It Freark Jabiks Folk

[p. 130]

XVII

Auke wie oan 't greppeljen yn 't fintsje fuort efterhûs. Soks koe hjir noch, in heech hoekje, sa moai aardich droech. Hy stie gauris te rêchrjuchtsjen, 't wie dreech wurk fansels, mar dochs hjoed foel it him swier, it einde ek net rjucht. No wie 't hast dien foar hjoed. Grutte wolkekloften skoden út it noardwesten en namen de jûn mei. Flechten skierroeken dreauwen de Sweachster kant út, sochten lijte yn 'e heimige bosk foar de kommende nacht. Hast nea hie in dei salang duorre foar Auke. Hy fielde wol, it doogde wer net rjucht. Hy moast him wat mije, jûn mar betiid op bêd, dan soe 't faaks wer ôfsakje.

Hy kikte der tsjin nimmen oer, dêr hied er in ôflear fan krige okkerdeis nei Sweachstermerk. Dy jûns hie er him tsjin Durkje achteleas in wurdmannich ûntfalle litten, dat er dy deis wat út oarder west hie en doe hie de boat oan west! Dy prate fuortdaalk fan dokter en op bêd en mear fan soks en nea wer ophâlde. Hja hienen der dy jûns noch wurden om hân; dat allegearre soed er mar net wer oanhelje, wat stiller wat better. Op de pleats woed er der alhiel gjin wurd oer reppe, hy seach Binnema al sawat spytgnyskjen en dan it ien of 't oare smeulske praatsje der efteroan.

't Koe ek net sa slim wêze, hy hoegde der alhielendal net oer yn te sitten. Nammers, it paste him ek beleaven net om no siik te wurden. Andele hienen hja nei dat iene skriuwen oer syn thúskommen taal noch teken fan heard, mar 't wie safierhinne alle dagen koenen hja no berjocht ferwachtsje: dan en dan kom ik. As it safier wie, kamen der grutte mooglikheden. Foar de safolste kear bleau Auke stean en stoarre foar him út as seach er grutte dingen. Dy seach er nammers ek. De dream, dy't de lêste tiden stal en foarm krigen hie yn it Fan Swols pleatske oan 'e Tynjedyk. Net, dat it dat no perfoarst wurde moast; de wrâld wie grut en dêr hie er gâns earmslach, mar dochs altyd seach er de nijeftige stjelp dy't hjoed of moarn, soks wie no fêst, op buorden komme soe.

Hy soe 't der no mar by litte; mei 't sjen wie it sa goed as dien. Noch in pantsjefol kofje by de boerinne en dan mar op hûs oan. Hy makke it ark skjin, fieme de line op, dy kaam oan 'e mjitline. Doe sette er op 'e pleats yn.

[p. 131]

Der stie in frjemde by de boer op it hiem. Hy soe no fuort, dat koe men oan alles wol sjen. De man wie sljucht ferklaaid, alhiel net bûtenwenstich, mar alles wiisde dochs op reisberens. Auke hie him fuort sketten, faaks de hiele middei by de boer yn 'e hûs sitten, no soed er wer foart en waard fan Binnema oan 'e planke ta brocht. Op 't lêste stuit wie ien fan beiden noch wat yn 't sin kommen fansels en dêr hienen hja 't no sa drok oer. It skynde gjin geheime saak te wêzen, it gyng alteast nochal wat lûdroftich ta. Doe't Auke der lâns kaam, koed er wurd foar wurd ferstean. ‘It lân leit der allerivichste moai omhinne, it is in pleatske dêr't wat fan makke wurde kin!’

‘Wat lân is 't?’ Binnema fansels, lytsachtsjend en út 'e hichte.

‘It hat syn gerak net hân, it is fersloerd;’ de frjemde kaam wer in stap neier, ‘mar dat kin noch wol goed komme, as der mar wat oan dien wurdt.’

Auke wie stean bleaun njonken de kûlebult. Hja hienen it oer in pleatske!

‘Jurjen is der gâns jild kwyt rekke.’

‘Jurjen,’ en de frjemde flybke op 'e grûn, ‘wy witte allegearre wol wa't Jurjen is.’

Auke krige in skok. It gyng oer syn pleatske!

‘Tink der ris om, it wurdt aanst op grou jild beskreaun, dêr sille jo grappen fan hearre, Binnema.’

‘Wat seit dat? Ien gek makket mear fansels, de boel sil dan wol útelkoar gean.’

‘Dat leau 'k daalk net, 't kin ek te mâl fansels. Men moat jins ferstân brûke, mar 'k leau al, dat der aanst jild te fertsjinjen is. Wy moatte der yn elk gefal hinne!’

