Stijlstudie en stijloefening

[p. 156]

XXV Stijl

Wat is dat toch, stijl hebben?

Het spreekt vanzelf dat we hier met ‘stijl’ speciaal een goede stijl bedoelen. Een winkelier laat de koper ook niet in twijfel hoe hij over zijn artikel denkt, als hij, zonder nadere bepaling, zegt: ‘Ja meneer, dat kan ik u aanraden, dat is kwaliteit’.

Maar...wannéér is de stijl dan goed?

Zoals overal, kan men ook hier zijn eisen hoger of lager stellen.

Sommigen spreken al van ‘een goede stijl’, als iemand geen fouten maakt tegen de taal of, zoals men ook wel zegt, tegen de grammatica.

Nu hebben grammatica en stijl zeker wel iets met elkaar te maken. Lees maar eens 'n brief van een ongeschoolde, dan kun je zien, wat aan iemand ontbreekt, die geen levende grammatica in zich heeft. Het is een warboel van belang, 'n potje met pieren van verwarde gedachten, stukken van gedachten; 'n knoeierij met vervoeging, woordvorming, zinsbouw, die alles tezamen vrijwel onverstaanbaar maakt.

De eigenaardigheid van keukenmeidenstijl is vooral, dat er grammatica aan ontbreekt.

Maar aan de andere kant: zinnen kunnen logisch en grammatisch volkomen juist en toch stilistisch volkomen onaanvaardbaar zijn. Het eigenaardige van de zgn. stadhuistaal of ambtenaarsstijl is vooral, dat er...stijl aan ontbreekt. Dit heeft nog wel enige verklaring nodig.

Om zich in taal, d.i. in een bepaalde taal, te kunnen uitdrukken, is het in de eerste plaats noodzakelijk dat men die taal tot zijn beschikking heeft, die taal beheerst, zonder fouten spreekt en schrijft. Wil iemand zich door middel van een viool uitdrukken, dan moet hij dat instrument ook beheersen en niet staan knoeien.

Maar even belangrijk als datgene waarin men uitdrukt, is datgene wat men uitdrukt. Dat moet inderdaad zich, zich zelf, zijn eigen persoonlijkheid zijn. Een ambtenaar op het stadhuis schrijft wel een bepaalde stijl, maar die is niet van hem persoonlijk; hij past een hoeveelheid vaste vormen toe, waarin zich niet openbaart, wat hem van de anderen onderscheidt. De ambtenaren bezitten gezamenlijk een bepaalde wijze van taalgebruik; ieder afzonderlijk bezit die niet, ieder afzonderlijk ‘heeft geen stijl’.

Stijl is: een persoonlijke wijze van taalgebruik, - een taalgebruik, waarin een persoonlijkheid tot uiting komt.

[p. 157]

Toch denken we bij ‘(goede) stijl’ niet alleen aan persoonlijkheid, maar ook aan schoonheid. Hoe deze twee samenhangen, dat hebben we in vele der vorige hoofdstukken kunnen zien: stijlverschijnselen, esthetische verschijnselen als rijm, ritme, beeldspraak, bleken in oorsprong steeds uiting te zijn van een persoonlijke gemoedsbeweging.

Aan stadhuistaal nu ontbreekt de schoonheid geheel, ontbreekt ‘stijl’ in deze speciale betekenis.

Men zegt wel: ‘Stijl, die heb je of die heb je niet: goed schrijven, dat kun je of dat kun je niet’.

Tot zekere grens is dat waar.

Toch is de stijl aan te kweken in 'n mens; echter niet zonder zijn gehele menselijkheid, zijn persoonlijkheid te doen groeien.

De hoogste en voornaamste stijlvorming begint van binnen, in de geest en de ziel. Telkens als je iets met verrassing bijzonder helder hebt begrepen, iets diep hebt gevoeld, iets sterk hebt beleefd, groeit je stijl, omdat je persoonlijkheid groeide.

Dit gedeelte van de stijlontwikkeling krijg je in je familieleven: je krijgt het door de omgang met je vrienden; je krijgt het op reis door kennismaking met vreemde mensen en streken en gewoonten; je krijgt het door je studie van al je vakken; altijd, altijd wordt er aan je stijl gewerkt, indien je tenminste niet leeft als een plant.

Maar vooral het lezen ontwikkelt je innerlijk. Als je langzaam, genietend leest, en met grote aandacht de mensen uit je boeken aankijkt en hen doorziet; als je meeleeft met ze en meevoelt; als je werkelijk tegenwoordig bent bij wat daar in die verhalen gebeurt; als je alles ziet, ziet, of het in tastbare werkelijkheid voor je was; als je zó leest, dan zul je innerlijk groeien.

