Van realisme naar zakelijkheid

Proza-opvattingen tussen 1916 en 1932

[p. *1]

Illustraties

[p. *2]

F.T. Marinetti: Eerste futuristisch manifest (1909)

De bekende 11 punten uit dit manifest, die we hier laten volgen, verwekten onrust zoowel in het atelier der schilders, als aan de schrijftafel der sentimenteele dichters, die in verbruikte beelden 'n totaal vergane levensbeschouwing trachtten te handhaven. De, destijds nieuwe, dynamische levensbeschouwing werd in de volgende punten geproclameerd:

1.	Nous voulons chanter l'amour du danger, l'habitude de l'énergie et de la témérité.
2.	Les éléments essentiels de notre poésie seront le courage, l'audace et la révolte.
3.	La littérature ayant jusqu'ici magnifié l'im-mobilité pensive, l'extase et le sommeil, nous voulons exalter le mouvement agressif, l'insommie fiévreuse, le pas gymnastique, le saut périlleux la gifle et le coup de poing.
4.	Nous déclarons que la splendeur du monde s'est enrichie d'une beauté nouvelle: la beauté de la vitesse. Une automobile de course avec son coffre orné de gros tuyaux tels des serpents à l'haleine explosive.... une automobile rugissante, qui a l'air de courir sur la mitraille, est plus belle que la Victoire de Samothrace.
5.	Nous voulons chanter l'homme qui tient le volant dont la tige idéale traverse la Terre, lancée elle-même sur le circuit de son orbite.
6.	Il faut que le poète se dépense avec chaleur, éclat et prodigalité, pour augmenter la ferveur enthousiaste des éléments primordiaux.
7.	Il n'y a plus de beauté que dans la lutte. Pas de chef-d'oeuvre sans un caractére agressif. La poésie doit être un assaut violent contre les forces inconnues, pour les sommer de se coucher devant l'homme.

[p. *3]

8.	Nous sommes sur le promontoire extrême des siècles!.... A quoi bon regarder derrière nous, du moment qu'il nous faut défoncer les vantaux mystérieux de l'Impossible? Le Temps et l'Espace sont morts hier. Nous vivons déjà dans l'absolu, puisque nous avons déjà créé l'éternelle vitesse omniprésente.
9.	Nous voulons glorifier la guerre, - seule hygiène du monde, - le militarisme, le patriotisme, le geste destructeur des anarchistes, les belles Idées qui tuent, et le mépris de la femme.
10.	Nous voulons démolir les musées, les bibliothèques, combattre le moralisme, le féminisme et toutes les lâchetés opportunistes et utilitaires.
11.	Nous chanterons les grandes foules agitées par le travail, le plaisir ou la révolte; les ressacs multicolores et polyphoniques des révolutions dans les capitales modernes, la vibration nocturne des arsenaux et des chantiers sous leurs violentes lunes électriques; les gares gloutonnes avaleuses de serpents qui fument; les usines suspendues aux nuages par les ficelles de leurs fumées; les ponts aux bonds de gymnastes lancés sur la coutellerie diabolique des fleuves ensoleillés; les paquebots aventureux flairant l'horizon; les locomotives au grand poitrail, qui piaffent sur les rails, tels d'énormes cheveaux d'acier bridés de longs tuyaux, et le vol glissant des aéroplanes, dont l'hélice a des claquements de drapeau et des applaudissements de foule enthousiaste.

[p. *4]

Literatuurmanifest van De stijl (1920)

DE STIJL
MAANDBLAD GEWIJD AAN DE MODERNE BEELDENDE VAKKEN EN KULTUUR
REDACTIE: THEO VAN DOESBURG.

3^E JAARGANG. APRIL NEGENTIENHONDERDTWINGITG. NUMMER 6.

