Zuid-Limburg. Vaals, Wittem en Slenaken

[p. 11]

Gemeente Vaals

Geschiedenis

Grondgebied

De gemeente Vaals, in het westen grenzend aan de gemeente Wittem en verder omgeven door buitenland, strekt zich uit van de Selzerbeek (Sinzelbeek) in het noordoosten tot aan de Geul in het zuidwesten. In het zuiden liggen een deel van het Geuldal en het hooggelegen gebied van het Vijlener- en het Malensbos langs de Belgische grens, vanwaar het landschap afhelt naar het noordoosten, waar de Selzerbeek grotendeels samenvalt met de Duitse grens die ook langs de oostkant van de gemeente loopt. Een landschap waarvan de glooiing alleen wordt onderbroken door een heuvelrug die van het Vijlenerbos met een bocht over Vijlen (Vijlenberg) westwaarts uitloopt tot voorbij Hilleshagen in de gemeente Wittem. Behalve het dorp Vaals, dat een stads voorkomen heeft gekregen, vindt men hier de dorpen Holset, Lemiers en Vijlen die nog een landelijk karakter hebben, net als de gehuchten Harles (bij Holset), Raren en Wolfhaag (ten zuidwesten van Vaals), Camerig en Cottessen (bij het Vijlenerbos), Mamelis en Rott (bij Vijlen).

Geschiedenis

Vaals en Vijlen worden voor het eerst genoemd in keizerlijke schenkingsakten uit het jaar 1041. Keizer Hendrik iii schonk in dat jaar domeingoederen in Vaals, Gemmenich, Moresnet en Vijlen aan de Sint Adelbertskerk in Aken (Lacomblet i nr. 174) en andere goederen in Herve, Vaals, Epen en Valkenburg aan zijn nicht Irmgard (Lacomblet i nr. 175).

In 1042 begiftigde Hendrik iii de Mariakerk in Aken met goederen, gelegen bij Gemmenich en Herve (Lacomblet i nr. 178), een schenking die door keizer Hendrik iv in 1059 werd bekrachtigd met speciale vermelding van de kapel op de Lousberg met domeingoed in Herve en Vaals (Lacomblet i nr. 193). Katelo, de man van bovengenoemde Irmgard, had hieraan nog toegevoegd een hoeve in Lemiers (Quix 1830, 60).

Het Akense Sint-Adelbertstift had in Vaals de hoeve Sint Adelbert, waarvan nog een gedeelte bestaat (Bloemendalstraat nr. 9-11). Deze hoeve, een laathof, wordt voor het eerst in 1135 vermeld (Ernst vi, 130). Het Akense Mariastift had de later Paffenbroich genoemde hoeve in het dal van de Selzerbeek, nu gelegen op Duits gebied ongeveer twee kilometer ten oosten van Vaals. Deze hoeve van het Akense Mariastift, in 1280 bij arbitrage toegewezen aan Gerard van Aldenfalkenberg (Reg. Aachen i, nr. 369, 371), werd in 1286 gekocht door de kanunnik van Sint Servaas in Maastricht, Garsilius de Aquis, die ‘curiam suam de Vails sitam in loco dicitur Broeck’ in 1295 teruggaf aan het Mariastift (Reg. Aachen i, nr. 415, 532). Het grondgebied van de tegenwoordige gemeente Vaals lag in het Land van 's-Hertogenrade, dat na de slag bij Woeringen (1288) toeviel aan de hertog van Brabant. Het Land van Rode, door de Brabantse hertogen vanuit Brussel bestuurd als een van de drie landen van Overmaze, behield lange tijd een onoverzichtelijke structuur met ingewikkelde cijns- en heerlijkheidsverhoudingen, ook in het gebied van Vaals.

Holset, in 1237 vermeld als Limburgs leen, werd in 1626 door de Spaanse koning als opvolger van de Brabantse hertogen met Vaals samengevoegd tot een nieuwe

[p. 12]

heerlijkheid Vaals-Holset. De schepenbank van deze heerlijkheid hield haar zittingen in de zogenaamde Hall onder Holset (volgens Vaessen, par. 17, in 1634 vermeld); daaraan herinnert de benaming van de hoeve ‘Aggene Banket’ (Holset nr. 2-4-6, bij de Oude Akerweg).

