|
| |
| |
| |
‘Het standpunt van de liberaliteit’: 1945-1987
Holland
De bezetter slaat zonder erbarmen
het weerloze land terneer.
De molen kruist zijn beschadigde armen,
Holland, zegt men, bestaat niet meer.
Wolken hebben de zon verdrongen.
Het kanaal is bewegingloos,
het schilderij uit zijn lijst gesprongen,
de muren schijnen leproos.
Maar zie toe, en gij zult bevinden
hoe een stoer volk, dat man voor man
de vrijheid als een vrouw beminde,
een dolk klaar houdt voor de tiran.
Nicholas G. Lély Uit het Grieks door M. Nijhoff
Toen De Gids in oktober 1945 weer verscheen - na een pauze van meer dan een jaar: de langste periode van stilzwijgen in de meer dan honderdjarige geschiedenis van het tijdschrift -, waren de verwachtingen over dit blad in cultureel Nederland niet bijzonder hoog gespannen. De lucht gonsde in die dagen immers van het woord ‘vernieuwing’. Niet alleen in kringen van de vroegere illegaliteit, maar in brede lagen van de Nederlandse samenleving was het parool: weg met de - in veel opzichten verkalkte - vooroorlogse verhoudingen. Terwijl nostalgisch gemijmerd werd over de kwaliteit van vooroorlogse roomboter, bonbons en sigaren, bleken de crisispolitiek, de standenmaatschappij en de stammenoorlogen van het verzuilde Nederland in de periode voor 1940 - hoeveel lichtjaren leek die tijd niet verwijderd! - bij velen slechts afkeer op te roepen: tallozen die tijdens de bezetting in eendrachtige samenwerking met ‘andersdenkenden’ tegen de onderdrukkers gevochten hadden, zagen uit naar ‘een vernieuwd Nederland’ en vele anderen koesterden soortgelijke verwachtingen of lieten - zo kort na de bevrijding - nog nauwelijks afwijkende geluiden horen.
Literair vertaalde dit streven naar vernieuwing zich in een ware geboortengolf van nieuwe tijdschriften. In de maand oktober 1945, waarin De Gids zich weer aan letterkundig Nederland presenteerde, verschenen voor het eerst Het Woord, dat zich het ‘Maandblad voor de nieuwe Nederlandse letterkunde’ noemde, en Columbus, dat zich - blijkens de naam - eveneens op ongebaande wegen wilde begeven. In dezelfde maand kwam Criterium, dat van 1940 tot 1942 verschenen was, opnieuw uit, maar nu met een radicaal vernieuwde redactie. Een maand eerder was het blad Podium, dat tijdens het laatste oorlogsjaar in Leeuwarden was opgericht, aan zijn tweede jaargang begonnen, waarna in november 1945 in Amsterdam het tijdschrift Proloog gelanceerd werd. Rond al deze bladen verzamelden zich jonge schrijvers, die gretig klaar stonden de arena van de vaderlandse letteren binnen te stuiven.
Wat had De Gids tegenover dit jonge en veelbelovende elan te bieden? Het tijdschrift had een roemrijke traditie, zeker, maar tradities scoorden in het gistende Nederland van 1945 niet zeer hoog. Bovendien wees ook de samenstelling van de redactie niet op een sterke behoefte om nieuwe wegen in te slaan. Van de vier redacteuren die het blad in oktober 1945 opnieuw begonnen te leiden, maakten er twee - de drieënvijftigjarige wisen natuurkundige E.J. Dijksterhuis en de tweeënveertigjarige dichter en essayist Anton van Duinkerken - al sinds 1934 deel uit van de redactie, één - de zevenenvijftigjarige liberale politicus A.N. Molenaar - sinds 1939 en één - de eenenvijftigjarige dichter en essayist M. Nijhoff - sinds 1941. Over de vijfde Gids-redacteur, de vierenvijftigjarige dichter J.W.F. Werumeus Buning, werd in het eerste nummer na de bevrijding meegedeeld dat hij niet als redacteur vermeld wilde worden, ‘zoo- | |
| |
256 Circulaire waarin de herverschijning van De Gids wordt bekendgemaakt, oktober 1945.
257 Omslag van het eerste nummer van Het Woord, oktober 1945.
258 Omslag van het eerste nummer van Columbus, oktober 1945.
259 Omslag van het eerste nummer van de tweede jaargang, september 1945. De eerste jaargang was tijdens de oorlog illegaal verschenen.
260 Omslag van het eerste nummer van Proloog, november 1945.
lang de Eereraad voor de Kunst geen oordeel heeft uitgesproken over de door hem gedurende de bezettingsjaren aangenomen houding’ (1945, iv, 3). Deze kwestie had te maken met het feit dat Werumeus Buning in 1942 lid was geworden van de Kultuurkamer en dat daarna tijdens de oorlog enige ‘bovengrondse’ herdrukken van zijn werk waren verschenen. Maar afgezien hiervan, typerend was dat de samenstelling van de redactie van Nederlands oudste culturele tijdschrift opvallend stabiel was gebleven, terwijl na de bevrijding op allerlei niveaus van het maatschappelijk leven een ware rondedans van personen had plaatsgevonden. Vooral de omstandigheid dat niemand van een jongere generatie in de redactie werd opgenomen, versterkte het bij velen bestaande idee dat De Gids bij een eventuele vernieuwing
| |
| |
261 E.J. Dijksterhuis (1892-1965), redacteur van 1934 tot en met 1964, omstreeks 1955.
Foto door Jochmann Disco.
262 M. Nijhoff aan E.J. Dijksterhuis, 19 september 1946. Nijhoff betreurt de inmenging van de overheid in het redactiebeleid tijdens de oorlog: ‘Als wetenschappelijk tijdschrift heeft De Gids voortbestaan; als literair tijdschrift is hij in 1942 gesneuveld, of liever heeft hij gecapituleerd.’
263 M. Nijhoff in de tuin van zijn huis te Den Haag, omstreeks 1949.
Foto door W.S. Nijhoff.
| |
| |
van onze literatuur eerder in de achterhoede te vinden zou zijn dan in de voorhoede.
Daarbij kwam dat het karakter dat De Gids tijdens de oorlogsjaren gaandeweg gekregen had, zijn aantrekkelijkheid voor vele - met name jonge - schrijvers niet vergrootte. Dat het tijdschrift tijdens de bezetting was blijven verschijnen - terwijl zo veel bladen door de Duitsers verboden werden - bleek daarbij over het algemeen geen punt van kritiek: erkend werd dat het van vooral psychologisch belang was geweest dat De Gids als traditioneel symbool van vaderlandse cultuur maand na maand was blijven uitkomen. Maar het feit dat de redactie vanaf de zomer van 1942 noodgedwongen nog vrijwel alleen wetenschappelijke essays had kunnen opnemen, had wel met zich meegebracht dat De Gids eerder werd geassocieerd met de senaatskamers van de academische ernst dan met de artiestencafés van de literaire ongebondenheid.
Dat de redactie zich ervan bewust was dat geprobeerd moest worden het literaire element in De Gids weer de plaats te geven die het voor de oorlog had ingenomen, bleek uit haar inleiding tot het eerste nummer dat na de bevrijding verscheen: ‘Thans echter, nu alle aan het Nederlandsche geestesleven opgelegde kluisters zijn geslaakt, mag een uitbreiding van werkzaamheid tot het ruimere terrein, dat vroeger steeds bestreken werd, verwacht worden. De Redactie vertrouwt erop, dat de wetenschappelijke auteurs, die in de afgeloopen jaren den weg tot haar kolommen hebben gevonden of hervonden, het oude tijdschrift ook in de toekomst trouw zullen blijven, maar dat daarnaast ook voor de tijdelijk ter zijde gestelde rubrieken weer de vereischte medewerking zal blijken te bestaan’ (1945, iv, 2).
Een extra probleem waarmee de redactie te maken kreeg - maar dit probleem deelde zij met de redacties van de andere literaire tijdschriften - was dat door de papierschaarste in deze eerste periode na de bevrijding de maandelijkse omvang van haar blad slechts bescheiden kon zijn: de afleveringen die tot en met januari 1946 verschenen, telden niet meer dan achtenveertig bladzijden. Daarna werd de toegewezen hoeveelheid papier vergroot, zodat de omvang van de nummers vanaf februari 1946 omstreeks vierenzestig pagina's bedroeg. Al met al werd hierdoor de jaarlijkse omvang van De Gids tot ongeveer de helft teruggebracht van wat in de periode voor 1940 gebruikelijk was geweest.
Niet alleen de bescheiden omvang van het blad en het houthoudende papier waarop De Gids gedrukt werd, herinnerden aan de oorlogsomstandigheden die tot voor kort het leven zo totaal hadden beheerst, maar ook een aantal bijdragen die in het eerste nummer na de bevrijding werden opgenomen. Na de inleidende verklaring van de redactie opende deze aflevering met een reeks gedichten die de redacteur Anton van Duinkerken in augustus/september 1942 in het gijzelaarskamp Sint-Michielsgestel geschreven had. Van de essayist K. Heeroma werd vervolgens onder de titel ‘Het licht onder de korenmaat’ een toespraak opgenomen die deze kort daarvoor ter gelegenheid van de tentoonstelling ‘Het vrije boek in onvrijen tijd’ - gewijd aan clandestiene en illegale literatuur tijdens de bezettingsjaren - in het Stedelijk Museum te Amsterdam gehouden had. Daarnaast schreef de redacteur Molenaar, die deel uitmaakte van de liberale fractie in de Eerste Kamer, onder de titel ‘Politiek rentree’ een beschouwing over de eerste naoorlogse politieke ontwikkelingen in Nederland. In de hierna volgende jaren zou Molenaar in De Gids geregeld aandacht besteden aan de vaderlandse politiek.
Ook in de nog resterende twee nummers van jaargang 1945 zouden de oorlogsgebeurtenissen een belangrijk thema blijven in De Gids. Een treffend voorbeeld hiervan was de rede die de Leidse hoogleraar R.P. Cleveringa - tijdens de oorlog had hij met zijn moedige houding
264 Handschrift van een van de gedichten die Anton van Duinkerken schreef tijdens zijn verblijf in het gijzelaarskamp Sint-Michielsgestel. Het gedicht verscheen als eerste van tien ‘Verzen uit Sint-Michielsgestel’ in het eerste naoorlogse nummer van De Gids, oktober 1945.
| |
| |
265 S. Vestdijk (1898-1971), 1947.
Foto door Annelies Romein.
266 Begin van het handschrift van de roman Noorderlicht van F. Bordewijk, waarvan fragmenten van januari tot en met mei 1946 in De Gids verschenen.
na het ontslag van de joodse hoogleraren velen geïnspireerd - in de Leidse universiteit had gehouden ter herinnering aan zijn overleden collega B.M. Telders. De jurist Telders, die sinds 1934 redacteur van De Gids was geweest, was in april 1945 in het Duitse concentratiekamp Bergen-Belsen omgekomen. De rede van Cleveringa werd in het novembernummer gepubliceerd.
Waren de beschouwingen die in de drie Gids-nummers van 1945 opgenomen werden, voor een groot deel aan de oorlogsgebeurtenissen gewijd en daardoor van actueel belang, vele essays in jaargang 1946 handelden over wetenschappelijke problemen die een veel kleiner deel van het lezerspubliek direct aangingen. Daarnaast was het aandeel dat de literatuur in De Gids kreeg, beperkt. Er werd weliswaar poëzie van onder meer Muus Jacobse, Jan Prins en S. Vestdijk opgenomen, maar over het algemeen waren dichterlijke geluiden maar schaars hoorbaar. Ook het aandeel van het verhalend proza bleef in verhouding tot dat van het wetenschappelijke essay duidelijk achter: de opvallendste publikatie in dit opzicht was die van een aantal fragmenten uit de
| |
| |
267 B.A. van Groningen aan E.J. Dijksterhuis, 24 november 1946. Hij is bereid toe te treden tot de redactie van De Gids.
Liedje
Ik streel haar strawinsky
strawinsky spreekt andante
ik streel haar hier slapen.
haar adem zal hier zingen
Ik streel haar strawinsky
268 B.A. van Groningen (1894-1987), redacteur van 1947 tot en met 1949 en van 1952 tot en met 1964, lid van de redactieraad van 1950 tot en met 1952, omstreeks 1960.
roman ‘Noorderlicht’ van F. Bordewijk, die in 1948 in boekvorm zou verschijnen.
Een - tegen de achtergrond van de latere literaire ontwikkeling - ronduit verrassende bijdrage in het vijfde nummer van jaargang 1946 was een essay van de Vlaamse auteur Hubert Lampo, getiteld ‘Een nieuwe generatie van Vlaamsche prozaschrijvers’, waarin hij over de jonge romancier Louis Paul Boon onder meer opmerkte: ‘Louis-Paul Boon is een unicum in de Vlaamsche letteren.’ En verder: ‘L.P. Boon lijkt ons een ongemeen sterke persoonlijkheid, die buiten en boven alle beïnvloeding staat en het best zonder Walschap of gelijk wien stellen kan.’ (1946, ii, 90) Nauwkeurige gegevens hierover ontbreken, maar het lijkt waarschijnlijk dat dit een van de eerste gelegenheden was waarbij het Noordnederlandse lezerspubliek geattendeerd werd op de kwaliteiten van het schrijverschap van Boon.
