Het verlokkend ooft. Proeven over Jacob Campo Weyerman

[p. 11]

H.M. de Blauw
Inleiding

De in een legerkamp bij Charleroi geboren en te Breda opgegroeide bloemschilder en satiricus Jacob Campo Weyerman was vanaf zijn eerste optreden als auteur een bij velen beruchte figuur. Zijn faam als polemist, schrijver van een tiental hekeltijdschriften, libertijn en afperser bleef nog lang na zijn dood in 1747 op de Gevangenpoort te 's-Gravenhage bij het Nederlandse publiek bekend. Zo kon de enige tijd in Breda woonachtige advocaat/avonturier F.L. Kersteman omstreeks 1760 nog groot succes hebben met een vele malen herdrukte, zelfs in het Duits vertaalde, sterk geromantiseerde levensbeschrijving van Weyerman (Zeldzaame Levens-Gevallen van J.C. Wyerman, op de Voor-poorte van den Hove van Holland in 's Gravenhage overleeden). En zo kon Adriaan Loosjes in 1816 hem nog noemen in een roman en Jacob van Lennep in 1840 hem als een verdacht Vrijmetselaar laten vermelden in de rapporten van de politiespion Zacharias Heynsz in zijn ‘historische’ roman Ferdinand Huyck. In de 19e eeuw werd Weyerman regelmatig vermeld in handboeken van biografische of literair-historische aard, maar die beschrijvingen waren bijna zonder uitzondering gebaseerd op de ‘biografie’ van Kersteman, en dus negatief vanwege het, zeker in de ogen van de auteurs uit het Victoriaanse tijdperk, losbandige leven dat ‘Campovivo’ geleid had. In het laatste kwart van de vorige eeuw kwam er vooral van journalistenzijde langzamerhand enige positieve waardering voor de man die als een der voorlopers van de moderne journalistiek werd beschouwd en in beperkte kring kwam er in de eerste helft van deze eeuw enige waardering voor met name Weyermans stilistische kwaliteiten. Pas in de jaren '50 ontstond er speciale belangstelling voor de auteur in het bijzonder door toedoen van C.M. Geerars, die een artikel over hem schreef en nogal wat aandacht aan hem besteedde in zijn proefschrift over de dichter H.K. Poot. De kring van Weyermankenners en -bewonderaars, of zoals sommigen van hen liever plegen te zeggen ‘Campisten’, werd langzaam groter en in 1977 richtte een drietal van hen de Stichting Jacob Campo Weyerman op en werd met stukken in kranten en tijdschriften, tentoonstellingen in Breda, Den Bosch en Antwerpen, en d.m.v. het veelvuldig verschijnende blad Mededelingen van de Stichting JCW Weyerman snel bekendheid gegeven bij een ruimer publiek. Inmiddels waren enkele leden van de stichting tot publicatie van werken van Weyerman overgegaan en op instigatie van de stichting werd een begin gemaakt met de publicatie van facsimilé's van Weyermans tijdschriften. Om in de groeiende behoefte aan achtergrondinformatie over een belangwekkende 18e eeuwer te voorzien, werd tijdens een vergadering van de stichting in 1979 te Livorno besloten om het voorstel van de uitgeverij Huis aan de Drie Grachten, een artikelenbundel over Weyerman samen te stellen, aan te nemen.

[p. 12]

Weyerman heeft een onstuimig leven geleid, waarin hij veel door de Republiek en Europa zwierf, schilderde en schreef en in contact kwam met talrijke bekende en beruchte personen, met wie hij vriendschap onderhield of ruzie maakte en tegen wie hij venijnige satires schreef of die hij geld afperste. Over zijn avontuurlijke leven dat tenslotte zo noodlottig eindigde, zijn op talloze plaatsen gegevens bewaard gebleven, zoals inmiddels al overduidelijk - men leze de ruim 40 nummers Mededelingen! - is gebleken. Het onderzoek naar zijn leven en werk is pas sinds kort echt begonnen. Deze bundel biedt enkele resultaten daarvan en om de lezer enig houvast te geven bij lezing van de artikelen, die verschillende facetten van Weyermans persoon en oeuvre belichten, is door drie bestuursleden en een lid van de Stichting JCW een overzicht van leven en werken van hem samengesteld.

