Kleine gedigten voor kinderen

Wijze van uitgave

Manuscripten van Van Alphens kinderdichten zijn niet bekend, terwijl ook geen exemplaren met zowel tekst als platen in vroegste afdruk met absolute zekerheid kunnen worden aangewezen. Wat men aan vroege uitgaven vindt blijken meestal composities van verschillende drukken van Proeve, Vervolg en Tweede Vervolg met overigens minieme tekst- of interpunctieverschillen. Alleen de scherpte van de gravures kan, zelfs binnen één exemplaar, aanmerkelijk variëren. Bovendien zijn bij zulke compositie-exemplaren de afzonderlijke titelbladen gewoonlijk weggesneden en vervangen door een generale titel.

Pas sinds de geautoriseerde verzameluitgave van 1787 treedt een zekere uniformisering op, maar deze druk in duodecimoformaat staat al een eind af van de authentieke ‘Van Alphen met de steekjes’. Dat geldt natuurlijk in nog veel sterker mate voor de ‘Van Alphen met de hoedjes’ uit 1821, die uitsluitend curiositeitswaarde heeft.

De hieraan voorafgaande teksteditie is, wat de Proeve betreft, gebaseerd op het exemplaar van de eerste druk uit de Koninklijke Bibliotheek (sign. 1090 e 109) en voor Vervolg en Tweede Vervolg op exemplaren van de eerste druk uit mijn bezit met de oudst bekende (wellicht eerste) afdruk van de platen. Om grotere zekerheid te krijgen zijn alle teksten nauwkeurig vergeleken met andere vroege exemplaren, waarbij de recente bibliografische artikelen van L.G. Saalmink een waardevol controlemiddel bleken.

Voor de twee postuum door Clarisse gepubliceerde kindergedichten is hier eveneens de eerste gebundelde druk uit 1836 gevolgd.^*

Onze tekstuitgave is geheel diplomatisch met behoud van de oorspronkelijke spelling en interpunctie. Dat betekent dat ook aaneengeschreven woor-

* J. Clarisse, ‘Over Hieronijmus van Alphen, als dichter en kinderdichter. Twee voorlezingen’, Rotterdam 1836.

[p. 196]

den precies zo zijn weergegeven als ze oorspronkelijk staan afgedrukt. Verbeterd zijn alleen enkele evidente drukfouten, hetgeen dan in de annotatie wordt vermeld.

Een tekst met een zo langdurige drukgeschiedenis heeft natuurlijk in de loop van de tijd talloze bedoelde en onbedoelde wijzigingen ondergaan: veranderingen van spelling, interpunctie, woordgebruik en soms ook van inhoud. Omdat ze echter geen van alle door de dichter zelf zijn aangebracht en meestal uit veel later tijd dateren, hebben we ze hier op een enkele uitzondering na buiten beschouwing gelaten. Die uitzondering betreft de verzameleditie-1787, waar Van Alphen vermoedelijk nog wel zijn goedkeuring aan heeft gehecht. Voorzover dat in vergelijking met de drie vroegere afzonderlijk verschenen bundeltjes tot relevante varianten heeft geleid, is ook dat in onze annotatie aangeduid.

Hoe vreemd het ook klinken mag: Van Alphens kindergedichten zijn ondanks hun vaste plaats in de canon van de Nederlandse literatuur nooit eerder in geannoteerde vorm verschenen. Hun ogenschijnlijke simpelheid maakte blijkbaar voor velen iedere toelichting overbodig. Intussen is die vanzelfsprekende verstaanbaarheid reeds lang een fictie geworden. Men kan zelfs stellen dat juist bij zo'n eenvoudig idioom het verglijden van de woordbetekenis en daarmee de mentale afstand tussen tekst en lezer het duidelijkst zichtbaar wordt. Dat nu naast een ‘Van Alphen met de steekjes’ en een ‘Van Alphen met de hoedjes’ voor het eerst ook een ‘Van Alphen met nootjes’ het licht ziet, is daarom een noodzakelijke poging om voor een zo breed mogelijk lezerspubliek die afstand te overbruggen. Tegelijk echter markeert deze leeseditie het cultureel belang van onze achttiende-eeuwse kinderliteratuur, waarvoor mr. Hieronijmus in 1778 de weg heeft gebaand.

Hoewel deze teksteditie reeds in 1995 nagenoeg persklaar op tafel lag, heeft het om allerlei redenen nog drie jaar geduurd eer ze ook metterdaad gedrukt kon worden. Dit uitstel had als bijkomend voordeel dat diverse recente publicaties over achttiende-eeuwse kinderliteratuur, meer speciaal over de kindergedichten van Hieronijmus van Alphen, nog in nawoord en annotatie verwerkt konden worden.

Graag dank ik prof. dr. E.K. Grootes voor zijn hulp bij het gereedmaken van deze uitgave en voor zijn geduld met mijn ongeduld.