Vermeldenswaard is ook dat de schrijfster Jeanne van Schaik-Willing in deze jaargang een ‘dramatische kroniek’ begon te verzorgen. Daarnaast werd geregeld een uitgebreide rubriek Bibliographie opgenomen, waarin recent verschenen boeken werden besproken.
Intussen was de dichter Werumeus Buning, die eind augustus 1945 een publikatieverbod voor twee jaar had opgelegd gekregen, welke termijn - na een petitie van een aantal letterkundigen - later was teruggebracht tot één jaar, weer deel gaan uitmaken van de redactie van De Gids. In dezelfde periode - begin 1947 - verliet Nijhoff de redactie, om kort daarna te worden opgevolgd door B.A. van Groningen, hoogleraar in de Griekse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Leiden.
In de loop van 1947 werden uitvoerige herdenkingsartikelen opgenomen over Frederik Hendrik (nr. 3) en P.C. Hooft (nr. 5), die drie eeuwen daarvoor gestorven waren. Daarnaast werd poëzie van Werumeus Buning gepubliceerd, afkomstig uit een gedichtenreeks met de pikante titel ‘Verboden verzen’.
Intussen was de zware - vaak loodzware - druk die de wetenschappelijke essays op De Gids bleven leggen, in 1947 niet verminderd. Ook in deze jaargang werden tientallen beschouwingen opgenomen van een soms zo specialistisch karakter, dat ze in vaktijdschriften niet zouden hebben misstaan. Uiteraard was een kenmerk van De Gids altijd geweest dat de wetenschap - als onderdeel van de totale cultuur - een volwaardige plaats in het tijdschrift kreeg toebedeeld, maar daarbij was er in
| |
| |
het algemeen naar gestreefd wetenschappelijke vraagstukken te behandelen op een wijze die ook voor een breed publiek van belangstellende leken aantrekkelijk zou zijn. In de eerste jaren na de bevrijding werd in dit opzicht het geduld van ook de meest goedwillige en naar grotere kennis hunkerende lezer soms wel zwaar op de proef gesteld. Zoals in de vorige eeuw ook enige malen het geval was geweest, kreeg De Gids na de oorlog opnieuw de reputatie een typisch ‘professorenblad’ te zijn.
269 Uitgeverij Van Kampen aan E.J. Dijksterhuis, 20 december 1946. De honorering van het redactiewerk was afhankelijk van het aantal abonnees.
270 Uitgeverij Van Kampen aan E.J. Dijksterhuis, 26 april 1949. De uitgever zoekt de oorzaak van de geringe belangstelling voor De Gids in ‘het verlaagde cultureele peil van den Nederlandschen lezer’.
Terwijl in allerlei tijdschriften de jongeren zich heftig begonnen te roeren en felle debatten hielden over de schrijver en zijn maatschappelijke engagement, leek De Gids zich maar het liefst in toga te hullen en zich aan de actuele discussies te willen onttrekken.
Dat deze situatie niet iedereen beviel, bleek uit een brief die uitgever Van Kampen in maart 1947 aan de redactie van De Gids stuurde. De aanleiding tot het zenden van deze brief was waarschijnlijk de bezorgdheid van Van Kampen dat de academische aspiraties van De Gids op den duur tot een ware uittocht van abonnees zouden leiden, wat het bestaan van het tijdschrift ernstig in gevaar zou kunnen brengen. Juist in deze tijd waren immers ook enkele andere literaire tijdschriften in de gevarenzone terechtgekomen: de redacties van Columbus en Podium waren met elkaar verwikkeld in gecompliceerde besprekingen over een fusie, Proloog was - zonder dat de volledige redactie van dit blad zich hiervan bewust was - al met reuzenschreden ‘op weg naar het einde’ en ook de verdere levenskansen van Criterium en Het Woord leken niet al te rooskleurig.
In zijn brief merkte Van Kampen op dat vele beschouwingen die in De Gids gepubliceerd werden, eigenlijk in
| |
| |
271 Jaap Romijn aan E.J. Dijksterhuis, 25 augustus 1949. De redactie van Ad Interim voelt alleen voor een fusie als alle redacteuren tot De Gids kunnen toetreden.
272 Emmy van Lokhorst (1891-1970), lid van de redactieraad van 1950 tot en met 1952 en daarna redacteur tot en met 1964, omstreeks 1940.
Foto door B.F. Eilers.
wetenschappelijke vakbladen thuishoorden, wat ertoe zou kunnen leiden dat tenslotte alleen een elitekring van lezers zou overblijven. Volgens hem was deze kring te klein om het tijdschrift te laten voortbestaan. Hij schreef dan ook dat het van belang was het literaire gedeelte nieuw leven in te blazen. Naar zijn mening zouden vooral Van Duinkerken en Werumeus Buning hiervoor kunnen zorgen.
Nadat de ‘schone letteren’ ook in de daarop volgende jaren nauwelijks meer ruimte in De Gids hadden gekregen, herhaalde de uitgever in het voorjaar van 1949 zijn pleidooi voor een meer literaire koers die het blad volgens hem zou moeten varen. Kort daarop - in mei 1949 - wees de redactie de door Van Kampen ingediende voorstellen in deze richting af, waarna de uitgever, die honderdtien jaar lang de uitgave van het tijdschrift verzorgd had, met ingang van de nieuwe jaargang het contract met De Gids opzegde. In deze fase van zijn bestaan telde het blad nog geen vijfhonderd abonnees.
In de daaropvolgende maanden nam de redactie van De Gids contact op met de redactie van het literaire tijdschrift Ad Interim, dat in 1944 door de schrijveruitgever Jaap Romijn en de dichter Gabriël Smit - een vriend van Anton van Duinkerken - was opgericht en in de loop der jaren plaats had geboden aan schrijvers van verschillende generaties. Met ingang van 1949 waren de prozaïst Ferdinand Langen en de dichter Bert Voeten, die afkomstig waren uit de kring van het tijdschrift Het Woord (1945-'49), tot de redactie van Ad Interim toegetreden. Deze redactie bestond in 1949 verder uit Emmy van Lokhorst, Jaap Romijn, Gabriël Smit, Bertus Aafjes en C.J. Kelk.
273 Jaap Romijn (1912-1986), redacteur van 1950 tot en met 1952, omstreeks 1955.
Foto door Hans Roest.
De besprekingen die hierna tussen de redacties van De Gids en Ad Interim gevoerd werden, hadden tot resultaat dat tot een fusie van beide tijdschriften besloten werd. Uit historische overwegingen werd afgesproken dat de naam van het gefuseerde tijdschrift De Gids zou zijn. De redactie van dit tijdschrift, dat in januari 1950 voor het eerst zou verschijnen, zou gevormd worden door E.J. Dijksterhuis en Jaap Romijn, terwijl de rest van de beide vroegere redacties een plaats vond in een zogenaamde ‘redactieraad’. Deze raad zou bestaan uit tien personen: J.W.F. Werumeus Buning, Anton van Duinkerken, B.A. van Groningen, A.N. Molenaar,
| |
| |
274 De redacteuren en de redactieraad van De Gids, zomer 1950, V.l.n.r.: E.J. Dijksterhuis, K. Kuypers, J. van der Woude (namens uitgeverij De Haan), Jaap Romijn, C.J. Kelk, Bert Voeten, Emmy van Lokhorst, B.A. van Groningen en A.N. Molenaar. Anton van Duinkerken, Ferdinand Langen, Gabriël Smit en J.W.F. Werumeus Buning ontbreken.
275 Jaap Romijn aan E.J. Dijksterhuis, 23 december 1949. De Gids moet op een andere manier worden samengesteld.
276 Prospectus voor de jaargang 1950. De redactie was ingrijpend gewijzigd. Het blad zou gaan verschijnen bij een nieuwe uitgever en met een nieuwe typografie, verzorgd door Jan van Krimpen.
| |
| |
277 A.N. Molenaar aan E.J. Dijksterhuis, 22 november 1949. Politiek en literatuur zorgen al voor verdeeldheid in de redactie voordat er een nummer onder de nieuwe leiding is verschenen.
Emmy van Lokhorst, C.J. Kelk, de filosoof K. Kuypers-Dijksterhuis had hem bij De Gids betrokken -, Gabriël Smit, Ferdinand Langen en Bert Voeten. Bertus Aafjes zou wegens zijn veelvuldig verblijf in het buitenland niet tot de redactieraad toetreden. De uitgave van De Gids zou verder worden verzorgd door Uitgeversmaatschappij W. de Haan n.v. te Utrecht.
In het nummer van december 1949 van De Gids deelde de redactie over de wisseling van uitgever mee: ‘Met de voltooiing van den 112en jaargang van De Gids zal de band die gedurende meer dan een eeuw tussen het tijdschrift en zijn uitgever heeft bestaan, worden losgemaakt. De firma van Kampen heeft zich genoodzaakt gezien tot staking der uitgave te besluiten en de Redactie heeft deze beslissing geëerbiedigd.’ Hieraan voegde de redactie toe: ‘Bij de beëindiging van de langdurige samenwerking wil zij met erkentelijkheid wijzen op het belangrijke culturele werk, dat de firma van Kampen door het laten verschijnen van De Gids voor ons land heeft verricht.’
Verder merkte de redactie over de samenwerking met de groep rond Ad Interim op dat daardoor ‘een versterking van den band met de levende letterkunde van ons land’ tot stand zou kunnen komen (1949, ii, 161).
Over de opmerking van de redactie dat de firma Van Kampen zich genoodzaakt had gezien ‘tot staking der
278 Contract met de nieuwe uitgever W. de Haan N.V., namens De Gids ondertekend door E.J. Dijksterhuis en Jaap Romijn, 1 oktober 1949.
| |
| |
279 Oordelen over een artikel over Henry Miller van Bert Schierbeek, achtereenvolgens van Ferdinand Langen, J.W.F. Werumeus Buning (mede namens Anton van Duinkerken) en E.J. Dijksterhuis, 1950. Het artikel werd niet geplaatst.
280 Oordelen over gedichten van Hanny Michaëlis, achtereenvolgens van Emmy van Lokhorst, Jaap Romijn, C.J. Kelk, Bert Voeten en Anton van Duinkerken, 1950. In De Gids van mei 1950 werden zes van de acht gedichten geplaatst.
281 Uitgeverij Van Kampen aan de redactie van De Gids, 16 december 1949. De uitgever plaatst enkele kritische kanttekeningen bij de mededeling over de verandering van uitgever in het decembernummer.
| |
| |
282 Illustratie bij ‘Jan van Krimpen, typograaf. Bij zijn zestigste verjaardag’ van H. de la Fontaine Verwey. De Gids, januari 1952.
Door S.L. Hartz.
283 Illustratie bij ‘In het grensgebied der beeldende kunst. Bij een tentoonstelling van P. Ouborg’ van Gabriël Smit. De Gids, december 1950. Tekening door P. Ouborg.
284 Omslag van het eerste nummer verschenen bij de nieuwe uitgever, januari 1950. Omslagontwerp door Jan van Krimpen.
285 Vignet uit het eerste nummer van de honderddertiende jaargang, januari 1950.
Door G. Douwe.
286 Illustratie bij ‘De beeldhouwer Ossip Zadkine’ van Fanny Kelk. De Gids, februari 1950.
Door O. Zadkine.
uitgave te besluiten’, schreef Van Kampen begin december 1949 aan de redactie van De Gids, dat dit besluit pas was genomen nadat de redactie in het voorjaar niet bereid bleek te zijn tot een wijziging van haar beleid - namelijk: omzetting in meer literaire richting-, waartoe zij zich later na besprekingen met de redactie van Ad Interim wél bereid zou verklaren. Van Kampen legde er daarbij de nadruk op dat het nooit zijn bedoeling was geweest dat De Gids zou verdwijnen.
De nieuwe jaargang van De Gids, die in januari 1950 begon, bleek zowel wat het uiterlijk betreft - grotere bladspiegel, aantrekkeliike typografie (door de bekende vormgever J. van Krimpen) en vele vignetten tussen de tekst - als ook inhoudelijk sterk af te wijken van het ‘professorenblad’ dat het tijdschrift in de afgelopen jaren was geweest. Vooral het aandeel van de poëzie was duidelijk toegenomen: er werden niet alleen verzen opgenomen van ‘gevestigde’ schrijvers als Jan Engelman, Gerrit Achterberg, L. Th. Lehmann, C. Buddingh', Bert Voeten en Koos Schuur, maar ook van jonge, ‘experimentele’ dichters als Hans Andreus, Jan G. Elburg en Gerrit Kouwenaar. Van de laatste werd bovendien de novelle ‘Val bom!’ in De Gids gepubliceerd.
| |
| |
Ook in 1951 kwam de ‘nieuwe’ literatuur aan bod - de Beweging van Vijftig begon in dat jaar in brede kring de aandacht te trekken -, zoals bijvoorbeeld in de zesde aflevering, waarin achtereenvolgens verzen van Hans Lodeizen, Simon Vinkenoog en Lucebert waren opgenomen
287 Gedicht van Lucebert, opgenomen in De Gids van juni 1951.
Vignet door Lucebert.
