Literair-theoretische geschriften. Deel 2. Commentaar

Inleidende verhandeling over de middelen ter verbetering der Nederlandsche poëzij

In de inleidende bladzijden geeft Van Alphen enkele destijds algemeen verbreide ideeën weer over de ontwikkeling van het dichterschap. Zo oordeelt hij net als Helvetius (De l'Esprit), die in het vervolg van dit stuk nog uitgebreid aan het woord komt, dat de koopmansgeest een ongunstige invloed had op de poëzie.

Wat Van Alphen hier beschrijft, is een nogal clichématige voorstelling van de omstandigheden waaronder de poëzie tot bloei kan komen. In het eerste stuk van de Verhandeling over het aangeboorne in de poëzij (blz. 159-180) komt hij aan de hand van voorbeelden uitvoeriger te spreken over dit onderwerp.

Van Alphen ziet verschillende manieren om de Nederlandse poëzie te verbeteren. Een vernieuwing en versterking van de literaire taal is daar een belangrijk onderdeel van. Dit behandelt hij als eerste. Andere aspecten van de dichterlijke vormgeving (zoals harmonie, melodie, de toepassing van rijmloze verzen) en het omgaan met literaire voorbeelden, brengt hij ter sprake in de daarop volgende stukken.

blz. 55

r. 10

agterlijkheid: achterstand.

r. 14

onze nabuuren op zijde te komen: de achterstand ten opzichte van onze buurlanden in te halen.

r. 18-20

ofschoon derhalven velen [...] heeft: zie de inleiding, hoofdstuk 4, blz. 41-45.

[p. 96]

r. 37-40 n. 1

Robertson, Geschiedenis, dl. 3, blz. 132-136. De Griekse veldheer Dionysius van Syracuse moest veel moeite doen om het dichten onder de knie te krijgen. Aanvankelijk hadden zijn pogingen weinig succes, maar allengs ging het beter. Zo ontving hij van de stad Athene een prijs voor een van zijn treurspelen. Robertson: ‘Dit is een blijk, dat dionysius, door zijnen onvermoeiden vlijt aan de Dichtkunst besteed, ten laatsten tot eenige uitmuntendheid in dezelve gekomen is’ (Geschiedenis, dl. 3, blz. 136).

blz. 56

r. 2-14

De koelheid [...] poëtische genie: dat de koelheid en de handelsgeest van de Nederlanders hun artistieke ontwikkeling in de weg zouden staan is een cliché in de buitenlandse literatuur over Nederland. Vgl. hiervoor bijvoorbeeld: Van Strien, British Travellers en Van der Woud, De Bataafse hut.

r. 15

zo: zowel.

r. 21-24

wij leven onder geenen Griekschen hemel [...] ons: Winckelmann heeft in zijn Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke (1756) beschreven hoe de ‘zachte Griekse hemel’ de bloei van de Griekse kunst heeft begunstigd. De echo's hiervan klinken in veel van de latere verhandelingen na, vooral in Herders Ursachen des gesunknen Geschmacks (1775), waar de opvattingen over de invloed van het klimaat in verband worden gebracht met de ontwikkeling van de smaak. Beide bronnen worden in het vervolg nog aangehaald. Zie ook de algemene toelichtingen bij het eerste stuk van de Verhandeling over het aangeboorne (blz. 169-170).

r. 31-32

dat de vrijheid [...] geweest is: de democratische staatsvorm werd naast het klimaat als een belangrijke factor beschouwd voor de geestelijke ontwikkeling van een volk. Zie ook de toelichting bij r. 21-24.

r. 38

zijnen geest optewekken [...] aanteblazen: Van Alphen maakt hier gebruik van metaforen waarin de dichterlijke bezieling (furor poeticus) doorgaans wordt omschreven. De dichterlijke inspiratie komt ter sprake in het laatste deel van de Verhandeling over het aangeboorne.

r. 43

Het mangelt ons: het ontbreekt ons.