Vijlen wordt in een oorkonde uit 1179 genoemd als allodium van de Benedictijnerabdij van Burtscheid (Lacomblet i nr. 470), die in 1222 betrokken zou worden door Cisterciënserinnen van het klooster Salvatorberg (op de Lousberg) bij Aken (Lacomblet ii, nr. 98, vgl. 53-54, n. 4). Nadat hertog Jan ii van Brabant de rechten en vrijheden van het klooster van Burtscheid in 1307 had bekrachtigd, erkende het Sint Adelbertstift in Aken in 1358 de abdis van Burtscheid als grondvrouwe van de heerlijkheid Vijlen. Deze heerlijkheid omvatte de zes ‘rotten’ (buurschappen) Camerig, Cottessen, Ginsterberg, Mamelis, Rott en Vijlen. Als grondvrouwe van de heerlijkheid Vijlen had de abdis van Burtscheid ook zeggenschap over het beheer van het Vijlenerbos, dat Arnold van Gemmenich in 1319 als allodium aan de abdij had geschonken. De collectieve gebruiksrechten van dit bos, in 1539 vastgelegd in een reglement op een perkamenten ‘Waldrolle’ (Staatsarch. Düsseldorf, Arch. Reichsabtei Burtscheid nr. 466) bleef tot 1940 verbonden met de hoeven en huizen in de zes Vijlener ‘rotten’. De schepenbank van Vijlen, al genoemd in 1323, hield later haar zittingen in het Panhuis (nu Vijlenstraat nr. 57), gelegen naast de Munnikshof (nu Vijlenstraat nr. 51), waarvan de naam herinnert aan de vroegere hoeve van de abdij van Burtscheid.

In 1656 zijn de schepenbanken van Vaals-Holset en Vijlen onder gezag van de Staten-Generaal samengevoegd tot de schepenbank Vaals-Holset-Vijlen. Deze nieuwe schepenbank, gevestigd in Vaals, heeft enkele jaren als hoofdbank gefungeerd totdat zij in 1663 afhankelijk werd van een nieuwe hoofdbank in Gulpen.

Verder waren er nog de heerlijkheden Einrade, Lemiers en Vaalsbroek. Bij de heerlijkheid Einrade behoorden in 1375 goederen in of bij Oirsbach, Lemiers, Holset, Einrade, Harles, Vijlen, Vaals, Raren, Gemmenich, Volkerich, Gulpen, Cartils, de Gastmolen en Iliashoven, goederen dus zowel in als buiten het Land van 's-Hertogenrade. De schepenbank die hier nog functioneerde in de 15de en 16de eeuw werd na het partagetraktaat van 1661 bij die van Vaals-Holset-Vijlen getrokken, zodat Einrade alleen nog een laatbank overhield.

Vaalsbroek, met het Malensbos leengoed van het graafschap Gronsveld, was een heerlijkheid met lage jurisdictie en een laathof die afhankelijk was van de bank van Holset.

Lemiers, voor het eerst vermeld omstreeks 1055 (Quix 1830, 60), was later een grondheerlijkheid onder het Brabantse leenhof.

In 1661 moest de koning van Spanje erin berusten dat het rechtsgebied van de bank Vaals-Holset-Vijlen in handen bleef van de Staten-Generaal, die hier al sedert bijna dertig jaar de macht uitoefenden. Tot het eind van de 18de eeuw was het een Staatse enclave, omgeven door de vrije heerlijkheid (later graafschap) Wittem, het Rijk van Aken, en het onder Spaans, later Oostenrijks gezag staande hertogdom Limburg. Deze enclave bevatte de ‘rotten’ Vaals, Wolfhaag, Raren, Holset, Harles en Lemiers, en de zes Vijlener ‘rotten’ Camerig, Cottessen, Berg, Mamelis, Rott en Vijlen.

Het kanton Vaals, opgericht in 1794, werd in 1801 een zelfstandige gemeente. Op een ‘Carte figurative et mesure de la commune de Vaels’ uit de Franse tijd, ‘Fait a Vaels le 25 floreal an xi’, dat wil zeggen in 1807, staan in de ‘Notanda’ vermeld: ‘Village de Vaels, dont quelques maisons sont situées dans la commune de Berg’; de gehuchten Lemiers ‘dépendant en partie de Vaels’, Holseth, Raeren en Wolfhaag; Einrade, aangeduid als ‘Ferme située sur la grande route de Vaels à Maestricht’; ‘Village de Berge et Villen’, en de gehuchten Mamelis, Rott, Camerig en Cotthausen (gemeente-archief Vaals).

Na de vorming van de provincie Limburg in het koninkrijk der Nederlanden zijn er nog grenscorrecties aangebracht. Dat gebeurde in 1816 aan de Pruisische kant bij de Akerstraat in Vaals waar het huis van de pastoor, tevoren ‘située sur la ligne même’ nu helemaal op Nederlands grondgebied kwam te liggen. Na de splitsing van Limburg in een Nederlandse en een Belgische provincie zijn in 1844 drie stukken van de gemeente Gemmenich in de Belgische provincie Luik bij Vaals

[p. 13]

getrokken en delen van Vaals bij Gemmenich (P. Limb. 39: 1903, 186, 204, 207).