288 Zelfportret van Henry Miller (1891-1980). Illustratie uit het Amerikanummer van De Gids, augustus/september 1950.
289 V.l.n.r.: Hugo Claus, Freddy Rutgers, Bert Voeten en Gerrit Kouwenaar te Knokke, 1956.
In dezelfde jaargang werkte ook de jonge Vlaamse schrijver Hugo Claus aan De Gids mee: van hem werd het verhaal ‘Wandelen’ opgenomen.
Intussen leidde het feit dat zowel de redactie als de redactieraad - samen twaalf personen! - beslissingsbevoegdheid hadden over de inhoud van het tijdschrift, ertoe dat er soms maar moeilijk besluiten genomen konden worden. Dit werd nog in de hand gewerkt doordat er onderling sterke verschillen bestonden in levensbeschouwelijk en artistiek opzicht. Vooral de voormalige Ad Interim-groep wilde ruim baan geven aan de moderne literatuur, terwijl sommige vroegere Gids-redacteuren niet veel moesten hebben van literaire uitingen die als schokkend of platvloers werden ervaren. Met name Anton van Duinkerken, die als joviale persoonlijkheid en legendarische kenner van de literatuur veel invloed had, was diep doordrongen van een ‘beschavingsideaal’, dat ook in de vorige eeuw de Gids-redactie
| |
| |
290 Jaap Romijn aan Simon Vinkenoog, 18 april 1951. In het juninummer werden gedichten van Lodeizen en Vinkenoog opgenomen.
291 E.J. Dijksterhuis aan Ferdinand Langen, 27 mei 1951. Een zelfde verzoek om een regelmatiger aanwezigheid op de redactievergaderingen of het aanvaarden van de consequenties van voortdurende afwezigheid werd gericht aan J.W.F. Werumeus Buning.
292 E.J. Dijksterhuis aan A.N. Molenaar, 22 april 1952. Beiden zijn tegen opname van de novelle ‘Parijs, dode stad’ van J. Blokker. Molenaar vreest dat hij, als het verhaal geplaatst wordt, zal moeten aandringen op intrekking van de subsidie voor De Gids.
| |
| |
Optimisme om de dood
De schoonheid van mijn lijk straalt al door mijn huid.
Mijn laatste jeugd ging met een glimlach uit,
om niet meer weer te keren.
Toch is er iets van vergulde veren,
die dwarrelen in mijn geluid,
als ik daar huppelend naar mijn spiegel ga,
voor het glas op mijn tenen te deinen sta
en zing: ik ga mij scheren! Ik ga mij scheren!!
293 Bert Voeten aan E.J. Dijksterhuis, 30 november 1952. Voeten gaat proberen een aantal schrijvers als medewerker voor De Gids te werven.
voor ogen had gestaan: het ideaal om maatschappij en enkeling door redelijkheid en schoonheid te ‘verheffen’. Daarbij kwam dat Van Duinkerken als vroom katholiek huiverig stond tegenover uitingen waarin bepaalde waarden van zijn geloof in een karikaturaal daglicht werden gesteld. Daarnaast bestonden er ook meningsverschillen over de onderlinge verdeling tussen wetenschappelijke en literaire bijdragen. Veel wetenschappelijke essays die in De Gids gepubliceerd werden, muntten volgens de vroegere Ad Interim-groep bovendien uit in dorheid.
De spanningen die zich hadden opgehoopt, kwamen in het voorjaar van 1952 tot uitbarsting, toen tijdens een rumoerige vergadering van de redactie en de redactieraad in café Terminus te Utrecht bleek dat van verdere samenwerking geen sprake meer kon zijn. Na lange en heftige discussies besloten de redacteur Jaap Romijn en vijf leden van de redactieraad-grotendeels afkomstig uit het voormalige Ad Interim-zich uit het tijdschrift terug te trekken. In het nummer van juli 1952 werd hierover door de redactie medegedeeld: ‘ De Gids is in zijn huidige vorm het product van een fusie tussen het oorspronkelijke tijdschrift van Potgieter en het gedurende de tweede wereldoorlog illegaal uitgegeven en na de bevrijding openlijk verschenen literaire maandblad Ad Interim. In de loop van de ruim twee jaren dat [...] de beide redacties verenigd hebben samengewerkt, is gebleken, dat het [uit] hen samengestelde lichaam te groot was om doeltreffende leiding te kunnen geven. In ge-
294 Uitgeverij De Haan aan de redactie van De Gids, 12 mei 1953. De uitgever zal de uitgave van het blad per 31 december 1953 staken.
| |
| |
meen overleg is daarom besloten tot een concentratie over te gaan. Om deze mogelijk te maken hebben Jaap Romijn, redacteur, en C. Kelk, K. Kuypers, Ferd. Langen, Gabriël Smit en J.W.F. Werumeus Buning, leden van de redactieraad, hun plaatsen ter beschikking gesteld. De overblijvende redactie betuigt haar welgemeende dank aan Jaap Romijn voor het vele werk dat hij als redacteur steeds met zo grote toewijding voor De Gids heeft gedaan en haar erkentelijkheid aan hem en de heengaande leden van de redactieraad voor hun bereidheid, in het belang van het tijdschrift af te treden.’ (1952, ii, 1)
Na deze wijziging in de leiding van het tijdschrift, die met heel wat meer bitterheid - met name bij Jaap Romijn, die zich sterk voor Ad Interim en later De Gids had ingezet - gepaard ging dan uit de toon van de zojuist geciteerde redactionele mededeling kan worden opgemaakt, bestond de redactie van De Gids uit vier voormalige Gids-redacteuren - E.J. Dijksterhuis, Anton van Duinkerken, B.A. van Groningen en A.N. Molenaar - en slechts twee vroegere redacteuren van Ad Interim: Emmy van Lokhorst en Bert Voeten. De redactieraad was van de aardbodem verdwenen.
Eén maand na deze redactiewijziging verscheen een speciaal nummer van De Gids, gewijd aan ‘De tijd waarin wij leven’ (nr. 8/9, 1952). In deze aflevering werden onder meer uitvoerige beschouwingen opgenomen over ‘Nederland's economische situatie’, ‘De financiële toestand van Nederland’ en ‘Nederland en Indonesië’. Ook ‘Het sociale vraagstuk’, de situatie bij protestanten, katholieken en buitenkerkelijken en allerlei artistieke ontwikkelingen kwamen in dit nummer aan de orde. Opvallend is dat een overzicht van de ontwikkelingen in de poëzie - juist in een tijd waarin de Beweging van Vijftig luidruchtig de aandacht trok - achterwege bleef.
295 J.H. Kernkamp aan E.J. Dijksterhuis, 14 oktober 1953. Kernkamp bedankt voor de eer redacteur te worden. Hij ziet de toekomst van De Gids donker in.
Weekeinde
Het liefst ben ik zaterdagavond
in een stad met schouders vol licht
en duizend aanplakbiljetten
de regenstemmen van duiven
de moord en de brandsirene
calypsozangers een standplaats
voor taxi's een man uit birma
café's met damesbediening
de tunnelmond van een brug
een pijn die geen naam verdraagt
een pijn een perron bij avond.
296 Omslag van het eerste nummer dat weer bij uitgeverij P.N. van Kampen en Zoon N.V. verscheen.
| |
| |
Tijdens de hierna volgende jaargang bleek dat uitgever W. de Haan, die de uitgave van De Gids sinds 1950 verzorgd had, er niet meer voor voelde het tijdschrift na 1953 verder te exploiteren: hij zag geen kans het aantal abonnees zo te vergroten dat ‘een normale, niet verliesgevende exploitatie’ mogelijk zou zijn. De Amsterdamse uitgever Van Kampen, die in 1949 niet zonder tegenzin afscheid van De Gids had genomen, bleek daarna snel bereid de uitgave van het tijdschrift - met ingang van januari 1954 - weer op zich te nemen. Bij deze gelegenheid werd de redactie - op verzoek van Bert Voeten, die het literaire element wilde versterken - uitgebreid met de dichter en essayist Ed. Hoornik. Een jaar later trad A.N. Molenaar, die sinds 1939 deel had uitgemaakt van de redactie en in die periode vele kronieken over de binnenlandse politiek had geschreven, af als redacteur. Zijn plaats werd ingenomen door K. Wiersma, secretaris van het College van Curatoren van de Leidse universiteit.
Tussen 1954 en 1960 - een periode waarin de invloed van
298 Ed. Hoornik aan E.J. Dijksterhuis, 27 augustus 1953. Hoornik is vereerd met de uitnodiging Gids-redacteur te worden maar wil eerst het oordeel van de redactie horen over zijn opvattingen over het blad.
297 Ed. Hoornik (1910-1970), redacteur van 1954 tot en met 1970, op Mallorca, 1951.
299 Harry Mulisch aan E.J. Dijksterhuis, 12 mei 1953. Fragmenten uit wat als boek Het mirakel. Episodes van troost en liederlijkheid uit het leven van de heer Tiennoppen (1955) zou gaan heten, verschenen in De Gids van juli 1953 en januari 1954.
| |
| |
300 Paul Rodenko aan Ed. Hoornik, 30 oktober 1953. Rodenko kan geen prozakroniek voor De Gids gaan verzorgen.
Ed. Hoornik tijdens de redactievergaderingen snel toenam - had De Gids een overwegend literair karakter. Er werd veel poëzie opgenomen, onder meer van A. Roland Holst, Pierre Kemp, Gerard den Brabander en Lucebert. Tot het verhalend proza dat in deze jaren in De Gids gepubliceerd werd, behoorden de verhalen ‘De daken’ van A. Alberts en ‘Mijn vriend, de moordenaar’ en ‘Kaddisj voor Sam Cohn’ van Marnix Gijsen. Ed. Hoornik droeg aan het tijdschrift zijn toneelstuk ‘Het water’ bij. Een poëziekroniek werd achtereenvolgens verzorgd door Hendrik de Vries en S. Vestdijk, een prozakroniek door Clara Eggink en J.W. Hofstra, terwijl Emmy van Lokhorst geregeld over toneel schreef. Ten gevolge van de sterke nadruk die in deze periode op het literaire aspect van De Gids gelegd werd, was het aandeel dat het wetenschappelijke essay kreeg - in de jaren voor 1950 nog overheersend -, sterk verminderd. Soms werden wetenschappelijke bijdragen in speciale nummers samengebracht, waardoor de vrijkomende ruimte in de rest van een jaargang grotendeels als speelterrein voor de literatuur kon worden ingericht. Dat redacteur Dijksterhuis, die als secretaris van de redactie
301 Marnix Gijsen (pseudoniem van J.A. Goris, 1899-1984), omstreeks 1950.
Foto door Charles Leirens.
302 Ed. Hoornik (l.) met Gerrit Achterberg (1905-1962) in Morzine, 1952.
Foto door W.S. Nijhoff.
| |
| |
303 E.J. Dijkjsterhuis (r.) houdt een inleiding op een Gids-avond in het Stedelijk Museum te Amsterdam, 16 april 1956. Achter de tafel v.l.n.r.: Bert Voeten met achter hem Adriaan van der Veen, Anna Blaman, Ed. Hoornik, A. Roland Holst, Herman van den Bergh en F.C. Gerretson.
304 E.J. Dijksterhuis aan A.N. Molenaar en B.A. van Groningen, 26 februari 1954. Molenaar en Van Groningen distantiëren zich van Nationale snipperdag.
305 Omslag van ‘een gemeenschappelijke aflevering van de Nederlandse letterkundige en algemene tijdschriften, uitgegeven in plaats van de afzonderlijke Aprilnummers 1954 ter gelegenheid van de tiende Bevrijdingsdag 5 Mei 1945 - 5 Mei 1954’.
306 Verslag van een Gids-avond bij boekhandel Broese te Utrecht, verschenen in Het Vrije Volk, 30 januari 1958.
| |
| |
307 Nieuw omslagontwerp, januari 1956.
Door Theo Kurpershoek.
de lopende zaken behartigde, bij de wenselijkheid van deze ontwikkeling vraagtekens plaatste, kan wellicht worden opgemaakt uit een causerie die hij in april 1956 - bij gelegenheid van een zogenaamd ‘gesproken Gids-nummer’ - in het Stedelijk Museum te Amsterdam hield. In deze causerie, waarvan de tekst onder de titel ‘De Gids en de traditie’ kort daarna in het tijdschrift werd gepubliceerd, merkte hij weliswaar op dat De Gids in die jaren een ‘litteraire bloeitijd’ beleefde, maar hij constateerde ook: ‘Van 1893 af heeft in de redactie onafgebroken een vertegenwoordiger van de natuurwetenschap zitting gehad. De Gids zou bepaald met zijn traditie breken, als hij het natuurwetenschappelijke aspect van het moderne denken en het moderne leven veronachtzaamde en zich exclusief op een beperkt aantal facetten der cultuur, b.v. op geschiedenis of bellettrie, ging concentreren.’ (1956, i, 305)
Overigens waren in deze periode niet alleen wetenschappelijke essays schaars in het tijdschrift vertegenwoordigd, ook beschouwingen op het gebied van de actuele politiek en andere maatschappelijke kwesties werden nauwelijks opgenomen.
Een opmerkelijke publikatie in dit opzicht was de aflevering van april 1954, die in samenwerking met andere literaire tijdschriften werd uitgebracht en gericht was ‘tegen de disqualificatie van de 5de Mei, onze nationale feestdag, tot “nationale snipperdag”’.
