Stijlstudie en stijloefening

[p. 75]

XII Pleonasme

Het stijlverschijnsel dat pleonasme heet, lijkt op de tautologie, maar is toch iets anders. Ook hier wordt iets twee keer uitgedrukt, maar met een andere bedoeling en op een andere manier.

Wie zegt: een ronde cirkel, het natte water, een witte schimmel, de witte sneeuw, drukt die rondheid, die natheid, die witheid twee keer uit, in zover als die cirkel en dat water, die schimmel, die sneeuw, vanzelf reeds deden denken aan die eigenschap.

Het pleonastische woord drukt dus een begrip uit, dat onderdeel is van (is opgesloten in) een ander begrip, dat eveneens door een woord is uitgedrukt. De beide woorden zijn dus geen synoniemen. Voorts verschillen ze van elkaar als woordsoort.

Logisch beschouwd kunnen de genoemde bijvoeglijke bepalingen worden weggelaten, daar ze aan de begrippen ‘cirkel, enz’. niets nieuws toevoegen. Maar in de taal kunnen ze zin hebben, nl. als de spreker de bedoeling heeft juist die éne eigenschap onder de aandacht te brengen, omdat die in zijn bewustzijn zo sterk leeft. Dan is dat ‘overbodige woord’...niet overbodig meer.

De sneeuw heeft veel eigenschappen, maar als men voornamelijk of alleen op de witheid ervan wil wijzen, zegt men: de witte sneeuw. Bijv.: Het donkere dennenbos stak scherp af tegen de witte sneeuw.

Het spreekt vanzelf dat ook het pleonasme kletserig wordt, als het niet de bedoeling is om dit stijleffect te bereiken, als men dus niet zelf door die ene eigenschap zo buitengewoon is getroffen. Het ontaardt dan in een gedachteloze overdaad van woorden.

Voorbeelden van foutieve pleonasmen:

1.	De man was verplicht, nog enige uren te moeten doorwerken.
2.	Hij had verlof, dat te mogen doen.
3.	Wij waren in de gelegenheid, de kerk te kunnen bezichtigen.
4.	Turkije weigert, de oorlogsschatting te willen betalen.
5.	‘Ik ben er trots op’, zei de redenaar, ‘dat ik oud-Utrechts student ben geweest.’
6.	Door mij te helpen stelde hij me in staat, dergelijke sommen te kunnen oplossen.
7.	Ik ben van plan, hem eens de waarheid te zullen zeggen.
8.	Zo iets dergelijks heb je nog nooit gezien.
9.	Voor drie jaar geleden was de toestand heel anders.
10.	Het lijkt me onmogelijk, dat te kunnen begrijpen.

Wijs de fout in deze zinnen aan.

In sommige gevallen kan men erover twisten, of men nu met een tautologie dan wel met een pleonasme te doen heeft. Kan men nog wel zeggen, dat

[p. 76]

het begrip ‘moeten’ in het begrip ‘verplicht zijn’ is opgesloten? Eerder zijn het synoniemen. Maar geheel gelijk zijn de woorden hier toch ook weer niet: moeten is hulpwerkwoord, verplicht zijn is zelfstandig werkwoord. Ook kunnen enkele van deze voorbeelden wel als contaminaties verklaard worden. Hoe dit zij: foutief zijn ze alle.

Op de grens tussen pleonasme en tautologie staan ook uitdrukkingen als: zijn gang gaan, een heerlijke droom dromen, een dans dansen, en als: in de verre verte, dat is krankzinnige waanzin. Deze kunnen zeker niet als stijlfouten beschouwd worden.

Een pleonastische (bijvoeglijke) bepaling noemt men ook wel een epitheton ornans (meervoud: epitheta ornantia). Een epitheton is een karakteriserende bepaling, bijv. Keizer Karel. Door het woordje keizer wordt iemand die Karel heet gekenschetst, tot een bepaalde groep van (Karel hetende) personen teruggebracht. Het epitheton doet dus dienst als bepaling, beperking.

We beschouwden hier de groep ‘Keizer Karel’ op zichzelf, d.i. los van elk verband, waarin we die lezen en waarin die wordt gebruikt. Ze is ons echter steeds in een verband gegeven, en van dat verband hangt de betekenis af. Dan wordt er niet in het algemeen iemand mee bedoeld, die Karel heet en tegelijk keizer is, maar één speciale persoon. Wordt de strijd beschreven tussen Karel v en hertog Karel van Gelre, dan slaat ‘Keizer Karel’ op eerstgenoemde, en is het epitheton zeker niet pleonastisch.

Indien men echter van tevoren wel wist, over welke Karel wordt gesproken, weet men ook wel dat hij keizer is. In dit geval is het epitheton, logisch beschouwd, overbodig; het is ornans = versierend. Het wordt er dan bijgevoegd om een stijleffect te bereiken: men wil namelijk een bekende eigenschap van de persoon sterk naar voren brengen, er de aandacht op samen trekken.

Voor het volledig begrijpen van de groep ‘bepaling + substantief’ is het dus nodig om te weten, of de bepaling onderscheidend dan wel versierend is.

Voorbeeld: Als in een hete zomer de weiden in het duinlandschap verdord zijn, ziet men in de polders nog groene grasvelden (groen: onderscheidend).

Het groene zomerlandschap verveelt nooit, hoe dikwijls wij 't ook zien (groen: versierend).

Een bijvoeglijke bijzin kan ook in zijn geheel versierend wezen. Bijv.: Koning Karel peinsde (in het verhaal van Carel ende Elegast): ‘Ik placht immer, voor alle dingen, de dieven, wáár ik ze vond, te haten, die de lieden met listen en lagen hun goed stelen en roven’.

