riet gehuld, den slapenden Eneas aenspreeken, en hem het geval van Askaen voorspellen. Nazo geleit Theseus met zijne spitsbroeders in 't paleis van den vloedgod Achelöus, die hen nodight, in de stilte van zijn hof, den vervaerlijken oploop der baeren t'ontduiken, hen vrolijk onthaelt, en met vertellingen den tijt en 't verlangen van zijne gasten bedrieght. In het godlijk werk, de baerende maegt, van Sannazaer, spelt Proteus, in een rey van Nimfen en vlietgodinnen aen den Jordaenstroomgod de aenstaende mogentheit van den Heiland des werrelts. In het derde boek van de Lusthoven, door den geleerden Jezuyt Renatus Rapijn gezongen, verlieft de bronnimf Isis, by den brongod Askaen ter maeltijt, tusschen andere vlietgodessen, gezeten, op den schoonen Hylas, den metgezel van Herkules, en ontfangt hem in het water. De Heer Vondel laet in zijn geboortedicht van Prins Willem van Nassau, de haegsche Vyvernimf met al haer gespeelen en waterstoet, uit den grond opborlen, zy zitten in den vyver dwars en schrylings op dolfijnen, en vermaeken zigh met waterspeelen. de zelve voert in zijn treurspel van Palamedes, Neptuin spreekende in: gelijk ook de Drost Hooft den Vechtstroomgod, in zijn Geraerd van Velzen. en wat is onder de tooneeldichters gemeener als Deus e Machina, eenen god ten tooneele te voeren, die den knoop der geheele treurstoffe ontbinde. de konstenaers echter konnen allerminst onwaerschijnlijkheden in tooneelwerken toestaen, als die een waerachtige vertooning van een ware geschiedenis behelzen, en den toeziender daedlijk hinderen, als zy van de natuurlijkheit afwijken. de heilige schrijvers zelf zijn niet vreemt geweest, van levenloze stoffen, als levende en verstandige perzoonen aen te spreeken. Koning en Profeet David gebiet zonne en maen, alle lichtende sterren, en de wateren die boven de hemelen zijn, den Heere te loven, gelijk ook de afgronden, vier en hagel, sneeu en

[p. XLIV]

damp en den stormwint. de zelve vraegt in het hondert en veertiende harpgezang de zee, waerom dat ze vloot? en den Jordaenstroom, dat hy teruggekeerde? de bergen, dat ze opsprongen als rammen, en de heuvels, als lammers? zoo geeft hy elders de zee oogen, als hy zegt, dat ze Israëls vlucht uit Egypten aenzagh, en de rivieren handen als hy in het achtennegentigste gezang hen aenmaent met de handen te klappen. welcke wijzen van spreeken t'eenemael na den trant der dichteren en hun verzieringen geschikt zijn, en de majesteit der heilige harpgezangen zonder twijffel vermeerderen. maer waer toe meer voorbeelden opgehaelt, daer toch alle Poeeten hier van overvloeien? wy hebben ons niet geschaemt in de schaduw van zoo groote lichten te schuilen: 't zywe zomtijts de verzieringen op hunnen trant hebben naegebootst, of die van hen ontleent, in ons werk, nae onze stoffen geschikt, ingevlijt. zy scheenen my hier noodzaekelijk. maer gelijk overal in de dichtkonst, is byzonderlijk hier eene scherpe naeukeurigheit van noden, op datmenze zoo niet op elkanderen proppe, dat ze door hun meenigte, als een deel razende Bachanten, met woelen en schermen den lezer verbysteren: of zoo stijf en stram inplakke, datze, als stomme stokbeelden, met krytende werktuigen wanschikkelijk bewoogen, meerder deernis of verfoeying, als vermaek verwekken. ik heb ook de schraelheit der stoffe te gemoet gekomen, met nu en dan uit te weiden met afwijkingen, [die by de Latijnen Digressien worden genaemt] welke ik, 't en zijze als by 't haer in 't gedicht worden getrokken, oordeele eene byzondere rijklijkheit het werk by te zetten, hier in op den voorgang der doorluchtighste Poeeten steunende, die zich selven schijnen gevleit te hebben, als zy die, gelijk een' kostelijken inslag, wisten in hun stoffe in te werken. Virgyl, en al de Grieksche dichters, maer byzonderlijk Nikander, in zijn landgedichten, springen gelukkelijk van hun stoffe, in byverdichtselen over, om den lezer te vermaeken. Makrobius tekent aen; dat Virgyl, de schrale en lastige beschrijvinge van den landbouw telkens met een uitweidinge tempert, en dus den lezer te gemoet komt: want in het eerste boek van zijne landgedichten heeft hy de voorteekenen van onweer en stormen: het tweede is met den lof van

[p. XLV]

het landleven opgepronkt, het derde eindigt met een sterfte van 't vee; gelijk het vierde en laetste met de historie van Orfeus en Aristeus. dus hebben wy meede met verscheidenheit van invallen den lust van den lezer wakker gehouden, en zijne verzaedtheit willen beletten. by al dit komen noch tot een ongemeen sieraet de konstige printen van den geestrijken Romein de Hooge; waer aen wy niet twijffelen; of de kenners zullen stoffe tot vergenoeging vinden.

Maer gelijk wy in dezen Ystroom byzonderlijk op de verdichtselen hebben toegeleit, zullen wy ons misschien nae dezen verder in een werkstuk van langer adem inlaeten; 't welk onder de hand alreets begint te groeien, en waer in de stof geen heidensche fabelen, of andere van diergelijken aert, toelaet.

Eindelijk, indien het my geoorloft was de woorden van Cyrus, den Monarch van Persien, zonder opspraek op my te passen, ik zoude zeggen, dat ik meede zomwijlen eenige mijner vrienden, om hun oordeel te hooren, gelijk hy den Lacedemonischen Lyzander in zijnen lusthof, op mijn stroomgereght onthaelt hadde, en u, mijn lezer, nu meede op het zelve noodigen; en gelijk de Koning van zijne plantagie zeide: deeze mantelingen en dreeven zijn van mijn vindinge, die bedden, en bloemperken en prieelen zijn alleen door my dus geleit: zoo zoude ik u mede laten vertrekken, met te zeggen, dat ik het dus met voordacht en keure hadde uitgewerkt, en goetgevonden.