K.G. Lenstra poogt in zijn Aantekeningen bij het werk van Jacob Campo Weyerman de plaats te bepalen van Weyermans tijdschriften in de ontwikkeling van het 18e eeuwse Nederlandse proza en hij komt tot de conclusie dat de kracht bij Weyerman lag in de sociale kritiek. Aan de hand van enkele karakteriseringen van zijn stijl, waarbij de auteur vooral oog heeft voor het beeldgebruik bij Weyerman, stelt hij vast dat diens hoofddeugd een scherpe, rijk gevarieerde humor was en dat deze eigenschap het werk van Weyerman soms in kwaliteit doet uitstijgen boven de moralistisch-humoristische vertogen van zijn veel bekendere tijdgenoot, de schrijver van De Hollandsche Spectator, Justus van Effen.

Het artikel dat K.G. Lenstra toegezegd had voor deze bundel te zullen schrijven, bleek na diens overlijden in nog zo'n staat van bewerking dat opname in de bundel niet zinvol leek. Ik stelde daarom, na overleg met de nabestaanden, uit de doctoraalscriptie die Lenstra in 1956 schreef onder de titel Jacob Campo Weyerman. Aantekeningen bij zijn werk, een artikel uit drie van de hoofdstukken samen. Ik kortte de hoofdstukken in, wijzigde de volgorde van enkele alinea's en de inhoud van enkele noten enigszins en liet passages weg die buiten het kader van die scriptie weinig functioneel zijn. Verder wijzigde ik hoegenaamd niets, noch de stijl, noch de voorbeelden en citaten, noch de conclusies. Waar dat door de auteur later was aangegeven in de marge, nam ik correcties en enkele toevoegingen over. De hoofdstukken die de basis vormden voor dit gecompileerde artikel dragen de volgende titels: De krant: het kader der mogelijkheden; De vorm: Weyerman en zijn tijd; De inhoud: Weyerman en zijn omgeving.

In zijn artikel gaat Dr. Schneider in op de voor zijn doen opvallend serieuze en constructieve perskritiek die Weyerman leverde op de ‘Courantiers’ van zijn tijd. De auteur geeft in zijn artikel weer hoe Weyerman bij deze kritiek steunde op een Franse beschouwing van De Vigneul-Marville, en illustreert door enkele citaten hoe Weyerman deze beschouwing op typisch ‘eigen’ wijze bewerkte. Het valt Schneider op dat Weyerman zich steeds van enig kritisch commentaar aangaande het Hollandse persbeleid onthield.

[p. 13]

Zich voor een deel baserende op de onderzoeken van de Bredase archivaris Rehm, gaat Willem Hendrikx in zijn artikel De gevluchte Hermes na in hoeverre er Bredase elementen in het werk van Weyerman zijn aan te wijzen. Aan de hand van de vele, meest hekelende, opmerkingen die Weyerman in zijn geschriften over Bredase personen en situaties maakte, beschrijft hij de Bredase periode van de ‘losies en zorgeloos’ levende kunstschilder, vrouwenjager, gewezen kadet en pamflettist, die zich in de garnizoenstad, die hij meest met de naam Abdera aangaf, in zijn element moet hebben gevoeld. Hendrikx wijst op het belang van Weyermans ‘chronique scandaleuse’ van de jaren 1690-1720, waarin deze de burgers, de overheid, de medici, de clerus, de kunstschilders en de talrijke drinkgelegenheden van de stad beschrijft. Een belang in het bijzonder voor de niet-officiële geschiedschrijving van Breda.

Behalve schrijver van satirische weekbladen en blijspelen was Weyerman ook de auteur van enkele geschriften die voornamelijk aan theologische onderwerpen zijn gewijd. Dr. De Vet beschrijft in zijn artikel over Weyermans Historie des Pausdoms (1725 etc.) uitvoerig dit omvangrijke antipapistische boek, dat zich inhoudelijk ten dele onderscheidt van de rest van Weyermans oeuvre. Vanuit de inleidingen bij de eerste twee delen wordt het driedelige werk onderzocht, waarbij de antikatholieke opwinding van 1725 in Europa het uitgangspunt vormt. In zijn bladen van omstreeks 1725-27 maakte Weyerman de nodige reclame voor de bij voorintekening te verkrijgen delen van zijn Historie, waarin twee aspecten van zijn schrijverschap, een satirisch-moralistisch en een verhalend, kundig zijn samengevoegd om het publiek de kwaadaardigheid van vooral de katholieke geestelijken te tonen. De Vet meent dat Weyerman in zijn boek naar voren komt als een man, die ondanks zijn frivole levenswandel, in zijn godsdienstig denken een starre rechtzinnigheid vertoonde. Hij concludeert ondermeer dat het boek over de geschiedenis van het pausdom compositorisch mislukt is, inhoudelijk slordig en vaak weinig origineel. Tenslotte gaat de schrijver kort in op de niet erg gunstige ontvangst van Weyermans boek en diens pogingen om zijn aandeel in een religieuze hetze te verdedigen.

