Bio- en bibliografisch lexicon van de neerlandistiek

Boekenoogen, G.J.

Boekenoogen, Gerrit Jacob * 18 april 1868 Wormerveer; † 26 augustus 1930 Leiden, taal- en letterkundige die naast zijn lexicografische hoofdbezigheid vooral heeft gepubliceerd op het terrein van de dialectologie, naamkunde, letterkunde en volkskunde.

Boekenoogen stamde uit een voorname handelsfamilie: zijn vader was koopman, bezat oliemolens en was geruime tijd wethouder te Wormerveer. Zijn moeder kwam uit de Zaanse papiermakersfamilie Van Gelder. Na de Franse School en het gymnasium ging Boekenoogen Nederlandse taal- en letterkunde studeren aan de Universiteit van Amsterdam, maar halverwege zijn studie volgde hij zijn leermeester J. Verdam naar de Universiteit van Leiden. Toen hij er in 1893 afstudeerde, zette hij zich meteen aan zijn proefschrift over De Zaansche volkstaal, waarop hij in 1896 cum laude promoveerde. De rest van zijn werkzame leven was hij als redacteur verbonden aan het Woordenboek der Nederlandsche taal te Leiden.

Boekenoogen was een introverte, vrijgezelle wetenschapper met een sobere levensstijl, die zijn leven lang op kamers is blijven wonen. Hij was een welhaast pathologisch verzamelaar en vorser: van woorden, prenten, namen, boekjes, verhalen en rijmen. Buiten de wetenschap is hij vooral actief geweest in de doopsgezinde gemeente. Als persoon is hij later wel getypeerd als een puriteinse mennistenbroeder.

Ontwikkeling en karakterisering

Voor het WNT heeft Boekenoogen gewerkt aan de delen van Boven tot Bram, van Opaal tot Ozon en van P tot Pleizier (ruim 4500 kolommen). Zijn lexicografische werk getuigt van een enorme nauwgezetheid, al schoot het naar de smaak van collega's niet altijd op. De taalkundige ontwikkelde dan ook steeds meer (historische) belangstelling voor de ‘triviale’ cultuur van het volk en het kind: volksboekjes, spotsermoenen, centsprenten, kinderversjes, sprookjes, sagen, raadsels.

Op het terrein van de historische Nederlandse letterkunde heeft Boekenoogen zich vooral verdienstelijk gemaakt als editeur van en publicist over gedrukte prozaromans, volksboekjes en colportagelectuur (vijftiende - negentiende eeuw). Mede op initiatief van Boekenoogen verzorgde de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde een filologisch verantwoorde reeks Nederlandse Volksboeken. Van deze reeks heeft Boekenoogen er niet minder dan acht voor zijn rekening genomen. Het betreft onder meer de Historie van Floris ende Blancefleur (1903), Jan van Beverley (1903), Van den jongen geheeten Jacke (1905), en de Historie vanden ridder metter Swane (posthuum in 1931). Buiten deze reeks om bezorgde Boekenoogen nog een facsimile-editie van Die evangelien vanden spinrocke (1910). Samen met de Vlaamse volkskundige Emile van Heurck stelde hij twee indrukwekkende folianten samen over de volksprentkunst in de Lage Landen.

Zijn andere passie betrof de mondelinge overlevering. In de jaren 1892-1894 heeft Boekenoogen in allerhande Nederlandse kranten en tijdschriften oproepen geplaatst om hem volksliedjes en volksverhalen op te sturen. Dit resulteerde in een grote hoeveelheid brieven uit alle windstreken. Boekenoogen was wat het mondelinge vertelgoed betreft doordrongen van de vijf-voor-twaalf-gedachte: er moet verzameld worden, voordat het allemaal verloren gaat. Tevens meende hij (in navolging van de gebroeders Grimm) dat in de oude verhalen en liedjes echo's opgevangen konden worden van het pre-christelijke, Germaanse cultuurgoed - of dan toch tenminste de zeden en gewoontes van onze middeleeuwse voorouders.

In De Gids schreef Boekenoogen over ‘onze rijmen’ (1893) en in de Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde over raadsels en raadselsprookjes (1900-1901). In tien jaargangen van het tijdschrift Volkskunde publiceerde hij de verzamelde ‘Nederlandse sprookjes en vertelsels’ (1900-1910). Zijn belangrijkste correspondent was Cornelis Bakker (1863-1933), een plattelands-arts uit Broek in Waterland, die de oudere boeren, knechten en vissers onder zijn patiënten liet vertellen. Zelf was Boekenoogen in het geheel geen veldwerker: de meeste kennis omtrent volkstaal en -cultuur putte hij uit correspondentie, archieven en boeken. De twee grote studies over Nederlandse volksrijmen en volksverhalen die Boekenoogen altijd in het vooruitzicht heeft gesteld, heeft hij uiteindelijk nooit kunnen schrijven.

Invloed

Boekenoogen was vooral een belezen studeerkamergeleerde met een onbedwingbare lust tot speuren, vergaren, ordenen, beschrijven en editeren. Hij had een uitgesproken voorkeur voor zakelijke gegevens (met veel voorbeelden) en wijdde liefst uit over (sub)genres, uitgevers, drukgeschiedenissen, bewaarplaatsen en varianten. Historische bronnen en verhalen boeiden hem meer dan de context van dichters, vertellers, voordracht of publiek. Aan (speculatieve) cultuurhistorische theorievorming, interpretatie en analyse waagde hij zich bij voorkeur zo min mogelijk.

Afgezien van zijn waardevolle bijdrage aan het Woordenboek der Nederlandsche taal, heeft Boekenoogen vooral de systematische bestudering van de ‘alledaagse taal en cultuur’, op nationaal niveau, in heden en verleden, in het academisch bedrijf geaccepteerd gemaakt - bijna een eeuw nadat geleerden als de gebroeders Grimm en Hoffmann von Fallersleben dat in Duitsland hadden gedaan.

T. Meder
[30 juli 2003]

Voornaamste geschriften

Belangrijkste secundaire literatuur

Locatie archieven

Het Meertens Instituut te Amsterdam bezit meerdere collecties van Boekenoogen: correspondentie met kinderrijmen, kinderliedjes en volksverhalen; verder een verzameling kinderprenten en overig volkskundig materiaal.

De collectie van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, bewaard in de Universiteitsbibliotheek Leiden beschikt over een hoeveelheid handgeschreven dialectologisch materiaal en andere aantekeningen, alsmede Boekenoogens verzameling volksboekjes, ridderromans en sprookjesboeken uit de zeventiende tot de negentiende eeuw.

De Koninklijke Bibliotheek te Den Haag beschikt ook over een Collectie Boekenoogen met achttiende- en negentiende-eeuwse kinderlectuur, maar waarschijnlijk zijn dit louter boeken van Hendrik Boekenoogen geweest, de broer van Gerrit Jacob die ook verzamelde.

Tot slot is er nog het nodige materiaal door veiling in particuliere handen terecht gekomen, en door overerving in familiekring bewaard gebleven (o.a. te Voorburg en Amersfoort).

Locatie brievencollecties

Brieven van Boekenoogen worden onder meer bewaard in de Brugse Stadbibliotheek, in het archief van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (UB Leiden, Ltk 2117-19) en in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (leeszaal Bijzondere Collecties 135 H 24; 120 C 24; 77 D 52; 77 E 39) (zie CEN).