‘Wy kinne altyd nochris sjen, it is safier noch net.’ Binnema prate der oer as gyng it him net oan.

‘Dat duorret sa lang net mear, hjoed of moarn stiet it yn 'e krante, safolle ha 'k der al fan heard.’

Dêrmei wie it ek út. Binnema begûn doe noch oer in interbolle. Auke burch it ark op, it wie him suver bang om 't herte. Dúdliker as ea stie him foar't each hoe'n grut en wif ûndernimmen dit wurde soe. As men dy dêr by de planke, beide jildmannen fansels, sa praten hearde, soe jin de moed hast ûntsinke. Strykjildskriuwe, dat koe men fan tinken wol ha; de boel opjeie, djoer meitsje en dat soe hy, Auke, betelje moatte.

[p. 132]

Dêre yn it al tsjustere weinhok begûn er foar 't earst te twiveljen. Soed er ek te heech rikt ha? Soe him dit ek boppe de macht gean?

It soe allegearre fan in oar sines moatte. As er Jurjen ris efternei gyng, wat dan?

It kaam allegearre op him oan, hy stie tsjin de meanmasine oan dy't dêr syn plak hie oan in nije simmer ta. Hy hearde it noch: ‘It wurdt aanst op grou jild beskreaun, tink der ris om.’ Hy lei de hân op syn wyld jeiend hert (dat soks no net bekomme woe) en die de eagen ticht. Op grou jild beskreaun, en wat soe hy dan? Wat soe hy by al dy mannen mei jild as wetter fansels, dy't dêr op ôfkomme soenen?

De wyn helle wat oan. Der sieten mosken tusken it reid ûnder de pannen, it siigde troch de iepen doar. Syn fuotten wienen as stikken stien. Wat hied er him ynbylde? As yn in fisioen seach er it foar him: de herberchseale, dêr't it spul feild wurde soe, fol boeren; jildmannen almeast, de notaris efter de tafel en de opropper it fierste djoere spul trochroppend by kumulaasje en dan soe hy fan ja roppe! Hjirre dêr't it no alhiel tsjuster wurden wie en dêr't er ynkearde ta himsels wist er, dat er soks nea dwaan doarst.

‘Jo binne let, Auke, de kofje is suver al wat ferklomme,’ sei de boerinne. Auke makke der net folle fan. Tige swijsum dronk er syn pantsjefol op en bepluze er syn beide stikjes bôle. Doe stiek er ôf.

Der wienen hjir en dêr stjerren oan 'e loft. De wyn hie him dochs wer deljûn. Earne rôpen wylpen troch de jûn. Auke kaam wer wat ta syn rêst. It hert wie no ek wat bekommen. Hjir yn it stille lân, dêr't er gjin boeren mei jild mear praten hearde, seach er al wer efkes oars tsjin de dingen oan as in healoere foartiid. 't Koe wakker djoer wurde, mar it moast noch altyd beskreaun wurde fansels, sa wie 't op 't lêst ek noch mar in kear. En dan, as Andele der goed foar sei? Wa wit, faaks lake dy om sa'n protsje sinten. Dy Amerikanen krige men nammers nea net hichte fan en oars, hy wie net oan dit spultsje troud, der soenen wol mear komme. Andele moast earst mar ris thús wêze.

Sa kaam it, dat Auke dochs noch moedich thúskaam dy jûne. De kachel baarnde. Nei iten smookte er der deun tsjinoan twa of trije pypfol tabak. Hy wie net botte praatsk en tige smel fan skôging, mar dêr yn syn hoekje, mei wiidiepen eagen stoarjend yn it lampeljocht, seach er nije bylden fan syn buorkerij yn 'e takomst.

Dêr yn 'e smûke keamer, by de snoarjende kachel, dêr't Durkje har

[p. 133]

stille beuzichheden hie, dêr wienen gjin boeren dy 't oer strykjild praten; dêr wie him it greppeljen, dat him fierste swier fallen wie, fergetten. It wie der tige fredich, Durkje skrepte mei tee. Sa kamen him syn dreamen hiel deunby, hy drige der hast tsjinoan om op bêd te gean.

Lykwols, doe't er ienkear lei, wie it him tige, tige noflik.

Dy freedtejûns kaam foar Auke alles tagelyk. Doe 't er thúskaam, lei dêr it lang ferwachte brief fan Andele. Durkje wie noch net oan lêzen takommen, mar Auke socht daalk om in skjirre en gyng earst net iens sitten. Dêr hienen je 't al. Syn hert begûn wyld te slaan, dêr hied er nammers de lêste tiid mear lêst fan as der it ien of 't oare wie.