In haar artikel over Weyerman en het theater licht Barbara Sierman enkele humoristische passages in zijn werk toe die gaan over het toneelgebeuren in zijn tijd op kermissen en in schouwburgen en vooral die gaan over de acteurs, zoals Jacob van Rijndorp en Weyermans ‘vrienden’ Hennebo en Van Swaanenburg. Weyerman, zelf schrijver van een achttal stukken, was op het terrein van de toneelkunst geen ondeskundige, zoals de schrijfster illustreert. Hij bezocht regelmatig het toneel in binnen- en buitenland en schreef erover, soms puttend uit buitenlandse kranten die hij op zijn eigen manier bewerkte. Uitgebreide aandacht heeft de schrijfster voor de beschrijving die hij geeft van zijn bezoek aan de kermistent van de Franse komediantentroep van La Lauze, die in de jaren tussen 1720 en 1740 door Europa trok en regelmatig in ons land was.

Het literaire genre ‘dodengesprekken’ was in de 18e eeuw zeer populair: in een fictief debat werden, meestal hekelend, allerlei actualiteiten besproken. In

[p. 14]

1726 publiceerde ook Weyerman enkele van zulke literaire discussies: Maandelyksche 't Zamenspraaken, een van zijn minst bekende en moeilijkst bereikbare teksten. Hanou geeft een globaal beeld van de zes verschenen afleveringen en tevens een lopend commentaar bij de inhoud, de personages en andere zaken die in het werk aan de orde zijn. Weyerman zet zich met dit werk af tegen Duitse voorbeelden en behandelt voornamelijk Engelse zaken, die hij ten dele waarschijnlijk door zijn bezoeken aan Engeland had vernomen. Ondermeer voert hij Jacobus II en de Pretendent, de avonturier baron Ripperda en de diplomaat Prior, Hendrik VIII en Karel II en de kunstschilders Rubens, Van Dyck en Kneller sprekend met elkaar op. Hanou stelt vast dat van een verantwoorde of zorgvuldig volgehouden literaire vormgeving in dit werk weinig sprake is. Hij wijst op de door Weyerman gehanteerde dialoogvorm en de verwantschap met die in vroeg 18e eeuwse romans. Verder geeft hij aan hoe Weyerman, naast veel historische en biografische informatie, zijn publiek op zeer concrete manier afwijkende opvattingen over kerkelijke en alledaagse moraal weet te ‘verkopen’, in tegenstelling tot de wijze waarop de spectatoriale schrijvers hun moraal aan de man brachten. Aan het einde van zijn artikel vergelijkt Hanou het werk van Weyerman met dat van zijn Duitse collega Fassmann en alweer blijkt dat Weyermans werk stilistisch boven dat van zijn veel bekendere tijdgenoot uitstak.

Weyerman had zich tijdens zijn omzwervingen door Europa verscheidene keren langdurig in Engeland opgehouden, waar hij voornamelijk in zijn levensonderhoud voorzag met schilderen. Ton Broos beschrijft in zijn artikel enkele pogingen om te achterhalen wat er van zijn beschrijvingen van personen en situaties in Engeland waar is en in hoeverre Weyerman, die half van Schotse afkomst was, in kunstkringen aldaar sporen heeft nagelaten. Zo zou hij te Oxford medicijnen gestudeerd hebben, op Castle Howard als schilder werkzaam zijn geweest voor de graaf van Carlisle en op Chatsworth House voor de gravin van Devonshire. Broos beschrijft uitgebreid wat er over Weyerman geschreven werd door de Engelse kunstencyclopedist George Vertue en door Horace Walpole. Nadat hij de relatie van Weyerman tot diverse Nederlandse en Vlaamse schilders in het atelier van de Britse kunstschilder Sir Godfrey Kneller heeft beschreven, komt Broos tot de conclusie dat er weinig bewijzen zijn dat Weyerman in de artistieke kringen in Engeland, het land waar hij vaak uitvoerig over schreef, een rol van betekenis heeft gespeeld.