Nijverheid

De ontwikkeling van de nijverheid in het gebied van Vaals is nauw verweven met de politieke, economische en godsdienstige wisselvalligheden in en rond Aken waar al heel lang lakennijverheid bestond en sinds de 14de eeuw ook koperindustrie. In de 16de eeuw was Aken een toevluchtsoord geweest voor protestanten, maar dat veranderde door wisseling van het stadsbestuur met als gevolg een uittocht in de 17de eeuw. In 1595 wordt de kopermolen van Vaals vermeld als eigendom van Jordan Peltzer uit Aken en verder zijn er in het begin van de 17de eeuw nog drie andere kopermolens vermeld: een bij Vaalsbroek in 1614 en twee bij Lemiers in 1606 (Oppenhoff blz. 39). Maar de koperindustrie van Vaals werd in de loop van de 17de eeuw overvleugeld door die van het Gulikse stadje Stolberg, waar protestantse immigranten uit Aken hun bedrijven tot grote bloei wisten te brengen. In Vaals hebben de Staten-Generaal geprobeerd de koperindustrie nieuw leven in te blazen door eveneens protestanten uit Aken aan te trekken. Dat blijkt uit een Haags octrooi van 1664 toen Franz en Arnold van Wachtendonck en Nicolaas van Beek een concessie voor de duur van twintig jaar kregen om minstens vier koperovens in Vaals te ‘stabileeren’ en er binnen anderhalf jaar nog zes bij te bouwen. Daarbij werd bepaald dat ook andere Akense kooplieden van de ‘Gereformeerde religie’ en hun nakomelingen van dit octrooi zouden kunnen profiteren wanneer zij zich voor de koperhandel in Vaals zouden vestigen. Desondanks bleek de koperindustrie in Vaals, waarin ook de familie Pillera een rol heeft gespeeld, op den duur niet meer levensvatbaar. Op de plaats van de kopermolen op het stroompje de Gouw verrees in 1737 de Lutherse kerk ter vervanging van een ruimte in de Koperhof die de Lutherse gemeente in 1695 had gekocht.

Dertig jaar later begon in Vaals een ongeveer veertigjarige periode van welvaart die het aanzien van deze plaats ingrijpend zou veranderen. De opleving was te danken aan de gilden van Aken die kleine bedrijven probeerden te beschermen

Afb. 1. Plattegrond van een kopermolen, tekening van L. Mefferdatis. Stadsarchief Aken.

Afb. 2. Tuinhuis van de heer Pillera te Vaals, ontwerptekening van L. Mefferdatis. Stadsarchief Aken.

[p. 14]

door de ontwikkeling van grotere af te remmen. Dit had tot gevolg dat de Lutherse lakenfabrikeur Johann Arnold Clermont, sinds 1761 heer van Vaalsbroek, uitweek naar Vaals waar hij in 1765 zijn nieuwe ‘Stammhaus’ (nu gemeentehuis) betrok om vandaaruit zijn bedrijf onbelemmerd te kunnen ontplooien. Na hem bracht de Gereformeerde naaldenfabrikant Jacob Kuhnen, die in Burtscheid failliet was gegaan, zijn bedrijf over naar het grote complex, de nieuwe Bau uit 1777 in Vaals. Omstreeks 1800 stond Vaals op het hoogtepunt van zijn bloei, hoewel veranderingen zich al aankondigden.

Blijkens een lijst uit 1807 (Vaessen, par. 65) waren er toen in de gemeente 394 huizen en 2500 inwoners; in het dorp Vaals 127 huizen en 1154 inwoners. Er waren toen in de gemeente 10 herbergiers, 67 wevers, 70 lakenscheerders, 10 lakenhandelaars, 10 spinsters en 1 spinner, 10 bakkers, 4 slagers, 6 kleermakers, 3 naaisters, 7 schoenmakers, 7 schrijnwerkers, 2 kuipers, 4 timmerlieden, 3 slotenmakers, 3 hoefsmeden, 1 ketelmaker, 1 lakenscheerdersbaas, 2 kruideniers, 1 brouwer, 3 restauranthouders, 1 lakenfabrikant, 1 arts en 1 ontvanger (Vaessen, par. 66). Omstreeks 1830 waren er nog zeven lakenfabrieken, een dekenfabriek, een machinale wolspinnerij, twee molens voor het slijpen en polijsten van naalden, een kaarsenfabriek, en verder mout-, gort- en graanmolens.

De Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel uit 1841 van het kadaster vermeldt nog 4 lakenfabrieken, waarvan een door stoom bewogen, 2 wolspinnerijen, de ‘Vaelsbroeker Volmolen’, 1 ververij, 1 naaldenslijpmolen en 2 graanmolens. Opgeheven waren toen al: in 1830 de naaldenfabriek ‘in de Vaalserberg’, gelegen bij Lemiers en geïsoleerd geraakt door aanleg van de straatweg naar Maastricht; in 1835 de lakenfabriek ‘am Bau’ (von Sternbach) en in 1840 de lakenfabriek in het vroegere Stamhuis Clermont (Slip & Tyrell). Spoedig daarna werden opgeheven: in 1844 de ketelfabriek van Snook aan de oostkant van de Kerkstraat bij de straatweg naar Maastricht en in 1850 de lakenfabriek van Keuler aan de Bergstraat. In 1852 waren er nog maar 3 lakenfabrieken en 3 wolspinnerijen overgebleven, terwijl 300 arbeiders, voornamelijk wevers voor Akense bedrijven werkten. En in 1880 was het aantal fabrieken in het gebied van Vaals teruggelopen tot 1 lakenfabriek, 1 kunstwolfabriek, 1 spinnerij en 1 wolcarboniseerinrichting. Veel mensen uit Vaals hadden hun baan in Aken. Het belang van Aken voor Vaals in die tijd blijkt ook uit het feit dat er van 1880 tot 1894 een paardetram tussen beide plaatsen reed en daarna een elektrische tram.

litteratuur: De Crassier 1935, blz. 324-331. - De Win. - Von Asten, blz. 161 e.v. - Nuyen, blz. 94, 143, 168. - Schweizer. - Janssen de Limpens 1973, blz. 197-222.

Grensbebakening

Hardstenen palen uit 1824 langs de grens met Duitsland van zuid naar noord genummerd 193 tot en met 201a. Paal 193 op het Drielandenpunt in naar boven toelopende achthoekige vorm, de palen 194 tot en met 201a in naar boven toelopende

Afb. 3. Grensstenen met adelaar van Aken in Lemiers (herplaatst) bij de oude kapel, in Vaals bij de Akenerstraat en bij grenspaal 193H. Grensstenen in Vaals bij de Cereshoeve, in Rott en in Vaals op de protestantse begraafplaats, respectievelijk met 1775, CG en GV. Genummerde palen van de rijksgrens (1824) op het Drielandenpunt en bij Lemiers. (Zie voor palen uit 1843 afb. 242).

[p. 15]

vierkante vorm. (De palen 193a tot en met 193m uit 1926 in vierkante vorm). Vanaf paal 196b aan het einde van de Grensweg te Vaals volgt de grens de Selzerbeek via de palen 198, 199 en 200 bij Lemiers tot 201 bij Mamelis. De gemeentegrens van Wittem begint bij paal 201a.

Grensstenen van hardsteen en van rode zandsteen met adelaar van het Rijk van Aken (1338): een tegen de zuidkant van de oude kapel van Lemiers (in 1931 gevonden in de Selzerbeek), de andere bij douanekantoor in de Akenerstraat te Vaals en naast rijksgrenspaal 193h bij de Wilhelminatoren.

Gietijzeren grenspalen langs de grens met België, vanaf het Drielandenpunt genummerd 1 tot en met 8. Achthoekig voetstuk en verder kegelvormig met peervormige bekroning. Op het kegelvormige gedeelte het jaartal 1843, een nummer en de wapens van Nederland en België. Op tussenliggende punten vierkante hardstenen palen. (Zie afb. 242).

Steen met de letters gv (gemeente Vaals) op de protestantse begraafplaats bij de heg aan de kant van de joodse begraafplaats, die door de gemeente Vaals wordt onderhouden.

Grenspalen van de voormalige terreinen rond de Cereshoeve te Vaals met de inscripties wb en daaronder het jaartal 1775; op de binnenplaats van de Cereshoeve en achter het huis Von Clermontplein 4-6 in Vaals. De palen staan aangegeven op een kadastrale kaart uit 1872 met de bezittingen van Ruland: in het bezit van de heer W. Waelen te Vaals.

In het gehucht Rott tegenover huis nr. 40 een steen met de inscriptie cg.

Van de Akenerstraat tot bij de Wilhelminatoren loopt langs de rijksgrens een greppel, de zogenaamde Landgraaf, die de grens aangaf van het Rijk van Aken.

litteratuur: P. Limb., 39: 1903, blz. 186, 204, 207 - T. Brouwer, Grenspalen in Nederland, Zutphen 1978, blz. 14, 18, 19, 23-25, 94, 112-113.

[p. 16]

Afb. 4. Kaart 1: Holset, Einrade en Harles c. 1830-'40 naar het kadastrale minuutplan.