En terwijl je ziel groeit, groeit ook je taalschat. Niet alleen leer je meer woorden en uitdrukkingen, maar je leert ook meer gebruikswijzen kennen van een en hetzelfde woord, hun gevoelsnuances in verschillende situaties.

Maar ook nog op andere wijze kunnen taal en stijl zich in je ontwikkelen, nl. door bewuste studie, door beoefening van spraakleer en stijlleer.

De spraakleer onderzoekt, uit welke delen de samengestelde en de enkelvoudige zinnen zijn opgebouwd; wat die delen met elkaar te maken hebben; hoe de volgorde der woorden is in hoofd- en bijzinnen, in vragende en mededelende. Zij is van het begin tot het eind analyse, ontleding; zij neemt een samengesteld of afgeleid woord en breekt het in stukken en zegt, welk verband daartussen bestaat; zij verdeelt 'n woord in zijn stam en zijn uitgangen. De spraakleer is altijd aan 't verdelen en verklaren. Het is zuiver verstandswerk, het wiskundig gedeelte van de taalstudie.

Wat de samenhang is tussen grammatica en stijl, hebben we reeds (ook in het hoofdstuk over zinsbouw) uiteengezet.

[p. 158]

De stijlleer of stilistiek, die in dit boek is behandeld, let op klank, ritme, beeldspraak, op alles wat in een brok taal mooi is en expressief.

Wie de hoofdstukjes van dit boek met zorg heeft doorgewerkt, en als gevolg van deze arbeid langzaam in zich heeft gekweekt de gewoonte om te letten op de verschijnselen in de taal der schrijvers als hij leest, en ook in zijn eigen taal als hij schrijft, die moet zijn stijl verbeterd hebben.

Lettend op de vormen waarin de hogere menselijkheid der auteurs tot hem kwam, is hij ook in aanraking gekomen met die hogere menselijkheid zelf, hetgeen weer ten goede is gekomen aan zijn innerlijke stijlvorming, zonder welke techniek weinig betekent.

Het spreekt vanzelf: dat innerlijke is de hoofdzaak, en de vormen zijn bijzaak. Maar techniek is toch wel iéts. Op het conservatorium krijgt men les in het componeren, en op de academie in het schilderen. Zo is er van het schrijven ook wel iets te leren en kan men op dit gebied door oefening en volharding iets bereiken.

Tot zekere grens is het waar: ‘Goed schrijven, dat kun je of dat kun je niet’. Als ‘stijl’ is: een schone en persoonlijke uitdrukkingswijze, dan hebben slechts enkele mensen, nl. de taalkunstenaars, stijl.

Zo echter is de kwestie te absoluut gesteld. De stijl kan meer of minder goed, meer of minder mooi, meer of minder persoonlijk zijn.

De ontwikkeling van ieder mens heeft haar onherroepelijke grenzen. Maar ontwikkeling is toch mogelijk: ontwikkeling van zijn persoonlijkheid, ontwikkeling van zijn techniek.

Je bent niet bijzonder origineel? wat je schrijft heeft weinig persoonlijk ritme? een nieuwe beeldspraak vind je zelden?

Het is dan niet anders. Maar met een foutieve zinsconstructie, een lelijk ritme, een belachelijke beeldspraak, behoef je toch geen genoegen te nemen.

En...tracht vooral niet origineel te schijnen. Niets is naarder dan dat iemand probeert te schrijven boven zijn stand. Gewilde mooischrijverij is belachelijk en weerzinwekkend.

Je moet je stijl verzorgen. Zeker: jouw stijl, en niet die van een ander. In je woorden moet je je geven, zoals je bent. Breng de geneemschap tussen jou en je lezers met eerlijke woorden, precieze woorden, rake woorden. Al wat die gemeenschap der geesten hindert, is: stijlfout. En geen groter hindernis dan dat de lezer je niet vertrouwt, omdat hij merkt dat je met je stijl draait, je aanstelt, komedie speelt.

De natuurlijkheid van schrijven mag nooit achter de techniek verloren gaan. Dat je op je woorden let en ze bestudeert, moet niemand merken; je inspanning moet verborgen blijven.

Aldus, in kunstvolle kunsteloosheid, zul je je meester maken van je lezers, die met gemak en genoegen opnemen, wat je ze te geven had.