MANIFEST II VAN ‘DE STIJL’ 1920 DE LITERATUUR

het organisme van onze hedendaagsche literatuur teert nog geheel op de sentimenteele gevoelens eener verzwakte generatie

HET WOORD IS DOOD

de naturalistische cliché's en de dramatische woordfilms

die de boekenfabrikanten ons leveren
per meter en per pond

bevatten niets van de nieuwe handgrepen van ons leven

HET WOORD IS MACHTELOOS

de asthmatische en sentimenteele ik- en zij-poesie

die overal
en vooral in holland

nog gepleegd wordt onder de invloeden van een ruimteschuw individualisme

gegist overblijfsel van een verouderden tijd

vervullen ons met weerzin

de psychologie in onze romanliteratuur

slechts berustend op subjectieve inbeelding

de psychologische analyse

en meer belemmerende spraakrethoriek

hebben ook de BETEEKENIS VAN HET WOORD GEDOOD

de netjes naast en onder elkaar geplaatste zinnen

deze dorre FRONTALE zinsbouw

waarin de vroegere realisten hun tot zichzelf beperkte ervaringen
uitdrukten

[p. *5]

zijn ten eenenmale ontoereikend en onmachtig om de collectieve ervaringen van onzen tijd

tot uitdrukking te brengen

evenals de oude opvatting van het leven

zijn de boeken op de

LENGTE den DUUR gebaseerd

ze zijn

DIK

de nieuwe levensopvatting berust op de

DIEPTE en de INTENSITEIT

zóó willen wij de poesie

om de menigvuldige gebeurtenissen

om en door ons heen

literair te construeeren

is het noodig dat het woord

zoowel volgens het begrip als volgens de klank

hersteld wordt

is in de oude poesie

door overheersching van relatieve en subjectieve aandoeningen

de innerlijke beteekenis van het woord te gronde gegaan

wij willen met alle middelen die ons ten dienste staan

syntaxis
prosodie
typografie
arithmetica
orthografie

het woord een nieuwe beteekenis en een nieuwe uitdrukkingskracht geven

de dualiteit tusschen proza en vers kan niet voortbestaan

de dualiteit tusschen inhoud en vorm kan niet voortbestaan

daarom zal voor den modernen schrijver de vorm een direct-spiritueele beteekenis hebben

hij zal geen handeling beschrijven

hij zal in het geheel niet beschrijven

maar SCHRIJVEN zal hij

het collectief der handelingen herscheppen tot woord:

constructieve eenheid van inhoud en vorm

wij rekenen op de moreele en aesthetische medewerking van hen die medewerken aan de

geestelijke hernieuwing der wereld

leiden april 1920 theo van doesburg/ piet mondriaan/ antony kok

[p. *6]

Frederik Chasalle: Het barokke leven (1917)

Het barokke leven door Frederik Chasalle

Pang! Pang! De feestklok barst onder het slaan. - De tijd is ontwricht; en een brutale herrie neemt wraak in een grandioze razernij! Vensters springen, zwierend als bliksemschichten, onder den druk van een zeldzamen storm, open. Dwarrelend in den wind, als marionetten uit een omgekeerde doos der dwaasheid, tuimelt het leven door elkaar. Pierrot, beenen in de lucht, schreeuwt om de maan, die achter het tooneel staat te flakkeren. Verwoede muskieten doelpunten op monsterlijke minnaressen in, die gillend opspringen en zwellen als gasballons. Onder de voet geloopen, kindsche wijzen liggen stijf op hun neus gevallen en murmelen in een laatsten snik verdoemenis van alle philosophie. Ach, over het leege tooneel dansen eenzame balletteuses, op hol geslagen uurwerken, zich idioot in hun verstrikking van serpentines. Als zij omliggen, sleept men ze uitbundig weg aan de trillende voeten, en dekt met servetten hun wassen gezichten toe van eeuwig onnoozele Gretchens. - Zie, een dronken-gevoerde papagaai klimt omhoog in een los fladderend lint, en een accrobatische aap jongleert aan het laagste uiteinde. De zaal, in opschudding, brult om dit schouwspel. Een duivelsch orkestje, diep verdoken, speelt zich van plezier tot louter ellebogen en vliegende haren. Een paukenist begint een felleren slag te roffelen; de muziek gilt een nieuw oproer uit. - Maar men kan niet meer. Alles hijgt van uitputting. Het bloed overstroomt de oogen en ooren. - Dan rennen - als reddende engelen -, dwars door de confetti, een razende wolk voor zich uitstuivend, twee reusachtige kalkwitte doggen en, als gedresseerd, springen zij de lampen uit, die rinkelend naar beneden komen.

[p. *7]

Boris Mestchersky: illustratie uit De clowns en de fantasten van Frederik Chasalle (1924)

[p. *8]

Eerste bladzijde van het verhaal Kromming uit de bundel Novellen van Roel Houwink (1924)

Deuren werden opengeschoven.