‘...ik denk 12 of 13 november bij jullie te zijn...’ Auke moast efkes ophâlde, dan wied er der al hast, mei âld alderheljen thús. ‘No moatst ris hearre, Durkje!’

Dat wie dan ek it measte en grutste nijs út it brief. It wie mar in rigelmannich; ‘krekt wat foar sa'n Amerikaan, neat gjin omslach of spul,’ sei Auke, doe't er de smoarge seilbokse delstrûpte. ‘Men kin der noch hast net by. Frearkje en Teade moatte hjir ek al sa gau mooglik tynge fan ha; it wie faaks it bêste dat ik aanst daalk noch efkes skreau, dan witte hja it foar de snein.’

It like as wie 't Auke syn broer ynstee fan Durkje harres, sa wied er út 'e skroeven. Sels Durkje foel dat op. Alear hie hja der nea net folle fan fernommen, dat Auke sa Andele-eftich wie.

Under iten makke Auke gâns gekheid mei de lytse jonge. It kaam allinne fan dat brief fansels.

Doe't Freark op bêd en de boel wat oan 'e kant wie, krige Auke de krante. It skriuwen moast fersteld wurde; Durkje hie it hiele kammenet hast oeral hân, mar der wiene gjin brievekaarten mear. Hy seach sawat út 'en rûgens de boel troch en belâne al ridlik gau by de advertinsjes, dêr mocht er nammers graach yn tahâlde. Doe ynienen (en syn hert waard op 'e nij oerstjoer), syn each foel der samar op:... zal provisioneel geveild worden bij Bok te Tijnje, de zo goed als nieuwe stelphuizinge met land en toebehoren, staande aan de verharde weg... in eigen gebruik bij J.v. Zwol... Hy liet de krante sakje, dêr stie it dan, 6 novimber. As Andele thúskaam, soe it beskreaun wêze. Dat dit no meielkoar sa treffe moast. Hy seach der in dúdlike fingerwizing yn. ‘Dit hat sa wêze moatten,’ preuvele er efter de krante.

Fan lêzen kaam doe fierder neat mear. Hy hâlde him sa foar Durkje,

[p. 134]

mar hy seach oars neat as hyltyd datselde advertinsje; dan begûn er dêrmei mar wer fan foaren ôf, sadat er it op 't lêst hast út 'e holle koe. Dêrom dreamde er der dy nachts ek allerheislikst oer. Yn alle mooglike foarmen kamen him dy letters foar en mei in tige swiere holle gyng er de oare moarns de reis oan nei de pleats. Mar syn hert wie licht. No wie 't dan safier. Syn hoopjen en langjen fan 'e hiele simmer soe aanst in ein nimme. It pleatske op buorden en Andele yn 't lân.

De sneontejûns waarden de brievekaarten ferstjoerd. ‘Hja sille dochs sneinoer lizzen bliuwe,’ hie Durkje sein, ‘en wy ha noch tiid genôch.’ Mar Auke hie andere: ‘Fuort is fuort, en 't wol jin oars licht ferjitte; wy moatte nammers mei sok ding ek net op 'e lêste healoere oankomme.’

Sels hied er se op 'e bus brocht; no sieten hja yn 'e oprêden keamer, sneontejûn, de snein foarhannen. Durkje skylde in mieltsje stienparren, mar Auke wie ûngeduerich. No en dan wie er oerein, sûnder doel. Dizze dagen fan wachtsjen soenen him noch lang falle, wist er, sa ticht by it grutte doel. En tagelyk bekroep him eangstme. As Andele ris nearne fan witte woe, hoe dan? Soks woed er delbêdzje, mar hy koe der neat oan dwaan, dat it allegeduerigen wer by him opkaam...

It Fan Swolspleatske wie beskreaun. Binnema hie der hinne west en sei dêr syn betinken oer oaremoarns, yn 't bûthús, tsjin de grut soan en Auke wie tahearder. ‘Men wit net wat der mei fjirtjin dagen bykomt, fansels, en sa't it no stiet is it gnap oan 'e priis, hoecht it beleaven ek net djoerder. Mar om no earlik te wêzen, it is my tafallen. Ik hie tocht, dat it mâler gien wie, foar dizze priis soe 't yn elk gefal te bebuorkjen wêze...’ Doe neamde er sifers fan lân en hûs en dat allegearre hearde Auke oan as waard him lij wetter yn 'e earen getten. It wie noch net te djoer, it soe noch te bebuorkjen wêze en dat sei immen as Binnema!