Andere speciale nummers die in deze jaren werden uitgegeven, waren een aflevering, gewijd aan ‘Toneel’ (nr. 8/9, 1955), en een dubbelnummer (nr. 5/6, 1958) dat door De Gids en het literaire tijdschrift Maatstaf werd gepubliceerd bij gelegenheid van de zeventigste verjaardag van de dichter A. Roland Holst.
In het eerste nummer van jaargang 1960 werd vervolgens meegedeeld dat E.J. Dijksterhuis, die problemen met zijn gezondheid had, en K. Wiersma, die het te druk had met andere bezigheden, besloten hadden hun plaats in de redactie op te geven. Vooral Dijksterhuis, die vanaf 1934 redacteur was geweest en vele jaren lang het secretariaat had waargenomen, had veel voor het tijd-
Om wat ik van de liefde weet fragment
Om wat ik van de liefde weet
en van de vrouw die mijn moeder is, de vrouw die mijn vrouw
is, de vrouw die mijn dochter zal zijn o mijn dochter
en van het vechten vuur om vuur
In efficiënt getraliede kantoren
becijfert men de laatste stand der lopen
en wat het geld kost in Afghanistan
en hoe het zijn zal wanneer morgen
de zon weer twee seconden later opgaat
en domme naakte meisjes horen het
en in hun kleine zachte buiken hangen
hun smalle baarmoeders wachtend en open
klokken van dood en leven.
Geen van hen weet hoe er in mensenmonden
een padde heerst van krompraat en verkrachting
en geen weet hoe de luchtmacht van de avond
haar stafkaart ontrolt boven stervenden.
Om wat ik van de liefde weet
en van dit land zonder hemel
en van der kanonnen kaatsebal heen en weer kijk ik niet 'k
vang je al edelman bedelman
*
Er was een feest van balspelers op het veld in
de zomer, twee vuile kleine jongetjes
gaapten het wonder van de chaos aan
(hun zakken vol broodkruimeltjes)
en liepen toen door over de zon.
de balspelers aten biefstuk en hun vermoeide
spieren waren in gesprek met elkaar onder
de douche, het veld was in hun ogen, het groene,
de gewiekste komeet (de bal), en de witte
melkweg, in hun lichaam gespaard.
| |
| |
308 Theun de Vries aan de redactie van De Gids, 15 oktober 1955. Hij vreest dat de koude oorlog invloed heeft op het redactiebeleid. De Vries was lid van de cpn. Zijn verhaal verscheen in december 1955 in De Gids.
309 Anna Blaman (pseudoniem van J.P. Vrugt) aan E.J. Dijksterhuis, 5 juli 1956. Ze is onaangenaam verrast doordat een verhaal van haar werd afgewezen nadat het was aanvaard en zelfs voor publikatie gereed gemaakt.
310 Nederlandse auteurs bijeen in de tropische plantenkas van Artis te Amsterdam, april 1957. V.l.n.r.: Gerard den Brabander, Bert Voeten, F. Bordewijk, Clara Eggink, J.W.F. Werumeus Buning, François Pauwels, J.W. Hofstra, Bertus Aafjes, Henriëtte van Eyk, H.W.J.M. Keuls, J.C. Bloem, Clare Lennart, Johan Fabricius, Ed. Hoornik, Jeanne van Schaik-Willing, Hella S. Haasse en Willy Corsari.
Foto door Paul Huf.
| |
| |
Vrede fragment
Komt een duif van honderd pond,
een olijfboom in zijn klauwen,
bij mijn oren met zijn mond
vol van koren zoete vrouwen,
vol van kirrende verhalen
hoe de oorlog is verdwenen
en herhaalt ze honderd malen:
Sinds ik mij zó onverwacht
dat ik in de nacht een gat
naliet dat steeds groter wordt,
sinds mijn zacht betraande schat,
droogte blozend van ellende
staan bleef, zo bleef stilstaan dat
keisteen ketste in haar lenden,
ben ik te dicht en droog van vel
om uit te zweten in gebeden,
kreukels knijpend evenwel,
en ‘vrede’ knarsend, ‘vrede, vrede’.
Liefde is een stinkend wonder
van onthoofde wulpsigheden
als ik voort moet leven zonder
vrede, Jezus Christus, vrede;
want het scheurende geluid
waar ik van mijn lief mee scheidde
schrikt mij nu het bed nog uit
waar wij soms in dromen beiden
wederkeert op vilten voeten,
dat we, eigenlijk al niet meer
kunnend alles, toch weer moeten
liggen rennen en daarnaast
gillen in elkanders oren,
zo wanhopig dat wij haast
dromen ons te kunnen horen.
1954 (Nationale Snipperdag)
311 Ed. Hoornik (l.) en Bert Voeten (o1918), lid van de redactieraad van 1950 tot en met 1952 en redacteur van 1952 tot en met 1964, tijdens het Boekenbal, 1956.
Foto door Nico Jesse.
312 Omslag van een themanummer gewijd aan de toekomst, mei/juli 1961.
schrift betekend. Enkele maanden later trad de jurist H. Schadee, die raadsheer-plaatsvervanger was in het Gerechtshof te 's-Gravenhage, tot de redactie toe, begin 1961 gevolgd door A. de Froe, hoogleraar in de antropobiologie en menselijke erfelijkheidsleer aan de Universiteit van Amsterdam. Al eerder - in 1959 - was de tekstverzorger K. Lekkerkerker redactiesecretaris geworden.
Intussen was bij een deel van de redactie - met name Ed. Hoornik en Bert Voeten - ontevredenheid ontstaan over het karakter van De Gids in die periode. Hoornik en Voeten meenden dat het tijdschrift onvoldoende aansloot bij wat er in die tijd leefde, en dat het blad dringend vernieuwd moest worden. Daartoe zou niet alleen de redactie ingrijpend gewijzigd moeten worden - de invloed van vooral Van Duinkerken zou moeten worden beperkt -, maar ook moest de redactie meer financiële armslag krijgen dan uitgever Van Kampen bereid of in staat was te geven. De nieuwe redacteur De Froe was het in dit opzicht met hen eens. In 1961 werd daarom contact opgenomen met uitgeverij J.M. Meulenhoff te Amsterdam. Tijdens de besprekingen die ver- | |
| |
volgens met Meulenhoff gevoerd werden, werd afgesproken dat met ingang van 1962 De Gids zou worden uitgegeven door een nieuw te vormen Stichting De Gids, terwijl de administratie en exploitatie van het tijdschrift door Meulenhoff zouden worden verzorgd. Het blad zou voortaan niet maandelijks, maar tien maal per jaar verschijnen. De redactie zou gevormd worden door A. de Froe, Ed. Hoornik en Bert Voeten, bijgestaan door een ‘raad van redactie’ - die geen medebeslissings-bevoegdheid zou krijgen! -, bestaande uit Anton van Duinkerken, E.J. Dijksterhuis - hij zou weer bij De Gids betrokken worden -, B.A. van Groningen, de
313 Aankondiging van een Gids-avond ter gelegenheid van het honderdvijfentwintigjarig bestaan van het blad, te houden op 8 juni 1962 in Rotterdam.
Vlaamse schrijver Karel Jonckheere, Emmy van Lokhorst en H. Schadee.
Na uitvoerige besprekingen bleek de rest van de redactie met de voorstellen van Hoornik, Voeten en De Froe akkoord te kunnen gaan. Voor uitgeverij Van Kampen was de overgang van De Gids naar een andere uitgever des te pijnlijker, omdat juist in 1962 het honderdvijfentwintigjarig bestaan van het tijdschrift, dat op enkele korte perioden na steeds door Van Kampen was uitgegeven, gevierd zou worden.
Bij gelegenheid van dit jubileum schreef Anton van Duinkerken over De Gids onder meer: ‘Binnen de snelheid van de technische moderniteit werkt een maandblad traag, doch selectief. Het kan zich veroorloven oud te zijn. De Gids is zo oud als de eerste spoorweg in ons land. Potgieter heeft nooit met Busken Huet getelefoneerd en nooit gefietst. Het is misschien aan hun nalatenschap te merken. Dit is het dan echter niet uitsluitend in het nadeel van dit erfbezit. Zelfs al zou het moderne maandschrift meer tot aandachtige volgzaamheid genoopt zijn dan dat het kans krijgt op vurig leiderschap, dan nog blijft het een noodzakelijk en onmisbaar orgaan voor het bijhouden van de algemene cultuur. Waar alles en iedereen zoekt te verrassen, heeft het waarde op te vallen door traditietrouw. Gelijk iedere levende trouw verheugt zij zich oprecht bij de geboorte van het nieuwe. De beginselen van een algemene cultuur vragen in elk geval verheldering en in menig geval verdediging. Dit blijft bestaansrecht schenken aan een tijdschrift, dat honderdvijfentwintig jaar geleden werd gesticht.’ (1962, i, 61-62)
Vermeldenswaard is dat in de jaren hierna de aandacht die in De Gids besteed werd aan politieke en sociale ontwikkelingen, duidelijk groter werd. Een uiting hiervan was de Kroniek van de buitenlandse politiek, die vanaf 1962 verzorgd werd door de journalist A.L. Constandse, die al in de jaren twintig sterk geboeid was door anarchistische bewegingen en sinds 1945 bij het Algemeen Handelsblad werkte. In 1963 begon Han Lammers - toen redacteur van het Algemeen Dagblad, kort
314 Omslag van het eerste nummer van de honderdvijfentwintigste jaargang, de eerste aflevering die verscheen bij de nieuwe uitgever J.M. Meulenhoff, januari 1962.
| |
| |
315 Jan Wolkers (o1925), 1963.
Foto door Jutka Rona.
Niets doen natuurlijk
Dacht dat het oorlog werd als herfst
of zondag. een grauw costuum een
stalen paraplu is al wat men behoeft
en eten eten eten d.d.t. en hele
schoenen voor de vlucht met duizend
door deze zelfde regen overvallen mensen
en spaden voor een graf of greppels.
en stomverbaasd kreperen.
wil stomverbaasd kreperen.
een graf een greppel een gekochte spade.
een aarde zonder graan. geaderd
van wroeten kreten draden en metaal.
millioenen voeten in die onbegrepen
mars op hem af om in zijn strot te bijten.
een oorlog als een koude eb of vloed.
een dood gemaakt als drank.
gedestilleerd, als winst becijferd.
bedoeld. verwekt. gebaard. gevoed.
verpakt. als een machine. en verstuurd.
en stomverbaasd kreperen.
316 Eerste nummer met een nieuw omslagontwerp, januari 1964.
hierna werkzaam bij De Groene Amsterdammer - de Binnenlandse kroniek voor zijn rekening te nemen. Ook in de Gids-commentaren, die in deze periode geregeld werden opgenomen, werd vaak stelling genomen in actuele politieke en maatschappelijke kwesties.
Over het standpunt van De Gids schreef Gabriël Smit, die in het literaire maandblad Roeping (april 1963) een interview met De Froe, Hoornik, Lammers en Voeten publiceerde, onder meer: ‘Voeten verklaart dat “De Gids” sinds Potgieter niet alléén liberaal is, maar vooral ook het standpunt van de liberaliteit handhaaft. Dat wil zeggen: in één nummer kan men bijdragen aantreffen van prof. Geyl en de communist Theun de Vries, gedichten van Keuls en van de experimentelen.’ (1963, jg. 38, nr. 12, p. 658)
Opvallend in literair opzicht was dat er in deze tijd verscheidene verhalen van de jonge beeldhouwer-schrijver Jan Wolkers in De Gids werden gepubliceerd. Tot deze verhalen behoorden ‘Dominee met strooien hoed’, ‘Gesponnen suiker’ en ‘Zwarte advent’.
Intussen was Ed. Hoornik, die het politieke en sociale engagement van het tijdschrift verder wilde versterken, in de loop van 1964 begonnen het pad te effenen voor een meer radicale vernieuwing van het tijdschrift. Zijn pogingen hadden succes. In 1965 opende de nieuwe jaargang onder de kop ‘Veranderingen bij De Gids’ met een spectaculaire mededeling: ‘Opnieuw is thans een redactiewijziging doorgevoerd, waarbij vertegenwoordigers van een jongere generatie aan het blad worden verbonden.
De in 1962 ingestelde raad van redactie, waarin zitting hadden Emmy van Lokhorst, Anton van Duinkerken, E.J. Dijksterhuis, B.A. van Groningen, Karel Jonckheere en H. Schadee, van wie de meesten daarvoor ge- | |
| |
durende een lange reeks van jaren De Gids hadden geredigeerd, is afgetreden. Dit lichaam komt hiermee te vervallen. De eveneens in 1962 door het stichtingsbestuur benoemde redactie, bestaande uit A. de Froe, Ed. Hoornik en Bert Voeten, wordt uitgebreid met W.L. Brugsma, A.L. Constandse, Sybren R. de Groot en Han Lammers; de door Bert Voeten ter beschikking gestelde redacteursplaats wordt thans ingenomen door Harry Mulisch. K. Lekkerkerker heeft zijn functie van secretaris van de redactie, die hij sinds 1959 waarnam, neergelegd. Ed. Hoornik zal voortaan als redacteursecretaris optreden.