Hun hoofden verstarden in het licht. Schaduwen legden zich over den vloer en de geel-houten lessenaars. Het machinetikken - zondoorflitst - brak af. Stemgonzen overspon de stilte.

Hij stond op. Draaide het licht aan in de kleedkamer, greep hoed en stok. De portier grinnikte om zijn haast.

Op zijn kamer was koele schemer. Het koffiemaal stond gereed.

Dezen dag zou hij vieren.

Uit de grijze keien sloeg hitte bedwelmend. Wemeling van kleurvlekken dreef voorbij. Zijn lendenen doorvlijmd. Dan zonken moedeloos-slap zijn armen. Hij ging als een slaapwandelaar, achter zich de hoon: gek. En toch zijn wil.

Minderend rumoer bracht zijn vreugde groot. Het ademnauw kantoor, de stage kringloop der leege dagen: kerkering.

Vlak in de zon zijn jeugd. Met dezen tocht zou hij jaren breken, tot weer de kern van zijn leven grijpbaar lag.

Een stille landweg leidde zijn voeten.

[p. *9]

J.M. van der Mey: het Scheepvaarthuis te Amsterdam (1911-1916)

[p. *10]

Twee bladzijden uit Stad van Ben Stroman

In het tastbare licht van den herfstochtend gaan de eerste winkels open. De werksters vegen de vloeren der kantoren. Voor het loket in de leege hal van het postkantoor wachten de loopers. De bestellers hebben de post gesorteerd, de manden klaar gezet. De loopers gooien de brieven over in hun groote reiskoffers. Telkens dragen twee mannen een zwaren koffer weg. De ochtendpost voor de banken, de reederijen, de werven en de fabrieken. - Woningen worden geopend. Bij de tramhaltes wachten kleine groepjes. De bussen kunnen niemand meer bergen. De hoofdstraten geraken vol fietsen. De kantoren openen, de scholen gaan aan. - De stad werkt. - Tegen tien uur in den ochtend komen de onderwijzers met hun klassen op straat. Bij stille pleintjes staat de jeugd in een kring, zingt speelsche liedjes en danst. In rijen van vier zwenken de kinderen rond straathoeken. - De café's loopen vol. Koffieuur. Alle telefooncellen zijn bezet. En als een celdeur geopend wordt, schiet een brok zakenleven naar buiten:

- Nee, dat is uiterste prijs ...

- Hallo! met Amsterdam? Hallo!! ...

- Geen denken aan, meneer ...

-... dus over vijf minuten hier. Ik wacht ...

De stations spuwen de menschen uit, ze zuigen ze op, de treinen zijn vol. Over de lange viaduct slaat het zware rhythme van een trein:

AMSTERDAM-BRUXELLES-PARIS. De kok staart over de stad. Zijn witte muts springt over in de vensters van pakhuizen en logementen. Op het Beursplein hoort hij het sjilpen van de musschen. Dan komen de bruggen, de havens. De troostelooze achtergevels van de Rosestraat. Het emplacement Feijenoord ... Er jaagt een trein achter hem langs, terug naar de stad.

[p. *11]

kozijnen glanzen als het wit van gebroken oogen. Reeds hebben de auto's lichten op. De reclamezuilen prijzen de vreugden des levens:

ETHOVEN-AVOND

GEEF MIJ MAAR MI

H.O.

DON KOZ       RADIO

op

ieders

Lip!

BLAUW

WIT

GROEN

GEEL

ROOD

ZWART

De avond strijkt over de stad.

De kleuren vergaan, maar in de plassen en in het nat van keien en asphalt beginnen de vele schakeeringen van licht uit winkels en wagens en trams ril te leven. Nu fonkelen tallooze lichten op de Maas. Overdag was ze bruin-grijs en de koppen der golven waren wit. Dreigend en hoog lagen de zeeschepen voor de lood-

[p. *12]

Theo van Doesburg: Compositie in zwart en wit (1918)

[p. *13]

J.J.P. Oud: woningen te Hoek van Holland (1924-1927)

[p. *14]

J.A. Brinkman en L.C. van der Vlugt: fabriek te Rotterdam 1925-1930)

[p. *15]

Pyke Koch: Achterbuurtrapsodie (1929)