Langs kermissen en hoven

Ontstaan en kroniek van een Nederlands toneelgezelschap in de 17de eeuw

[p. 8]

17de-eeuwse Hollandse tegel, een toneelspeler voorstellend.

[p. 9]

Woord vooraf

De bedoeling van dit boek is, meer bekendheid te geven aan een stel reizende komedianten die Vondel zijn toneelbroeders noemde en van wie één de eerste Haagse schouwburg stichtte. Zij waren het die glorieuze tournees maakten door Vlaanderen, Noord-Duitsland en langs Skandinavische hoven. In het calvinistische vaderland voerden ze een vergeefse strijd om erkenning.

Men zou meer willen weten over deze mensen en hun prestaties, maar het materiaal is schaars. Bij het volgen van hun spoor rezen vragen waarop nog geen of nauwelijks een antwoord mogelijk is. Menig onderdeel van hun levensverhaal biedt bovendien aanknopingspunten met verwante vakgebieden waarbinnen nog weinig aandacht besteed werd aan de toneelpraktijk in de 17de eeuw. Teamwerk is dringend nodig.

Toch bleek het mogelijk althans in grote lijnen een reiskroniek samen te stellen. Een schema daarvan is onder de bijlagen opgenomen.

Een schets van de ontwikkelingen die tot het ontstaan van beroepstoneel hebben geleid, en een karakteristiek van de Amsterdamse schouwburg, waar de komedianten gevormd werden, gaan vooraf aan de beschrijving van hun lotgevallen en werkzaamheden.

Het hier volgende overzicht is er een van vluchtige ontmoetingen. Het dient vooral ter oriëntatie en werd geschreven in de hoop dat nadere bestudering van de Nederlandse toneelgeschiedenis er door wordt gestimuleerd.

Een groot deel van de gegevens waarop dit boek berust, is afkomstig uit het bronnenmateriaal dat E.F. Kossmann ruim zestig jaar geleden heeft verzameld en gepubliceerd in enkele hoofdstukken van zijn twee boeken. Deze hoogleraar van Duitse afkomst (St. Petersburg 1861-Den Haag 1945) wist nauwgezette speurzin te verenigen met gevoel voor de werkelijkheid van het 17de-eeuwse theater en voor de mensen die daarin een rol speelden. Hij was een van de eersten die het grote belang van de toneelpraktijk voor de bestudering van het drama naar voren bracht. Zijn aantekeningen, in een precieus en precies handschrift geschreven, werden enkele jaren geleden door zijn kleinzoon, prof. dr. E.H. Kossmann te Groningen, aan het Toneelmuseum afgestaan en konden dankzij deze vriendelijke geste daar geraadpleegd worden.

Deze informatie werd aangevuld met materiaal dat later gepubliceerd is, merkwaardig genoeg vrijwel uitsluitend door buitenlanders (Liebrecht, Junkers, Krogh, Pies, Schrickx).

De handboeken (Wijbrands, Worp, Te Winkel) zijn grotendeels gebaseerd op de schouwburgrekeningen afkomstig van het Amsterdamse Burgerweeshuis, nu in het Gemeente-archief. Deze zijn nog altijd niet in druk uitgegeven maar wel in transliteratie te raadplegen en voor een deel bewerkt in een kaartsysteem door mevrouw drs. E. Oey-de Vita op initiatief van prof. dr.

[p. 10]

W.Gs. Hellinga. Voor de geboden mogelijkheid kennis te nemen van dit apparaat ben ik hem bijzonder erkentelijk.

Verder is er onderzoek verricht in de gemeente-archieven van Amsterdam en Den Haag. De heer S.A.C. Dudok van Heel heeft mij menige informatie verschaft. Ook het Staatsarchiv te Hamburg vond waardevolle gegevens. Maar vooral aan de bereidwillige medewerkers van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek ben ik veel dank verschuldigd.

De Deense theaterhistoricus Klaus Neiiendam bracht mij op de hoogte van de publicaties van prof. Torben Krogh; mevrouw Eva Steinaa, de heren John Erichsen en Axel Folger te Kopenhagen waren mij behulpzaam bij het zoeken naar illustraties, evenals dr. Paul Zubek, in het Schleswig-Holsteinische Landesmuseum, Schloss Gottorf.

Terwijl dit boek al ter perse was, bleek dat prof. dr. W. Schrickx te Gent onlangs een affiche met het repertoire van Van Fornenbergh had ontdekt. Hij was zo vriendelijk mij zijn nog niet gepubliceerde artikel toe te sturen, waardoor deze informatie nog kon worden verwerkt. Ik ben hem bijzonder erkentelijk voor deze medewerking.

De direkteur van het Toneelmuseum, Eric Alexander, heeft zich jarenlang ingespannen om de publikatie van dit boek te verwezenlijken. Dit is tenslotte mogelijk gemaakt door vriendelijke adviezen van dr. Willy Pos en van de Raad voor de kunst, afdeling toneel, aan de minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Het verheugt mij in hoge mate dat de vertegenwoordigers van de levende toneelpraktijk van nu geïnteresseerd bleken te zijn in een uitgave die de lotgevallen en de situatie van hun 17de-eeuwse collega's beschrijft. De minister die financiële steun heeft willen verlenen, zeg ik hierbij ten zeerste dank.

Tenslotte ben ik de uitgever-drukker, Chris Schriks, direkteur van De Walburg Pers te Zutphen erkentelijk voor de wijze waarop hij en zijn medewerkers deze uitgave hebben voorbereid. Ik beschouw het als een voorrecht dat dit boek opgenomen kon worden in zijn fonds waarin een steeds groter plaats wordt ingeruimd voor werken op het gebied van de theaterhistorie. Hij neemt daarmee een unieke positie in binnen de Nederlandse uitgeverswereld. De toewijding en de bekwaamheid waarmee hier het oude drukkersen uitgeversvak wordt beoefend, heeft mij voortdurend verrast en verblijd.

Velen hebben bijgedragen tot het verschijnen van dit boek. Maar zonder het geduld en de aanmoediging van mijn vrouw, die me bij de voorbereiding met raad en daad ter zijde stond, had het nooit geschreven kunnen worden.

Hoe graag had ik het eerste exemplaar willen overhandigen aan Willy Pos, wiens vriendschap en kundigheid voor mij van onschatbare betekenis zijn geweest. Hij is veel te vroeg gestorven.

B.A.

N.B. Een uitgebreide toelichting bij de afbeeldingen op de omslag is opgenomen onder de ‘Lijst van afbeeldingen’ op pagina 173.