Het blad blijft een uitgave van de Stichting De Gids, terwijl voor de produktie en exploitatie ervan, sedert 1962 in handen van J.M. Meulenhoff te Amsterdam, met ingang van januari 1965 mede Uitgeverij De Bezige Bij te Amsterdam verantwoordelijk zal zijn.
Wij zeggen de raad van redactie dank voor het werk dat hij in het belang van De Gids heeft verricht. In het bijzonder danken wij Bert Voeten en K. Lekkerkerker voor de vele uren die zij, maand in maand uit, hebben geofferd, opdat De Gids zijn plaats in het culturele leven van Nederland kon blijven innemen.’ (1965, i, 2) Ook al werd over het aftreden van de volledige raad van redactie in deze mededeling uiterst laconiek geconstateerd: ‘Dit lichaam komt hiermee te vervallen’, de con-
317 Memorandum van Harry Mulisch over de toekomst van De Gids, 12 december 1964.
318 Het nieuwe uiterlijk van De Gids na de ingrijpende redactiewijziging, januari/februari 1965.
Typografie door Joke Reynders.
| |
| |
Droom
Doorgaans slaap ik, maar soms
in de thee van mijn droom.
Die ik dronk met Jean-Paul Sartre.
Hij was vriendelijk. ‘Camus en ik,’
zei hij, ‘hebben land gekocht
buiten Parijs, daar houden we een feest
bijna elke dag.’ Het regende
tegen de treincoupé. Het landschap
voor iedereen. Schrijf maar op
wat ik zeg en publiceer het stiekum.’
Hij glimlacht en maakt plaats
voor Ella Fitzgerald. Wat een
ruikt naar kruiden. Heeft
ze rheumatiek? Ze is overigens
om mijn vriend van vroeger
die zijn moeder ontvlucht
† Martinus Nijhoff
Wat bleef er in de leegte nog bewaard?
Vroeg winterlicht; het knappen van de haard:
Binnen - een tafel, een retort, een kruisbeeld;
buiten - heldere heidenen te paard.
sequenties ervan waren ingrijpend. Vooral Anton van Duinkerken had immers meer dan dertig jaar als redacteur of als lid van de redactieraad het beleid van De Gids van dichtbij mee bepaald en daardoor een belangrijk stempel op het tijdschrift gedrukt. Met zijn verdwijnen uit de raad van redactie kwam voor De Gids het einde aan een tijdperk.
Een ander gevolg van de wijzigingen bij De Gids was dat het academische milieu, dat altijd sterk in het tijdschrift vertegenwoordigd was geweest - het meest recent door Dijksterhuis, Van Duinkerken, Van Groningen en De Froe - duidelijk aan belang inboette. Na de ‘coup van 1965’ - precies honderd jaar na de bekende breuk in de
319 De redactie van De Gids bijeen in ‘De Silveren Spieghel’ te Amsterdam, 1965. Staand v.l.n.r.: Han Lammers, W.L. Brugsma, Sybren R. de Groot. Zittend: A. de Froe, Ed. Hoornik, Harry Mulisch en A.L. Constandse.
Foto door Eddy Posthuma de Boer.
| |
| |
Een speelkamer
Ik zie mijn handen in twee bloemen.
Ik ruik azië in miin kamer.
Ik denk een bruine klip in zee,
een hamer in de zee van Permeke.
Er klimt een kleven in mijn hoofd,
een kruipend gewicht op een ladder,
een kruipdier ongelooflijk smeulend,
een kurken zeef. Een schaakbord.
Een woeste mond tot een wortel gebald
wist alles uit. Veegt alles weg uit
de hals van het geurende water.
dat ik denk en meen te zien, te ruiken.
Bronnen der slaaploosheid
Wolvin en wolf in 't winters ledikant
als het gehuil des harten krimpt tot fluistren:
uit de angsten ranken namen op in 't duister
met in hun wijn de bloedsmaak van het lam.
Als in de tijd van de ouders zijn de nachten,
op 't huis gestapeld drukt het tempelpuin;
en waar een lichtstraal door een schaduw suist,
bederft de waan tot schimmel op de wanden.
't Gedroomde kinderhandje slaapt in ons;
zijn polsje klot gelijk in nood de borst
der vogels die men treurig vrij moet laten.
Samen, onder de vlag van 't beddelaken,
als na een veldslag zijn wij opgebaard.
- Maria's hand rust op mijn grauwend haar.
redactie, waarbij Potgieter en Busken Huet het tijdschrift hadden verlaten - telde de Gids-redactie nog slechts twee leden die met dit milieu nauw verbonden waren: De Froe en de nieuwe redacteur Sybren de Groot, die hoogleraar in de theoretische natuurkunde aan de Universiteit van Amsterdam was. In plaats daarvan kwam een groep journalisten de redactionele gelederen versterken: Brugsma - hij had vooral de aandacht getrokken met zijn reisreportages uit diverse conflicthaarden, waarbij hij een indrukwekkende reeks van vooraanstaande politici, onder wie Chroesjtsjov, Nasser, Nehru en Soekarno, had weten te interviewen -, Constandse en Lammers. Kenmerkend voor alle drie was dat zij in het algemeen kritisch stonden tegenover het politieke establishment - sinds 1958 regeringen van confessioneel-liberale snit - en tegenover vele politieke activiteiten van het westers bondgenootschap, met name van de Verenigde Staten. De invloed van Constandse zou - mede doordat Brugsma en Lammers in 1966 de redactie van De Gids weer zouden verlaten - in dit opzicht het sterkst blijken te zijn. De grote bewondering die Constandse in de kring van De Gids genoot, zou onmiskenbaar tot uiting komen in 1969 en 1979, toen bij gelegenheid van zijn zeventigste en tachtigste verjaardag een speciale aflevering aan hem werd gewijd.
De oriëntatie in linkse richting werd nog versterkt doordat een van de nieuwe redacteuren, de schrijver Harry Mulisch, zich in deze jaren duidelijk engageerde met politiek-radicale groeperingen - zijn boek Bericht aan de rattenkoning (1966), waarin hij de provo-beweging verdedigde, was er een uiting van - en met bevrijdingsbewegingen in de zogenaamde Derde Wereld, waarbij vooral Cuba zijn belangstelling wekte. Ook zijn vriend Ed. Hoornik, die als redacteur-secretaris ontzaglijk veel werk voor het tijdschrift verzette en wiens huis aan de Amsterdamse Prinsengracht een befaamde ontmoetingsplaats voor diverse medewerkers van De Gids werd, trad in deze periode geregeld bij politieke manifestaties naar voren.
De verandering die De Gids bij de redactiewisseling van 1965 doormaakte, was door dit alles ingrijpend. Het blad, dat de afgelopen jaren het politieke en culturele debat eerder had gevolgd dan gestimuleerd, kwam door het versterkte engagement van de redactie in de voorhoede terecht. Velen zagen in deze woelige jaren, waarin de binnenlandse verhoudingen door het optreden van de provo-beweging en van nieuwe stromingen als D'66 en Nieuw Links in de Partij van de Arbeid sterk werden gewijzigd, met belangstelling naar elk nieuw nummer van De Gids uit. Het was dan ook niet verbazingwekkend dat de oplage, die in 1965 ongeveer zestienhonderd abonnementen had bedragen, in de jaren daarna opvallend steeg.
Sterk de aandacht trokken dikwijls de Gids-commentaren, die voorzien waren van de letter G - ontleend aan
| |
| |
320 V.l.n.r.: Ed. Hoornik, Jan Hein Donner en Han Lammers tijdens een feestje ten huize van Hoornik, 1966.
het eerste nummer in 1837 - en die gewoonlijk van een van de drie secties in de redactie afkomstig waren. Zoals in de aflevering van september 1965 van De Gids werd meegedeeld, waren deze drie secties: een literaire (Hoornik, Mulisch), een politieke (Brugsma, Constandse, Lammers) en een wetenschappelijke (De Froe, De Groot). Aan deze mededeling werd toegevoegd: ‘Van meet af aan was het nu zo, dat een commentaar op een bepaald terrein in de eerste plaats de mening van de desbetreffende groep uitdrukt. Dit kan in sommige gevallen natuurlijk inhouden, dat een redacteur van een andere sectie het er niet mee eens is.’ (1965, ii, 141)
Het opvallendste commentaar in deze periode van De Gids werd opgenomen in de aflevering van juni 1965 en betrof de mogelijkheid dat kroonrinses Beatrix een huwelijk zou sluiten met de Duitse diplomaat Claus von Amsberg. Met een verwijzing naar de Spaanse prins Carlos Hugo van Bourbon Parma, die met prinses Irene getrouwd was - hetgeen haar ertoe gebracht had haar aanspraken op de Nederlandse troon op te geven -, merkte De Gids met betrekking tot een eventueel huwelijk van prinses Beatrix onder meer op: ‘We zien maar één mogelijkheid. Deze: dat prinses Beatrix, indien zij haar hart aan de heer von Amsberg gegeven heeft, ervan afziet om voor haar huwelijk de toestemming van de volksvertegenwoordiging te vragen. Zodat hetgeen voor de heer Hugo heeft gegolden, ook geldt voor de heer Claus. Dat houdt in dat wij prinses Margriet en haar toekomstige echtgenoot Pieter van Vollenhoven kandidaat stellen voor de positie van de onschendbaren in ons midden. Zij hebben tot nu toe een uitermate be-
Archaisch, een blaadtjen
zo laat nog vogels vliegen
langs de oevers van de maan
zelfs niet hun vleugels hoorbaar
en fluisteren allerlei bomen
zo groeit, maar ik leef nog,
want waar koelte is wil ik,
een blaadtjen langzaam in het water valt
en langzaam het water het meevoert weg.
| |
| |
† J.W.F. Werumeus Buning
Een dichter, manbaar tot in zijn gebreken,
wachtte, miskend, norsch en vergeefs, ons teeken
van eerherstel. Voor hem zijn wij te laat;
niet voor zijn taal, al ligt hij zelf bezweken.
321 Sybren R. de Groot aan Ed. Hoornik, 30 juni 1965. Hij treedt af als redacteur naar aanleiding van het commentaar op de verloving van prinses Beatrix met Claus von Amsberg in De Gids van juni. De zaak werd gesust en De Groot verliet de redactie pas in 1971.
scheiden, nuchtere indruk gemaakt. Geheel in overeenstemming met de signatuur van onze samenleving.’ (1965, ii, 2)
Dat niet alle redacteuren het met dit commentaar eens waren bleek uit de aflevering van september 1965, waarin uit een brief van de redacteur Sybren de Groot onder meer het volgende werd geciteerd: ‘[...] eerst over dat redactiecommentaar in het juni-nummer. Nu berichten die ik bij terugkomst vond, de schijn wekken dat ik daarover geraadpleegd ben, moet mij (wat anders nooit gebeurd zou zijn) het volgende van het hart. Ik kan niet akkoord gaan met een verklaring, die lijnrecht ingaat tegen enige van mijn principes. Ik wil nooit iemand voor wat dan ook ongeschikt achten alleen omdat hij een bepaalde nationaliteit bezit (met inbegrip van alles wat dat, buiten iemands verantwoordelijkheid, inhoudt) en ik wil nooit veronderstellen of suggereren dat iemand bepaalde meningen heeft, als hij die niet zelf verklaart te bezitten. Ik wil iemand de kans geven te zeg- | |
| |
322 Han Lammers aan Ed. Hoornik, 23 juni 1967. Hij stuurt een bijdrage over Israël, ‘Nederland in het Midden-Oosten’, die wordt opgenomen in De Gids van juli/augustus 1967.
gen wat hij is en wat hij vindt, alvorens ik hem beoordeel. De verklaringen van de prinses en haar aanstaande, die ik inmiddels las, zijn voor mij geheel bevredigend, en ik vind dat de regering van ons koninkrijk de zaak op juiste en efficiënte wijze heeft behandeld.’ (1965, ii, 162)
Behalve in de Gids-commentaren werden ook in de kronieken - waarvan het aantal met ingang van januari 1965 sterk werd uitgebreid - geregeld controversiële onderwerpen behandeld. Constandse en Lammers zetten hun buitenlandse respectievelijk binnenlandse kroniek, die zij sinds enige jaren verzorgden, voort, waarbij zij de gelegenheid hadden scherpe kanttekeningen bij actuele ontwikkelingen te plaatsen. Vooral Constandse nam daarbij fel stelling tegen de Amerikaanse inmenging in de Vietnamese oorlog. Hans Andreus en J. Bernlef schreven geregeld over nieuw verschenen poëzie, Paul de Wispelaere verzorgde kronieken over het proza, Reinbert de Leeuw en Louis Andriessen over muziek, Hans Keller over film en Peter Lohr en David Koning over toneel. De laatste stelde in een van zijn bijdragen de jaarlijkse traditie van de opvoering van Gysbreght van Aemstel van Joost van den Vondel ter discussie. Het begin van Konings bijdrage, getiteld ‘De Gysbreght van heden’ en opgenomen in de aflevering van december 1965, luidde: ‘Nederland kent welgeteld één theatertraditie of liever: een tot zinloosheid verstarde gewoonte. Dat is de steeds terugkerende opvoering in de Amsterdamse Stadsschouwburg op de eerste januari van de Gysbreght van Aemstel door Joost van den Vondel, gevolgd door een boerenbruiloft van opgeschroefde vrolijkheid uit de nalatenschap van “spullebaas” De Vries, met als oubolligheidshoogtepunt een nieuwjaarswens in beuzelrijm. De combinatie is afschuwelijk. Maar erger nog is dat men een pronkstuk uit een tijdperk van onze culturele ontwikkeling op Europees niveau meer en meer van glans berooft en daarna kennelijk genoegen neemt met een stupide pastorale uit een burgerlijke vervalperiode zonder weerga. Er gaan dan ook vele stemmen op, zij het niet zo erg doordringend, om die onwaardige vertoning te staken.’ (1965, ii, 339)
323 Aankondiging van een openbaar debat over het programmabeleid van het Concertgebouworkest, november 1966.
Kwatryn
Aeneas laai sy vader op sy rug
en klem sy knaap se handjie om diè twee
te red uit Troje - meet met elke tree
hoe lenig liefde is, hoe loodswaar plig.
| |
| |
Mede naar aanleiding van deze bijdrage van David Koning ontstond in latere afleveringen van De Gids een uitvoerige discussie over de Gysbreght van Aemstel-traditie - en in verband daarmee over de hele situatie van het Nederlandse toneel -, waarin zich ook Johan de Meester, W. Ph. Pos en Lo van Hensbergen mengden. In dezelfde periode begon de Actiegroep Tomaat met bedorven ooft en scherpe verwijten over het gebrek aan artistieke en maatschappelijke betrokkenheid dat het Nederlandse toneel aan de dag zou leggen, haar aanval op de traditionele toneelcultuur in ons land, wat in 1969 mede zou leiden tot het einde van de Gysbreght van Aemstel-traditie.