Wat de dieven doen, is bekend genoeg. Deze toevoeging was logisch overbodig. Koning Karel wilde niet een bepaald soort dieven ermee onderscheiden, maar hun schandelijk bedrijf aan de kaak stellen.

De term ‘epitheton ornans’ is niet gelukkig. Hij berust op een verkeerde

[p. 77]

kunsttheorie. Hij is ontstaan in een tijd toen men van mening was, dat men zijn stijl moest opsieren, moest mooi maken. Nu is juist dat opzettelijk mooimáken uit den boze. Een epitheton moet niet toegevoegd worden, omdat men (bijv. uit een stijlboek) geleerd heeft, dat het ‘mooi’ is.

Nee, ook dit ‘stijlverschijnsel’ moet op een gevoel berusten. De schrijver moet in de eerste plaats door dat ene kenmerk van hetgeen hij noemt bijzonder getroffen zijn. Weet hij voorts nog dat ene kenmerk op een persoonlijke wijze uit te drukken, dan zal het epitheton waarlijk ornans zijn. Anders gebruikt hij zinloze pleonasmen en machteloze clichés (forse kracht, lachende lente, donkere onweerswolken enz.), die zijn stijl...ont-sieren.

Onderzoek welke bijvoeglijke bepalingen (bijzinnen) in de volgende zinnen onderscheidend zijn en welke niet, en bepaal van de laatste de stilistische waarde.

1.	In zijn slaap kwam een heilige Engel tot de Koning en riep zijn naam.
2.	Het helle koolvuurgas vervangt de tinteling van 't maagdelijke was (da costa).
3.	Gisteren ontving ik het treurige bericht, dat mijn goeie tante is overleden.
4.	Dat meisje trouwt met een banketbakker. - Nou, 'n goeie banketbakker is nog zo kwaad niet.
5.	Elegast zei: ‘Ik ben een dief. Maar nooit heb ik nog een werkman bestolen, die van de arbeid van zijn handen leeft.’
6.	Van sneltrein in sneltrein, met alleen de grauwe hakes aan de grauwe nachtstations, onder de grijze glasbogen en het avondwaas geprikt vol roode lichten of doorstroomd met electrischen straal (couperus).
7.	(Het behaaglijke en harmonieuze der Hollandse huizen wortelt) in het gebruik van de roode baksteen voor de muren en in de roomkleur waarmee over al het houten karmozijnwerk geschilderd is. Ik spreek nu natuurlijk niet van den schaarschen monumentaalbouw, waarbij uitheemsche voorbeelden mede in het spel waren, maar van de algemeene, het heele stads- en dorps-karakter beheerschende burgerbouwerij (jan veth).
8.	Onder het glazen dak, in de groote ruimte binnenshuis met de witte muren, was het donkerder dan daar buiten (van deyssel).
9.	Laat wijd en zijd uw zuivere gaven stuiven, O stille sneeuw! en dek de grijze paden, Waar we eens kniediep in wilde bloemen waadden, Met zachte vlokken, blank als dons van duiven. Weef bosch en akker witfluweelen waden, Laat hermelijn de heuvels overhuiven. De woudwind zingt uw lof, de boomen wuiven U welkom toe, u zegenen de zaden. Laat weer het woud zijn groenen mantel wappren, Laat weer het graan zijn gouden lokken golven, Uw winterweldaad zal geen mensch gedenken. Zoo sterven, roemloos strijdend, vele dappren, In de aard, die zij verdedigden, bedolven. Doch, zonder hen, zou de aarde ons bloemen schenken? (hélène swarth: Besneeuwde velden)

[p. 78]

10.	Ik heb u lief, vroom rund, mij openbarend En kracht en vrede, die mijn hart bedauwen, Hetzij gij, als gebeeldhouwd, plechtig starend Aanziet de vrije en vruchtbare landouwen, Of u tevreden met het juk bezwarend Den ernst'gen mensch uw hulp biedt bij 't bebouwen: Hij spoort en prikkelt u, uw rust bewarend Wilt gij met lijdzame oogen naar hem schouwen. Aan uwe breede noesters, vocht en donker, Ontwolkt uw adem, als een lofzang blijde Verliest zich uw geloei in 't luchtebranden; En in het ernstig-blauwend ooggeflonker Weerspiegelt zich het gansche stille, wijde, Het godd'lijk zwijgen van de groene landen. (koster (vertaald naar carducci): De Ploegos)
11.	Op het meer, op 't avondwater Vouwen winderanke schepen Witte zeilevleuglen samen. Dicht aan blinkende oeverkaden In het koele somberhelle Staan op roerelooze vinnen Stomme flikkergladde visschen. Naar den wolkeloozen hemel Rijzen zilverblauwe neevlen, Dekken al de verre bergen Tot de sneeuwen toppen hangen In den windeloozen avond Als een rij gestilde wolken... (boutens: Avond te Zürich)
12.	Hoe laat is 't aan den tijd? 't Is de avond: in zijn rosse goud Wordt schoon en oud Der wereld dagehel gezicht; Snel aan den hemel valt het water van het licht; En al de windestemmen komen vrij; De laatste wagen wankelt naar de schuur; De dooden wenken aan den duistren Oostermuur; En boven glansbeloopen Westersche schans in groene hemelwei Straalt Venus' gouden aster open Zoo plotseling en puur... Hoe laat is 't aan den tijd? 't Is liefdes uur. (boutens: Liefdes Uur)