Er was hiervoor al even sprake van Weyerman als student medicijnen. Zijn verhouding tot de geneeskunst blijkt een heel bijzondere te zijn geweest. In haar artikel beschrijft Gerardine Maréchal hoe Weyermans visie was op de kunde en onkunde van artsen, apothekers en kwakzalvers. Zij schrijft over Weyermans hekeling van veelvuldig gebezigd potjeslatijn en de incompetentie en geldzucht bij de medische stand, waarbij weer verteld wordt hoe dikwijls Weyerman ‘fact and fiction’ in zijn anecdoten vermengde. Weyerman die in 1714 aan de Leidse universiteit als medisch student werd ingeschreven en zich als 60-jarige nogmaals liet inschrijven, gebruikte zijn kennis op dit gebied volgens de schrijfster uitsluitend

[p. 15]

tegen en nooit ten behoeve van de medische stand. Mikpunten van hem waren onder andere de Engelse medicus John Woodward en de Duitse kwakzalver Hans Ludeman en ook de beruchte Baron van Syberg, over wie hij zelfs een aparte biografie schreef. Tenslotte gaat de schrijfster in op Weyermans de doktoren hekelende roman het Vermakelyk Wagenpraatje, waarover zij in 1981 voor de Stichting Jacob Campo Weyerman een lezing hield.

Door een stortvloed van venijnige pennevruchten maakte Weyerman zich bij veel van zijn collega-auteurs weinig geliefd. Hun werk en zeker ook hun persoon waren onderwerp van zijn kritiek en hij lokte met zijn virtuoze spotternij en soms ordinaire beschimping vele schriftelijke reacties uit, die vaak even platvloers en meestal in slechtere stijl geschreven waren. Alvorens zelf slachtoffer te worden van zijn vlijmscherpe pen, ging Japik de Duivel, zoals hij wel genoemd werd, in de kringen van Nederlandse broodschrijvers hevig tekeer. Hij zou zijn carrière als weekbladauteur zelfs begonnen zijn naar aanleiding van een discussie over door hem uitgeoefende kritiek op het blad Amsterdamsche Argus van de veelschrijver Hermanus van den Burg. Met zijn Rotterdamsche Hermes begon Weyerman een polemiek tegen deze Argus, die uiteindelijk stopte na het ‘vurige’ einde van Van den Burgs satirische tijdschrift, maar nog jarenlang, voornamelijk door Weyerman in zijn periodieken werd voortgezet. Aan de hand van een groot aantal citaten uit beider weekbladen wordt door mij het verloop van de strijd tussen Hermes en Argus beschreven.

Dit beknopte overzicht van de inhoud van de zeer diverse, lezenswaardige en belangwekkende artikelen in deze bundel geeft reeds duidelijk aan dat er talloze interessante facetten aan de veelzijdige Weyerman en diens omvangrijke oeuvre zitten die nog veel diepgaand onderzoek vergen, maar ook nu reeds de belangstelling van een groter publiek ten volle verdienen. Want te lang is de schrijver Weyerman een veronachtzaamde figuur geweest in onze letterkundige historie, te lang is men voorbijgegaan aan de bijzondere kwaliteit van zijn werk vanwege de ‘bijzondere’ kwaliteiten van zijn leven, waarvan men weer veel te lang een zeer beperkt en eenzijdig beeld heeft gehad.

Alleen een grote nieuwsgierigheid, ‘het verlokkend ooft van Temptatie’ zoals Weyerman het in zijn allereerste tijdschriftaflevering noemt, kan ertoe bijdragen dat er door de ‘campistiek’ spoedig wederom een ‘daad van eenvoudige rechtvaardigheid’ gesteld wordt: de volledige erkenning van het belang van Jacob Campo Weyerman voor onze cultuurgeschiedenis van de 18e eeuw.