Ook in afzonderlijke essays-zelfs in speciale uitgaven die als ‘Vlugschrift van De Gids’ de aandacht trokkenwerden in deze periode allerlei omstreden kwesties aan de orde gesteld. Zo schreef C. van Emde Boas over ‘De positie van de homoseksueel in Nederland’, B.V.A. Röling over ‘Oorlogsvormen en vredeswetenschap’ en L.H.C. Hulsman over ‘Provo en de handhaving van de openbare orde’. De provo-beweging kwam overigens in deze jaren geregeld ter sprake in De Gids, onder meer in een interview dat Constandse en Mulisch hadden met een van de meest op de voorgrond tredende provo's, Roel van Duyn, en in een reeks kronieken, in het bijzonder gewijd aan ‘Amsterdam’ en verzorgd door de Parool-journalist Aad van der Mijn. De essayist G. van Benthem van den Bergh, die in die tijd in Berkeley studeerde, schreef onder de titel ‘De uilenspiegels van Amerika’ een beschouwing over de Free Speech Movement en andere groeperingen in de Verenigde Staten die streefden naar radicale verandering van de maatschappelijke orde.
Daarnaast werden enkele afleveringen aan speciale onderwerpen gewijd, waaronder een dubbelnummer over de dood (nr. 4/5, 1966), dat in ieder geval aan deze zijde van dit fenomeen grote belangstelling wekte, en een dubbelnummer over de tien jaren sinds de opstand in Hongarije (nr. 7/8, 1966), waarin vooral een essay van Max Nord, getiteld ‘Hongarije 1956 en de Nederlandse schrijvers’, tot verhitte discussies leidde. Dat laatste was ook het geval met een Gids-nummer over ‘Onbehagen’ (nr. 9/10, 1967): hierin werd onder meer het essay ‘Het onbehagen bij de vrouw’ van Joke Kool-Smit gepubliceerd, dat door velen in Nederland wordt beschouwd als het begin van ‘de tweede feministische golf’.
Door het sterke accent dat na de redactiewijziging in januari 1965 werd gelegd op allerlei maatschappelijke en
324 Eerste vlugschrift van De Gids, over een jaar demonstraties en politie-optreden in Amsterdam, 1966. De reeks verscheen onder auspiciën van de Gids-redactie, Harry Mulisch was ‘werkredakteur’.
325 Drie Gids-redacteuren met vrienden in Volendam, omstreeks 1966. Staand v.l.n.r.: Ed. Hoornik, W.L. Brugsma, Ineke Verwayen en Harry Mulisch. Zittend: Bascha Brugsma, Philip van Vliet, Fanny en Cees Nooteboom, Mies Bouhuys en Jan Hein Donner.
326 Themanummer over de dood, april/mei 1966.
| |
| |
327 Tijdens een televisieprogramma over De Gids, 1966. V.l.n.r.: A.L. Constandse, A. de Froe, Harry Mulisch, gespreksleider Joop van Tijn, Ed. Hoornik en Sybren R. de Groot.
328 Pierre Kemp aan Ed. Hoornik, 5 december 1965. Hoornik had hem om een bijdrage gevraagd voor het themanummer over de dood. ‘Alhoewel mijn huisarts er aan twijfelt, dat ik de 10 Februari 1966 nog zal halen, zal ik toch nog proberen aan Uw dodennummer deel te nemen. Mocht U echter op 10 februari '66 niets van mij hebben ontvangen, dan zal ik dan waarschijnlijk al begraven zijn.’
Dood van een boom
Ik moest zo diep in de aarde kijken
avondlicht praatte als altijd
mijn vlees messcherp, zich van geen grens
bewust, juicht niet maar kijkt
ik volg hem met de zintuigen
in het donker, de schacht
wat hij was blijft schemer
wordt nacht, omsluitend voorgoed
329 Pierre Kemp (1886-1967) voor de deur van zijn huis te Maastricht, 1961.
Foto door Hein de Bouter.
| |
| |
Groteske
Waar staat haar huis? Achter de bergen.
Wat zijn haar knechten? Draken en dwergen.
Wat is hun werk? Spoken en stelen.
Zijn het er weinig? Neen; het zijn velen.
Wat ligt op tafel? Een toverdoos.
Wat at ze gister? Een bord vol kroos.
Wat eet ze vandaag? Niet één enkele hap,
Maar om te drinken schuurt ze haar nap.
Wat zal ze drinken? Een wonderdrank.
Die trekt ze uit stekels van egelhuid,
Mengt ze met blad van de herfsttijloos,
Vingerhoedstengels en hondestank.
Wat eet ze morgen? Een hondewervel,
Bittere nachtschade en dolle kervel,
Een eendevoet en een varkenssnuit
En paddeslijm over bilzekruid.
330 W.F. Hermans aan Ed. Hoornik, 7 juli 1966. Hij biedt een artikel aan dat hij kort daarop weer zal terugtrekken. Het verscheen in februari 1967 in boekvorm.
Afscheid
Er staat een plant begonia vaarwellis
in het venster; hij zal niet omkijken
niet zien - ik plant een hagepreek
van lieve woorden om hem heen;
hij wil wel luisteren maar voor 't laatst.
zo ga ik langzaam over in een oude vrouw,
een oudere zuster der vitrages,
met plotseling een zoon maar hij is weg,
en met een kat imaginair, niet te verjagen.
politieke kwesties, werd het strikt literaire aandeel (poëzie en verhalend proza) in De Gids duidelijk kleiner. Overigens was de redactie er ook in deze periode op uit zo veel mogelijk belangrijke schrijvers van elke richting aan het woord te laten. Tot de dichters die aan het blad meewerkten, behoorden J.C. van Schagen, A. Roland Holst, Pierre Kemp, Leo Vroman en Cees Nooteboom. Van de jonge dichters J. Bernlef en K. Schippers, die sinds 1958 samen met G. Brands het tijdschrift Barbarber redigeerden, werd poëzie opgenomen; daarnaast publiceerden Bernlef en Schippers in De Gids een aantal literaire interviews.
In De Gids werd verder verhalend proza gepubliceerd van onder meer Theun de Vries, Alfred Kossmann, Harry Mulisch - van hem werden de prozafragmenten ‘De zegelbewaarders’ en negentien ‘Anekdoten rondom de dood’ opgenomen -, en J.W. Holsbergen. Ook de jonge auteurs Heere Heeresma en Bob den Uyl werkten met korte verhalen aan De Gids mee.
Intussen waren in februari 1966 zowel W.L. Brugsma als Han Lammers uit de redactie getreden. De aanleiding hiervoor was dat Brugsma kort daarvoor lid was geworden van de hoofdredactie van Elseviers Weekblad. Omdat Lammers vreesde dat dit tot een identificatie tussen De Gids en het toenmalige Elsevier - volgens hem ‘een rechts blad’ - zou kunnen leiden, was hij van mening dat Brugsma zijn redacteurschap van De Gids zou moeten opgeven. Brugsma, die Elseviers Weekblad ingrijpend wilde veranderen, bracht daartegen in dat Lammers zelf aan De Groene meewerkte. Na lange dis-
| |
| |
Receptie
‘Poëzie’, sta ik te beweren
tegen een paar ongelovige klootzakken
in wandeltoilet, ‘komt niet uit de lucht vallen.’
En ineens zeg komt er, je zou het
poëtiseren kunnen noemen, poëzie
Gelukkig dat niemand het zag verder.
Cornelis Bastiaan Vaandrager
331 Themanummer over het onbehagen, november/december 1967.
Een dode hagedis
Zijn dood een fraaie pose
door het water nog vergroot:
hij draagt op zijn rug liggend
de pootjes omhooggetrokken zijn sierlijke autogram
tot in de uithaal van zijn staart,
zijn hoedje zijn paraplu zijn decent
Zo ontslaapt een heer een hagedis.
Bijna dringt het tikken van mijn horloge
door de roerloze waterspiegel.
332 J. Bernlef (l., pseudoniem van H.J. Marsman, o1937) en K. Schippers (pseudoniem van G. Stigter, o1936), 1965. Op de voorgrond een bundel interviews die van oktober 1963 tot september 1965 waren verschenen in De Gids.
Foto door Oscar van Alphen.
| |
| |
cussies besloten tenslotte beiden zich uit de redactie van De Gids terug te trekken. Lammers bleef overigens ook daarna nog geregeld de binnenlandse kroniek verzorgen.
Enkele jaren later - in 1968 - trad G. van Benthem van den Bergh, die als wetenschappelijk hoofdmedewerker bij het Instituut voor Sociale Studiën te 's-Gravenhage werkte en al eerder in De Gids had gepubliceerd, tot de redactie toe. In 1969 werd deze redactie verder uitgebreid met de politicoloog en journalist Theo Stibbe - hij had zich in het voorgaande decennium sterk betrokken gevoeld bij de strijd van de fln voor de onafhankelijkheid van Algerije en was sindsdien in allerlei politieke bewegingen actief gebleven - en de jonge socioloog A. de Swaan, die in de Verenigde Staten had gestudeerd en in 1967 de aandacht had getrokken met zijn boek Amerika in termijnen.
In 1970 werd De Gids door twee zware slagen getroffen. Op 1 maart van dat jaar stierf Ed. Hoornik, die sinds zijn aantreden als redacteur in 1954 - en vooral na de redactiewisseling in 1965 - een uiterst stimulerende rol in De Gids had gespeeld, plotseling door een hartverlamming. Enkele dagen later - in de nacht van 4 op 5 maart - maakte Theo Stibbe, die sinds jaren door depressies werd gekweld, een einde aan zijn leven. Van de verslagenheid die deze beide gebeurtenissen in de kring van De Gids veroorzaakten, en van de grote bewondering voor de beide overleden redacteuren getuigden de speciale aflevering (nr. 3, 1970) van De Gids, die aan de nagedachtenis van Ed. Hoornik werd gewijd, en het zesde nummer van deze jaargang, dat als een ‘liber amicorum’ aan Theo Stibbe werd opgedragen. Over Ed. Hoornik schreef de redacteur Harry Mulisch onder meer: ‘Altijd was hij beschikbaar. Met raad, daad, geld, drank, relaties, intriges, machinaties. Nooit had hij geen tijd. Iedere avond was zijn huis vol dichters, schrijvers, schakers, komponisten, architekten, journalisten, politici; akties werden beraamd, tijdschriften samengesteld, andermans vrouwen opgevreeën, stukken in de kraag gedronken, toneelstukjes geïmproviseerd, gruwelijke spelletjes gespeeld, sinistere raadsels opgegeven, vuurwerk afgestoken, en soms sloegen de stoppen door in het narrenschip en er waren geleerden die naar buiten holden en in de gracht sprongen, om naderhand bij de kachel op te drogen, in het te grote ondergoed van de dichter. De dichter zelf bewoog zich niet veel; net als Oedipus had hij last van zijn voeten. Hij zat in zijn grote stoel als het oog van de cycloon: een moeder, die tevreden naar haar kuikens keek.’ (1970, i, 210)
Intussen was met de komst van G. van Benthem van den Bergh en A. de Swaan het politieke en sociologische element in de redactie duidelijk versterkt. De Gids publiceerde in deze jaren een reeks speciale nummers, onder meer gewijd aan ‘Peru en de plaats van dit land binnen Latijns Amerika’ (nr. 1, 1970), ‘Wetenschap en welzijn’
Opening van het visseizoen
Een eend lijkt op een eend.
Maar nu begint mijn vader (62) weer.