Doe wie by Auke alle twifel fuort. Op dit stuit wist er sa fêst, as hie immen dy't it witte koe it him krekt ferteld: ‘Ik sil te maaie boer wurde op 'e stjelp fan Jurjen fan Swol!’

Doe't er dat dan sa fêst wist, doe wied er ta alle dingen yn steat. It wie him as soed er syn oerdwealskens uterje moatte op de iene of de oare manear. Hy hie wol sjonge wollen, hjir yn 't bûthús efter de mjukskroade. Hysels soe it net healwiis fûn ha en noch wol helte raarder hied er it dwaan wollen; mar hy bûn him yn - en foar it each

[p. 135]

pielde der in hiel kalme evenredige Auke mei syn deistige beuzichheden, op dit stuit it leegjen fan 'e groppe.

‘Dû moatst al it ien en 't oar oanriede, Durkje,’ sei er dy jûns.

‘Hoe woest sizze, Auke?’ Hja seach him oan en wist yn 'e fierste fierte net wêr't er op doelde.

‘No, mei Andele en sa, der sil ek wol gauris ien oanrinne,’ hy seach sawat yn 'e krante.

‘Oanriede?’ Durkje wist noch net wêr't er hinne woe. ‘No ja, ik soe sizze, dû silst doch wol wat yn'e hûs ha moatte.’

‘O...’ sei hja doe, tige lang hâlde hja it oan, as wie 't har noch net alhiel klear. ‘Drank, woest sizze?’

‘No drank, drank no fuortdaalk, mar der sil fan alles wol wat wêze moatte, men wol it sa'n Andele leafst al sa goed mooglik jaan, no?’

Durkje knikte, mar seach him tagelyk netbegripend oan. ‘It is winter fansels, Auke, it nimt allegearre mear mei brânje en sa.’

‘Dû moatst no ris oer in pear sinten hinne sjen kinne; hoe lang hat Andele no al net fuort west.’

Durkje die it swijen derta; dit lêste healjier hie sels hja har wol ris oer Auke ferwûndere, mar dit die de doar ta. No wist hja net mear, hoe't hja it mei him hie; dit wie fier bûten syn bestek. ‘Oer in pear sinten hinne sjen kinne,’ en dat sei Auke. En noch socht hja der neat efter.

De erven fan Freark Jabiks Hindrikje sieten allegearre no by Auke yn 'e keamer en Andele yn Auke syn reiden stoel, it tichtst by de kachel: út Amearika werom nei safolle jierren. En dêr siet er no yn in ljochtgriis pak, in kleurich boesgroentsje, âlder wurden fansels; mar neffens Frearkje noch net folle feroare. Nammers, elk koe sjen dat hy en Teade broers wiene, liet de lêste dan op dit stuit ek wat ryklik meager en suterich wêze. Andele hie foar elk fan har wat út 'e koffer helle, dêr sieten hja mei lykas bern op Sinteklaas. Frearkje en Durkje elk in kleedsje-ding; de beide mannen elkmis in piip, út in maiskolf snien en in tige nijsgjirrich tabakspûdsje. Hja hienen der wakker fan beard. Teade hie sines der ek fan sein, mar mei gjin mooglikheid seach er kâns dêr in piip út te stopjen. Hy stiek it by him.

Auke hâlde in doaske mei sigaren rûn, mar Andele betanke. ‘Watte?!’ ‘Nee, nee, ik smook net, al yn gjin years.’ No dan! Teade stiek de brân der yn. Hja skikten om 'e tafel, as woenen hja sûnder

[p. 136]

wurden tsjin Andele sizze: ‘No mar, begjin mar te fertellen, wy binne der ree foar.’

Mar hy wie ien fan net safolle wurden. Frearkje en Auke hienen yn 'e earste opslach almeast it wurd. Hja fertelden, wa der sa foar en nei al stoarn wienen op it âlde doarp yn 'e tiid, dat er fuort west hie. Mar hyltyd wer loek Andele oan 'e skouders: ‘Nee Frearkje, dy ha 'k net kend,’ en Frearkje der wer tsjinyn: ‘Hoe soestû dy net kend ha, dy ha wenne...’ En dan kamen der allerhande oantsjuttingen om it Andele dúdlik te meitsjen. As er der dan einlings efter wie, sei er: ‘Ja, 't stiet my al sawat foar,’ mar toande gjin belangstelling. Hy wie oan 't âlde doarp ûntgroeid, tocht Frearkje spitich by harsels.

Auke frege oer Amearika. Doe kaam 't der dan dochs fan, dat er dêr oer op 'e tekst rekke, sober en alhiel net flot en mei gâns Ingelske wurden.

‘Nee, it waait jin dêr ek net temjitte, men is dêr ek samar net ryk. Yn 't earstoan gâns lijen, almeast yn 'e bosk, winterdei oan 'e knibbels ta troch de snie. Net bêst, mar men moast dochs ite, no?’

Teade knikte mei ûntsach. ‘Wienen dêr noch wylde bisten, Andele?’

‘No, no, dêr net, mear fierderop. 'k Haw der net sa lang west, letter altyd yn 'e stêd, de fabriken.’

‘Hiest ek in auto?’ Frearkje bûgde wat nei him oer. ‘Sok praat giet hjir dan, elk hat der in auto lykas hjir in fyts.’

Andele glimke en skodholle. ‘Men koe sa'n ding wol keapje, fansels; 'k hie ek wol ien brûke kind, mar ik koe der ek sûnder; ik wie der om wat oer te hâlden.’

‘Krekt,’ en Auke knikte ferheftich, ‘dat sizze jo goed, Andele, dat wie it doel, no!’

‘'k Wie der net útfanhûs, hear. Alle dagen nei 't fabryk acht oeren arbeidzje. Net swier, mar tige jachtich, ynspannend; en jûns wie ik meast thús. Altyd fuort, dan koe men jûns útjaan, wat men deis fertsjinne.’

Auke foel him by. Mar Frearkje krige op dat stuit meilijen mei him. As jonge hied er altyd tige kloek west, suver wat oan 'e deune kant. No seach hja syn libben yn Amearika, skreppe en klauwe, jild oerhâlde. In ienlik minske yn sa 'n grutte wrâld, oan wa't it libben foarbygien wie.

Andele fertelde al wer en Frearkje joech har nei harkjen. It begrut-

[p. 137]

sjen wie oer. Hja seach no Andele wer, har broer, dy't yn it fiere Amearika swalke hie. Mooglik, dat hja him nea wer sa suver sjen soe as yn dat iene, koarte amerij.

Durkje geat tee yn, hja krigen der in stik oranjekoek ta, op Auke' oanstean by Jentsje bakker besteld; fersierd mei it opskrift: ‘Welkom Thuis’. Andele bearde derfan, sa hie Auke yn earste opslach al eare fan syn wurk, mar hy ferwachte der lykwols mear fan.

Yn grutte ienriedigens sieten hja dêr om 'e tafel. Teade hie de brân al yn syn twadde sigaar. De soargen oan board liken o sa fier op dit stuit en doe't Durkje, nei in stille wink fan Auke, mei de romers op 'e lappen kaam, waard it sin suver fleurich. Andele bedoar de boel wer. ‘Yn gjin jierren drank preaun,’ sei er.

Auke woe dat wat delbêdzje. ‘Kom kom, in inkeld romerke, 't is in tige sêft slokje en allinnich ta eare fan jo.’ Mar hy betanke. Teade krige lykwols syn part, mar Frearkje koe der net by hoe sa'n Auke sa goederjousk kaam. It wie dochs moai fan him. Wa soe der ek wat efter sykje?

Andele fertelde noch it ien en oar oer de grutte stêden, dêr't er tahâlden hie. Hja bearden allegearre. De jûn wie te koart, 't waard samar let en Teade moast noch nei de Rolbrêge.

Mei gâns geheister mei de karbydlantearne, dy't er fan 'e slúswachter liend hie, en dy mei gjin mooglikheid barne woe, gyng er de nachtlike tocht oan nei syn útsloerd en tige ferrinneweard skip en syn sa soarglike húshâlding.

Frearkje dielde it keamersbedstee mei lytse Freark, dy't it plak romje moatten hie foar de Amerikaanske omke. Auke kaam it yn it sin, dat it in koarte nacht wurde soe, en dochs koed er de sliep net krije.

No wie 't dan hast safier, no soed er sprekke moatte. Moarn, tocht er, as Frearkje fuort is. Sa'n ding moast al nedich ûnder fjouwer eagen bepraat wurde. Him tochte, it wiisde net sa slim, men koe oan alles wol fernimme dat Andele dêr wol wat bedijd hie. Hoe't er it lykwols opnimme soe...?

Durkje wie al yn 'e sliep, doe't Auke him, alhiel bûten syn wenst, nochris omkearde. It waard noch in swier stik om syn plannen bleat te lizzen. Lykwols, hy soe der in slimme set fan ha moatte. Doe gyng er syn koarte, ûnrêstige nacht dan yn.