Hij noemt waterhoentjes strijkbouten
Johnson Brothers Ltd
Vroeger toen mijn vader nog groot was,
in de uitpuilende zakken van zijn jas
gevaarlijk gereedschap, in zijn pakken
de geuren van geplozen touw en lood,
achter zijn ogen de onbegrijpelijke wereld
van een man, een gasfitter eerste klas
zei moeder, hoe anders heb ik mij moeten
voelen als hij de deuren sloot
Nu is hij dood, ben ik ineens zo oud als
hij, blijkt tot mijn verbazing ook in hem
verval ingebouwd. In zijn agenda lees ik
afspraken met onbekenden, aan zijn muur
kalenders met labyrinten van gasleidingen,
op de schoorsteenmantel het portret van
een vrouw in Parijs, zijn vrouw, de onbegrijpelijke
Kijkend in het porselein uit de dertiger
jaren met de twee lullige leeuwen
Johnson Brothers Ltd, hoog in het dood-
stille huis het droevige sloffen van moeder,
jezus christus vader, komen de tranen
om nu en om toen, vloeien ze samen
door het lood van de zwanehals,
niet meer te scheiden van de druppels
uit het koperen kraantje met cold.
| |
| |
Padde
Hij is zo mooi, zo droog, zacht leer,
een zak voor goud, een voor de ouderlingen
op tafel neergelegde wel-
gevulde, dungesleten kerkezak.
De dood is een omhelzing van de wind
waarachter van nature niets dan onbruik
en dor geraamte zich bevindt.
Een pad misschien, hij is zo oud,
zijn vleugels zijn vergaan, een plant
als steen teruggevonden, zwart
altaar, hij denkt, hij denkt erover na.
Fatum
Of ik nu goede gedichten schrijf
of niet, of ik nu 1 liter melk
En ga zo nog maar even door
- Het is een goedkoop thema
zoals ook lucht goedkoop is
Mijn haren zullen schaarser,
en m'n ogen kleiner worden.
Ook zal ik niet meer door
voor aanstormende auto's weg te sprinten
veilig de overkant bereiken.
gaan ook dood. Iets anders
houd ik niet voor mogelijk
Grote Woorden
Grote woorden zijn voor grote
hoofden. Zijn bantamgewicht-identiteit
echter zoekt de minimummens, de
halve en ¾-mens; de -1 mens en
beneden uw marktwaardigheid.
het is onschadelijk, als destijds,
een epidemie van engelen;
de engelen bleken vliegen en er was
In het donker
Fluitekruid, ik kom tot u, want gij zijt wit
en voor hetzelfde geld ook rein.
Als ik neerdaal in het gras, omdat mijn
kruis weer strak gespannen staat,
vindt gij dat niet afkeurenswaardig.
Want gij zijt een echte moeder en al wat goed is voor
uw kind bevordert gij uit alle macht.
O, geurige bloem, ik ruik u niet, maar
gij zijt er toch, al heerst alom nacht.
Achter mij sluit ik de deur en ga
over de schreiende aarde op zoek naar u.
Omdat het een hete zomer is, draag ik slechts een wit overhemd.
Over mijn wangen ligt een bezeten blos,
O, wedervaren, met hier en daar een bui.
| |
| |
333 G.J. Meijsing aan de redactie van De Gids, 20 maart 1970. Hij biedt namens het schrijvers- en filmerscollectief Joyce & Co de tekst ‘Nova decadentia’ aan. Met deze beginselverklaring debuteerde het collectief in De Gids van januari 1971.
uit: Polaroid-opnamen van Jezus Christus
Een van zijn gedaanten predikte
het volgende: ‘Hé, volgelingen!
Wat krijgen we nu? Men wil,
God betere het, geil op zuiverheid,
Men wil, onbevlekt door het minerale,
zijn zintuigen verliezen,
het goud van de gedachten
veranderen in kleurloos lafhartig wit!
Alsof het haar van mijn vader
niet gekruld en verguld was!
recht geven op onsterfelijkheid!
en goud is de enige reden
voor een bijna redelijke glimlach’
334 De makers van de opera Reconstructie tijdens hun retraite in een klooster, 1969. Staand v.l.n.r.: Misha Mengelberg, Harry Mulisch, Hugo Claus, Reinbert de Leeuw en drie geestelijken. Daarvoor: Jan van Vlijmen, Peter Schat en Louis Andriessen.
| |
| |
Geen antwoord
Het uitgestorven dorp lag door de maan beschenen;
Ik was er nooit geweest, maar wist er nog de weg:
Waarheen en waarom was ik er toen ooit verdwenen?
Zou ik mij dit, hier staande bij klaarlichte dag,
ook hebben afgevraagd? de maan stond helder
het antwoord te verzwijgen boven de dorpsbrink.
Ik wachtte nog een wijl, maar het werd kil en killer
en ik liep verder, denkend waar ik nog aan denk.
(nr. 7/8, 1970), ‘Sociale revolutionaire bewegingen’ (nr. 10, 1970), ‘Van en over Norbert Elias’ (nr. 2, 1971) en ‘Arbeiders in de industrie’ (nr. 4, 1971). In de laatste aflevering werd het essay ‘Een boterham met tevredenheid’ van A. de Swaan, dat vele tongen in vakbondsland in beroering zou brengen, opgenomen.
Het literaire element in de redactie, dat na de onverwachte dood van Ed. Hoornik nog alleen door Harry Mulisch vertegenwoordigd was, werd kort daarna - in het voorjaar van 1970 - versterkt door het toetreden van de Vlaamse schrijver Hugo Claus, die in het begin van dat jaar met de verzenreeks ‘Heer Everzwijn’ al aan De Gids had meegewerkt. Bijna een jaar later - bij het verschijnen van het tweede nummer van jaargang 1971 - trok Sybren R. de Groot zich wegens tijdrovende onderzoekingen op natuurkundig gebied uit de redactie terug.
Intussen was het secretariaat van de redactie na de dood van Hoornik, die hierin tijdens de laatste periode van
335 Hugo Claus aan Ed. Hoornik, 26 november 1969. Hij stuurde de cyclus ‘Heer Everzwijn’, die werd gepubliceerd in De Gids van januari 1970.
| |
| |
Droom van 't Italiaanse meisje
De rijder en z'n paard, ze zullen zeker komen
daarom oefen ik m'n vleugels in 't ruisen
daarom is m'n bed zo zacht
en we zullen luisteren naar 't geluid van de regen
maar misschien is z'n bus wel blijven steken
in de modder, zoals laatst
hoe vind je eigenlijk m'n lippenstift?
zijn leven al was bijgestaan door Rudolf Geel en Theo Stibbe, overgenomen door G. van Benthem van den Bergh en Rudolf Geel. De laatste, die wetenschappelijk medewerker was aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam en verscheidene romans en verhalenbundels had geschreven, trad bij het begin van jaargang 1972 ook toe tot de redactie; zijn naam was overigens al vanaf het achtste nummer van jaargang 1971 in de lijst van redacteuren opgenomen geweest. Begin 1972 werd de redactie verder uitgebreid met de bioloog en politicus Bram van der Lek, die sinds 1967 voor de Pacifistisch Socialistische Partij lid van de Tweede Kamer was en als gastredacteur tot de samenstellers behoorde van een speciale Gids-aflevering over ‘Politiek en technologie’ (nr. 9/10, 1971). Van der Lek zou voor De Gids onder meer de binnenlandse kroniek, die tot september 1968 door Han Lammers was bijgehouden, gaan schrijven.
Vermeldenswaard is dat uitgeverij De Bezige Bij, die sinds 1965 samen met Meulenhoff de produktie van De Gids had verzorgd, zich hieruit tijdens de jaargang 1971 terugtrok. Evenals in de periode van 1962 tot en met 1964 zou voortaan alleen uitgeverij Meulenhoff de produktie van het tijdschrift voor haar rekening nemen.
336 C.F.P. Stutterheim aan de redactie van De Gids, 6 juni 1972. Hij is zeer ontstemd over het grote aantal drukfouten in zijn artikel ‘Ja/nee/geen oordeel. Beschouwingen over orthografie en orthografitis’ dat was verschenen in het themanummer over spelling, mei 1972.
| |
| |
Als uitgever van het blad bleef de Stichting De Gids te Amsterdam verantwoordelijk.
Over de oplage van De Gids - het aantal abonnees was uiteraard kleiner - werd in het laatste nummer van 1972 medegedeeld dat deze per aflevering varieerde ‘tussen de 4000 en 4500 exemplaren, met af en toe een uitschieter van 5000’ (1972, p. 590).
Opvallend is dat in deze periode meer aandacht aan literatuur werd besteed dan in de tweede helft van de jaren zestig vaak het geval was geweest. In 1973 werd een speciale aflevering (nr. 3) aan poëzie gewijd - tot de dertien opgenomen dichters behoorden Armando, Harry Mulisch en A. Roland Holst -, in 1975 een speciaal nummer (nr. 4) aan Poetry International. Verder werd verhalend proza gepubliceerd van Julio Cortázar en van de - tot dan toe nog nauwelijks opgemerkte - Nederlandse surrealist Hendrik Cramer.
In maart 1974 trad vervolgens Hugo Claus af als redacteur van De Gids. Hij werd opgevolgd door de dichter Gerrit Kouwenaar, van wie in het vijfde nummer van deze jaargang zes gedichten werden gepubliceerd.
Bijzondere aandacht wekten in deze periode enkele speciale nummers, achtereenvolgens handelend over ‘Romantiek’ (nr. 6/7, 1974) en ‘Tijd’ (nr. 9/10, 1974). In
337 A. de Swaan aan Rudolf Geel, 23 december 1975. De Swaan stelde met gastredacteur Herman van Glinsteren een themanummer over staatstheorie samen dat verscheen in maart 1976.
338 De Gids-redactie bijeen ten huize van G. van Benthem van den Bergh, omstreeks 1976. Staand v.l.n.r.: G. van Benthem van den Bergh, Bram van der Lek, Rudolf Geel, A.L. Constandse, Laurens van Krevelen (namens uitgeverij Meulenhoff) en A. de Swaan. Zittend: Harry Mulisch, Gerrit Kouwenaar en A. de Froe. Foto door Mark van Benthem van den Bergh.
| |
| |
de laatste aflevering werd ‘Een essay over Tijd’ van de socioloog Norbert Elias opgenomen, waarvan later in De Gids nog verscheidene delen zouden verschijnen. Daarnaast verscheen in 1975 (nr. 3) een bijzondere aflevering over ‘Amnesty International’, waarna het negende nummer van deze jaargang voor een belangrijk deel gewijd was aan de Zuidafrikaanse dichter en schilder Breyten Breytenbach, die op 19 augustus 1975 gearresteerd was. In een begeleidend commentaar schreef de redactie: ‘Met de bijdragen van en over Breytenbach in dit nummer wil de redactie eer bewijzen aan deze Zuid-afrikaanse kunstenaar, voor wie de problemen van zijn land meer betekenen dan een paspoort en een eigen taal - een taal waarin hij ondanks alles in Parijs zijn werk moest maken, en waarin hij nu wordt verhoord, eindelijk weer thuis.’ (1975, p. 564)
In de hierna volgende jaren werd poëzie opgenomen van onder meer Jules Deelder, Wiel Kusters en Eddy van Vliet. In 1977 (nr. 4/5) werd een exclusief gesprek gepubliceerd dat Leo Fretz had gevoerd met de Franse
339 Jules Deelder aan Rudolf Geel, 10 maart 1976. Hij maakt zich zorgen over het uitblijven van publikatie van een aantal gedichten. Ze verschenen in april 1976.
340 Jules Deelder (o1944), 1976.
Foto door Vincent Mentzel.
Alexander von Humboldt vertrekt van Cuba en laat zijn geliefde achter
Zegevierend, haar gezicht
Met gesloten ogen in de tegenwind, haar haren
Kromt de palm zich aan het strand van onze jaren.
Herinnering aan haar steigert in het kielzog,
Ontvlucht schuimend ons schip.
Achter de horizon trekt het spoor bedarend
Vlak in het gelaten rijzen
| |
| |
*
die in de vaas op de tafel
De wind die je zo hindert
en je haar door de war maakt,
dat is de wind die je haar verwart;
het is de wind waardoor je niet
meer gehinderd wilt worden
als je haar in de war is.
Herinnering aan Paul Rodenko
De volière die (driehoog)
Het Turkse waterpijpentoestel.
Twee dichters, maar de dialoog
nauwelijks literair te noemen;
tussen ons achteloos ja en nee
het milde van drank; de balalaika.
Dan toch een paar sleutelwoorden
en plotseling danst zijn denken koord,
Buiten een duister en doodstil Den Haag.
Ik moet de laatste trein nog halen.
Ik reis van toen door naar vandaag:
de te jonge foto op het journaal,
waarbij zijn dood wordt voorgelezen,
een smal voldongen feit. Maar ik denk:
het werkelijk nieuws heeft hij geschreven.
Ik zal sterven en naar mijn vader gaan
ik zal sterven en naar mijn vader gaan
naar Wellington met lange benen
waar de kamers zwaar en donker zijn
waar sterren als zeemeeuwen op de nok zitten
en engelen naar wurmen pikken in de tuin,
ik zal sterven en met weinig bagage
over de bergen van Wellington
tussen bomen en schemer door
de zon zal in de aarde kloppen
de branding van de wind laat de voegen kraken
schuifelvoeten boven ons hoofd
we zullen dammen achter op de veranda
luisteren naar het nieuws van de nacht
vrienden, medestervenden -
vrees niet - nu hangt het leven, nog als vlees om onze lijven
maar de dood beschaamt niet -
is als water uit de kraan
als ons komen en ons gaan:
onze benen zullen de vrijheid kennen -
in mijn sterven in mijn naar mijn vader gaan
naar Wellington waar de engelen -
met wurmen vette sterren uit de hemel hengelen -
laten we sterven en vergaan en vrolijk zijn:
mijn vader heeft een groot pension
| |
| |
Reiger
De winterreiger, bedaagd zinbeeld
van het lange leven, wuift maar weer eens
het gewicht weg van zijn wiekslag,
checkt - richting volgend stekje -
zijn blikveld nog even: vlimt
daar nou toch iets vissigs?
De kop gespitst, met slepende poten
taxiet hij een paar tellen, staat dan
wat verderop langs de plas, gesleten schrift-
teken, afnemend in de winddag.
Hoofden
Een mand met hoofden wiegde daar,
De schemering. Ik rilde van die hoofden.
De mand ging dalen, maar ik wachtte niet,
ik was niet gek, ik was al acht.
Een mand. Omlaag. Omhoog. En wiegend.
Wie had mijn hoofd erin gedaan?
Al sliep ik in een kamer zonder raam,
en geen. Ik kon me door mijn
in een mand de grond in gaan.’
Nacht
Nu lig en staar ik star in nacht van git,
het flikkert her en der, omdat zo eindloos ver
nog prachtig praalt een enkle stille ster
zuiver en hard en onaanraakbaar wit;
dit dan is eeuwigheid: glimlach verklonk
daarboven, terwijl wij hooploos moe, gewond,
bang zijn, twijflen, geloven, met bevende mond
verlangen naar geluk; en ginds die vreemde vonk.
Alles vervluchtigt ras: een kus, een lied,
een stem, een koestering, een geur - maar niet
d'oneind'ge nacht van het heelal, glanzend graniet
waarin de wereld rust en 't leven zinloos vliedt,
zwijgende ster, onaangedaan, die alles ziet:
is er toch lust in 't schouwen op verdriet?
Anton Constandse winter 1941
Rijmprent
Een jaar van één maand is al meer
dan hij verdraagt die uit de schacht
omhooggehaald werd door zijn weer
bekeerde putbroeders van de nacht:
Joseph uit Dothaan teruggekeerd.
Een maand van één week is een zee
(Dode Zee) van tijd voor wie de zin
verspild is van de mond die spreekt.
Verdronken walvis die nooit zinkt:
Jonas Profeet in Niniveh.
Een week van één dag is reeds veel
voor wie de schapen niet meer hoedt,
geen koren maalt, geen vee meer teelt,
geen honing eet, geen wijn meer proeft:
Baals Ezel trekt zijn eigen zeel.
Een dag van één uur duurt genoeg
voor wie zijn psalm als klager zingt.
Gal en edik spuwt hij laat of vroeg
weer uit gelijk hij walgend drinkt
in Rama, Jeremiahs kroeg.
| |
| |
342 Nieuw omslag van De Gids, januari 1981.
Basisontwerp grafische vormgeving door Joost van de Woestijne.
341 Een teleurgestelde abonnee zegt De Gids op, 28 oktober 1977.
Mijn vader danst een tango
Je dans om de dorst te behoeden
Het golvend haar en geur die vergaat
Een horizon voor het grijpen
Een hut die kantelt in het hoofd
Ademloos herhaal ik de namen
Van de havensteden als gebeden
Kijk ik over je schouder mee
Het orkest dat speelt, je ogen:
Mijn vader danst een tango
Het was in Rio op een terras
- een tango danst men niet in Wenen -
De bandoléon, de zon, je werd als was
Het bijschrift is vervaagd, verdwenen
Het ongeluk in je hand, het glas
Dat je hief, je oog dat het poeder
Zag breken, sigaretterook en lipstick
De voile van het geheugen schudt de muziek:
Mijn vader danst een tango.
filosoof Jean-Paul Sartre. Verder polemiseerden W.F. Hermans en Garmt Stuiveling over Multatuli.
Begin 1979 werd meegedeeld dat Bram van der Lek uit de redactie was getreden. Hij werd opgevolgd door Sybren de Groot, die al eerder - van 1965 tot 1971 - deel had uitgemaakt van de redactie.
Een belangrijker redactiewijziging had in het voorjaar van 1982 plaats. In dubbelnummer 3/4 van deze jaargang deelde Harry Mulisch mee: ‘Op de redactievergadering van 21 december 1981 heeft de redactie unaniem besloten tot een vernieuwing van zichzelf. Daartoe wees zij uit haar midden twee “formateurs” aan, die naar haar oordeel De Gids het meest vertegenwoordigen, terwijl tegelijk werd afgesproken, dat hun voorstel bindend zou zijn. Deze formateurs waren Godfried van Benthem van den Bergh en ik.
Wij besloten in eerste instantie tot een drastische inkrimping. Alleen Henk Hofland is toegetreden. Hij kan beschouwd worden als de vervanger van Anton Constandse - en wel met diens uitdrukkelijke instemming.’ (1982, p. 144)
De door Mulisch aangekondigde ‘drastische inkrimping’ bestond eruit dat Arie de Froe, Anton Constandse, Sybren de Groot, Rudolf Geel en Gerrit Kouwenaar uit de redactie waren getreden, zodat alleen Van Benthem van den Bergh, Mulisch en De Swaan van de vroegere redactie waren overgebleven. De nieuwe redacteur Henk Hofland werkte als journalist bij NRC Handelsblad en Haagse Post. Een jaar later - in het voorjaar van 1983 - trad ook de dichter Wiel Kusters tot de redactie toe. Hij zou - samen met Harry Mulisch - vooral verantwoordelijk zijn voor het literaire gehalte van De Gids. Intussen was begin 1983 meegedeeld dat De Gids voortaan zou worden uitgebreid met een vaste rubriek over buitenlandse literatuur. Deze rubriek zou worden verzorgd door de redactie van het kort daarvoor verdwe- | |
| |
343 Geïllustreerde titelpagina van de bijdrage van Charlotte Mutsaers aan het themanummer ‘Het pak van Sjaalman’, november 1984.
nen tijdschrift Literair Paspoort. De redactie hiervan bestond uit Christel van Boheemen (Amerikaans/Engels), Piet Calis - hij zou namens de samenstellers van de rubriek Buitenlandse literatuur de redactievergaderingen van De Gids bijwonen -, Jan van Geelen (Frans), Klaus Siegel (Duits), Maarten Steenmeijer (Spaans) en Willem G. Weststeijn (Slavische talen). Aan het eind van 1983 zou Jan van Geelen, die als redacteur van Literair Paspoort grote verdiensten heeft gehad voor de receptie van de buitenlandse literatuur in Nederland, zijn medewerking aan de rubriek Buitenlandse literatuur weer beëindigen.
In deze rubriek, die zo sterk beantwoordde aan Potgieters streven de Nederlandse lezers in aanraking te brengen met wat buiten onze grenzen geschreven wordt, werden in de daarop volgende jaren vele speciale thema's uitvoerig behandeld, waaronder ‘Actueel surrealisme’ (nr. 5, 1984), ‘Futurisme’ (nr. 7, 1985) en ‘Nieuwgriekse literatuur’ (nr. 2, 1986).
Een wel heel bijzondere aflevering van De Gids was het driedubbele nummer (nr. 8/9/10, 1984) dat in het najaar van 1984 verscheen en getiteld was ‘Het pak van Sjaalman’. In deze aflevering werden honderdzevenenveertig opstellen opgenomen die over de titels handelden, opgesomd in de beroemde passage over ‘het pak van Sjaalman’ in Multatuli's roman Max Havelaar. Deze opstellen waren gewijd aan de meest gevarieerde onderwerpen, zoals ‘Over witte mieren’ door de bioloog-schrijver Maarten 't Hart, ‘Over het tekenen als
*
Zo helder is het werkelijk zelden, men ziet
het riet wit voor de verte staan
iemand klopt aan, vraagt water, het is
het antwoord is drinkbaar, zijn kromme weg
in zijn weitas een bloedplas, het water
verspreekt zich al pratend in wijn
kijk, zegt hij, omstreeks het riet wijzend bij wijze
van afscheid, dit is een rouwmantel
later staat zijn glas daar nog, men ziet
*
344 Bijdrage van Lucebert, ‘Over de zwaarte van het licht’, aan het themanummer ‘Het pak van Sjaalman’, november 1984.
| |
| |
uit: Sneeuw. Geruimd
de riem van wind, aangetrokken
en smal het bed van slakken,
de lucht die warm en zwart,
De gloriëtte
De gloriëtte. Als ik haar binnenga
zet ik het licht naar mijn hand
en fotografeer de foto van hem
die opdracht tot bouwen gaf.
Het kind dat naast mij staat
ontdekt in het sepiakleurige gras
de pas geplante spar die lange
schaduwen naar beneden werpt,
die kilte kerft in mijn nek.
Verkeerde raadhuizen
In de verkeerde raadhuizen
En zachtjes huilend zit je
In de verkeerde raadhuizen
Verkeerde raadhuizen, zijn
Alleen maar verkeerde raad-
Huizen; maar goede raadhuizen
Zijn de verkeerde raadhuizen
Alleen je eigen bleue hals
Draagt het goede raadhuis dat
Misschien het verkeerde maar
Toch het enige raadhuis is
Oplosbare vis
Ach, dat ik visje was. Een sloot lijkt wel heel groot
als je visje bent maar je kunt er alleen naar buiten
zien als je naar boven kijkt. Ik ving me dus liever
om rond te zwemmen in het glaasje aan het raam.
's Nachts waren de gordijnen dicht. Ik
moest er niet aan denken hoe ik temidden
van het duistere land in het water zou staan
zonder mijn dekens om over het hoofd te slaan.
's Morgens stond ik op en lag op de bodem dood.
Zo eenvoudig deed ik dat. Ik begroef me
in de tuin, in een heel klein gat. Toen ik er
naderhand naar zocht vond ik niets terug,
ik maakte slechts mijn vinnen vochtig zwart,
mijn handen vanzelfsprekend. Het wordt tijd
dat ik ze was: omdat ik evenzo oplosbaar ben
ben ik nog geen vis. Of vind je wel? Ruik 's.
| |
| |
345 De huidige redactie van De Gids, januari 1987. V.l.n.r.: Wiel Kusters, A. de Swaan, H.B.G. Casimir, Harry Mulisch en G. van Benthem van den Bergh.
Foto door Taco Anema.
Beweging
We moeten soms schandelijke
dingen doen omdat we eenzaam zijn
Elke beweging is goed of slecht
is ieder van ons een kuil
voor de ander, in bed of aarde.
346 Omslag van het eerste nummer van de jubileumjaargang, januari 1987.
| |
| |
natuurlyk schrift’ door de tekenaar Jeroen Henneman en ‘Over het mensen-eten der Bataks en het koppensnellen der Alfoeren’ door de culinaire specialist Hugh Jans.
Kort hierna - aan het begin van jaargang 1985 - werd de fysicus H.B.G. Casimir, die van 1946 tot 1972 directeur was geweest van het Philips Natuurkundig Laboratorium, in de redactie van De Gids opgenomen. Anderhalf jaar later trad Henk Hofland, die als correspondent van NRC Handelsblad naar de Verenigde Staten was vertrokken, uit de redactie.
Op maandag 19 januari 1987 werd tijdens een feestelijke bijeenkomst in het Rijksmuseum te Amsterdam het honderdvijftigjarig bestaan van het tijdschrift luisterrijk gevierd. Eregasten op deze bijeenkomst waren koningin Beatrix en prins Claus, wat aantoonde hoezeer de opvattingen binnen de kring van De Gids ook in de laatste decennia zijn geëvolueerd.
Tijdens de viering in het Rijksmuseum werden onder meer twee liederen gezongen, waarvan de tekst geschreven was door de beide oprichters van De Gids: E.J. Potgieter en C.P.E. Robidé van der Aa. Daarmee werd niet alleen aan de voorlopers uit het verleden herinnerd, maar ook aan de idealen die indertijd tot oprichting van het tijdschrift hadden geïnspireerd. Hoeveel veranderingen De Gids in de loop van anderhalve eeuw ook heeft doorgemaakt, de kern van deze idealen is bewaard gebleven.
piet calis
Grondlucht
Er wordt op ons geregend en gewacht
en als wij door de nanacht zijn verzwolgen
nog even over ons gereden en gedacht
zonder te veel gevolgde gevolgen
voor het vervloekt gezegend nageslacht.
Dit is wel zeker hoe de wind ook waait
Dat met ossen nauwelijks meer te mennen
in ons wordt geploegd en raar gezaaid
uit handen die ons niet meer willen kennen
terwijl we om en om worden gedraaid
Dit is wel zeker waar wij toe verteren
is even bruikbaar als ontkiemend zaad
dat verhelderende de mist in gaat.
Alleen wat is verweerd kan zich verweren
wanneer de dood het leven laat.
347 Karikatuur van de Gids-redactie, verschenen in Vrij Nederland, 24 januari 1987. Van boven naar beneden: Harry Mulisch, G. van Benthem van den Bergh, Wiel Kusters, A. de Swaan en H.B.G. Casimir. Door Siegfried Woldhek.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd