Gedichten. Deel 3b. Apparaat

[p. 1070]

[956] Aquarium

Overlevering

M^1	Manuscript, H-92.
M^2	Eerste typoscript D^1, H-93.
T	Maatstaf 2 (januari 1955), p. 702-703.
M^3	Tweede typoscript, kopij D^1, H-116.
M^4	Derde typoscript D^1, collectie Ministerie van ok&w, H-117.
D^1	Vergeetboek, p. 29-31.
M^5	Kopij D^2, H-122.
D^2	Verzamelde gedichten, p. 944-946.

Datering

Vóór januari 1955 (M¹)

Tussen 23 maart en 28 april 1961 (M³)

Leestekst

M² b

M³ (zie p. 523-524)

Ontwikkelingsgang

Dit gedicht werd in de verschillende bronnen een aantal keren uitgebreid. In de hiernavolgende synopsis worden alle bronnen gezamenlijk gepresenteerd, waarbij de toegevoegde gedeelten steeds afzonderlijk worden weergegeven. De verschillen in regelnummering die door de diverse uitbreidingen zijn opgetreden, worden per regel aangegeven.

In M¹ (zie de afbeeldingen op p. 1071 en p. 1077) bestaat dit gedicht in de eerste grondlaag (fase a) uit 53 regels (M¹ I, r. 1-(53)). Afgezien van enkele veranderingen breidde Achterberg (in fase b) dit gedeelte met drie regels uit (M¹ II, r. (20), (43) en (56). De laatste regel verviel weer (fase c), waardoor het gedicht in dit stadium (M¹ II) uit 55 regels bestond. Vervolgens heeft Achterberg het gedicht op verschillende plaatsen uitgebreid door in de rechtermarge regels toe te voegen. De toegevoegde regels werden alle in dezelfde ductus geschreven en zullen tijdens één werkgang zijn aangebracht. In deze fase noteerde Achterberg op de voorzijde van M¹ (rechtsboven in de marge) drie losse notities, die niet met bepaalde regels in het gedicht in verband gebracht kunnen worden en om die reden hier worden weergegeven:

(1)	kelders van karmozijn
(2)	karmijn
(3)	brein

Deze notities werden vervolgens tezamen doorgehaald. Bij de andere toevoegingen in de marge kan de volgende chronologische volgorde worden onderscheiden: eerst (fase d) schreef Achterberg M¹ III, r. (21)-(22), haalde deze vervolgens weer door en noteerde eronder (fase e) drie nieuwe regels (M¹ IV, r. (21)-(23)); daarna (fase f) schreef hij, eveneens in de marge maar meer naar boven, M¹ V, r. (24)-(28). Eveneens in dezelfde ductus is de uitbreiding van M¹ VI-VII, r. (57)-(58) tot stand gekomen, waarbij ook twee fasen (f-g) onderscheiden dienen te worden. In de uiteindelijke versie van M¹ bevat het gedicht 65 regels.

[p. 1071]

[956] ‘Aquarium’, M¹ (voorzijde) (collectie nlmd)

[p. 1072]

M²-T zijn vrijwel identiek aan de uiteindelijke versie van M¹. Ná de publicatie in Maatstaf heeft Achterbergg in M² nogg enkele varianten aanggebracht (M² c). De omvangg van het ggedicht bleef ongewijzigd.

In M³-D² is het gedicht op een aantal plaatsen door Achterberg veranderd en wederom uitgebreid: in het gedeelte vanaf r. 21 voegde hij negen nieuwe regels toe (M³-D², r. 24-31 en r. 37).

Varianten en correcties

M¹ a-g potlood

M² a typemachine, b-c potlood (fase c is aangebracht ná T)

Titel

M^1-D^2

Aquarium

1	M^1-T		Goudvissen, een phalanx van schijn,
	M^3-D^2		In het aquarium

2	M^1-T		louteren als lover
	M^3-D^2		bewaren vissen de schijn

3	M^1-T		onder de waterlijn;
	M^3-D^2		zo pas geschapen te zijn;

4

M^1-D^2

kabouterend om een hoek,

5

M^1-D^2

schokschouderend opp zoek.

6	M^1	a	Vastgemaakt	aan hun middelloodlijn^+
		b	{[Vastege]h[aakt]}	[	]
		b	Gezeten	[	]
	M^2-D^2		|		|

7

M^1-D^2

komen zij tozegeschoven

8

M^1-D^2

in al het ondersteboven

9

M^1-D^2

van kamer en raamkozijn.

10

M^1-D^2

Tegen de zwaartekracht in

11

M^1-D^2

randen zij bovenin

12

M^1-D^2

even het droge aan,

13	M^1	a	alsof			van	hun uit		gezien
		b	[			]	beneden		[	]
		b	[			]	[hun uit]		[	]
	M^2-T		|
	M^3-D^2		|	|,	|	|	daar	|		|

14	M^1-T		en met ons oog bovendien
	M^3-D^2	|	|,

15

M^1-D^2

buren aan 't bekvechten slaan.

+ [? door Vastgemaakt]

[p. 1073]

16	M^1-T		Maar beide realiteiten
	M^3-D^2		Doch	|	|

17

M^1-D^2

zullen elkaar niet bijten.

18

M^1-D^2

God scheidde water en land

19	M^1	a	en stapte voor 't eerst aan land
		b	[	].
	M^2-D^2		|	|
			[In M^1 II b voegde Achterberg de volgende regel toe:]
			M^1 II-D^2 r. (20)

(20)	M^1 II	b	Het spiegelbeeld kwam tot stand.
20	M^2-D^2		|	|
			[In M^1 (fase d) noteerde Achterberg in de marge twee regels (M^1 III, r. (21)-(22)), haalde deze vervolgens weer door en schreef eronder (fase e) drie nieuwe regels (M^1 IV r. (2I)-(23); daarna(fase f) schreef hij, eveneens in de marge maar meer naar boven, in dezelfde ductus M^1 IV r. (24)-(28):]
			M^1 IIII/V-T r. (21)21-(28)28:

(21)	M^1 IIII	d	Lang voor Columbus deed
	IV	e	Jezus liep pover het water,
21	M^2-T		|	|

(22)	M^1 III	d	[xxx]	de kust die Amerika heet.^+
		d	aan	[					]
	IV	e	maar	dat was		terug	en later;
22	M^1-T		|					|
	M^2	c	[		]	weerom	[	]
			[M^1 III, r. (21)-(22) werden (fase e) tezamen doorgehaald]

(23)	M^1 IV	e	een spooksel, dachten ze, staat er.
(23)	M^2-T		|	|

(24)	M^1 V	f	Wij zijn hier niet aan het strand:
		f	[doorgehaald]
		f	[Wij zijn hier niet aan het strand:]
24	M^2-T		|	|

(25)	M^1 V	f	Wij zijn hier bij de interne
25	M^2-T		|	|

(26)	M^1 V	f	kwesties		der
		f	[	]	{van de}				moderne
		f	vraagstukken				[der]	[	]
		f	[			]	[van de]	[	]
26	M^2-T		|						|

+ [? door kust]

[p. 1074]

(27)	M^1 V	f	hyrodinamische	wetten	]
		f	[hydrod]y[namische]	[	],
27	M^2-T		|			|

(28)	M^1 V	f	die het ons voorloppig beletten.
28	M^2-T		|	|
			[In M^3-D^2 werd het gedeelte vanaf r. 21 als volgt ugitgebreid:]
			M^3-D^2, r. 21-37:

21

M^3-D^2

Jezus liep over het water^+

22

M^3-D^2

op een scheepje af, eeuwen later;^+

23

M^3-D^2

een spooksel, dachten ze, staat er.^+

24

M^3-D^2

Simon Petrus riep in de storm:

25

M^3-D^2

Heer, indien gij het zijt,

26

M^3-D^2

beveel dat ik tot u kom.

27

M^3-D^2

De wonderen zij1n de wereld niet uit,

28

M^3-D^2

want het ging een paar stappen goed.

29

M^3-D^2

Maar toen ontzonk hem de moed.

30

M^3-D^2

Hij zakte als lood omlaag,

31

M^3-D^2

greep Jezus hem niet bij de kraag.

32

M^3-D^2

We zijn hier niet aan het strand.^+

33

M^3-D^2

We zijn hier bij de interne^+

34

M^3-D^2

vraagstukken van de moderne^+

35

M^3-D^2

hydrodynamische wetten,^+

36

M^3-D^2

die het ons voorlopig bgeletten.^+

37	M^3-D^2		Dan komt het wel in de krant.
			M^1 I/V-D^2, r. (20)(21)(29)2938-(41)(42)(50)5059;

(20)

M^1 I

a

De watervracht naar omhoog

(21)

II

b

[

]

(29)	V	f	[	]
29	M^2-T		|	|

38

M^3-D^2

|

|

+ [← M¹ IV-T, 21]

+ [← M¹ IV-T, 22]

+ [← M¹ IV-T, 23]

+ [← M¹ IV-T, 24]

+ [← M¹ IV-T, 25]

+ [← M¹ IV-T, 26]

+ [← M¹ IV-T, 27]

+ [← M¹ IV-T, 28]

[p. 1075]

(21)	M^1I	a	en de		evenwicht elleboog
		a	[	]	[evenwichtelleboog]

(22)

II

b

[

]

(30)	V	f	[		]
(30	M^2	a	[	]	evenwicht elleboog
		b	[	]	[evenwichtelleboog]
	T		|		|

39

M^3-D^2

|

|

(22)

M^1 I

a

grondvesten iedere vis

(23)

II

b

[

]

(31)	V	f	[	]
31	M^2-T		|	|

40

M^3-D^2

|

|

(23)

M^1 I

a

waar hij

toevallig is.

(24)

II

b

[

]

(32)	V	f	[	]
32	M^2-T		|	|

41

M^3-D^2

|

|

deze

|

|

(24)

M^1 I

a

Met minder kan hij niet toe

(25)

II

b

[

]

(33)	V	f	[	]
33	M^2-T		|	|

42

M^3-D^2

|

|

(25)

M^1 I

a

en meer wordt hij nimmer moe

(26)

II

b

[

]

(34)	V	f	[	]
34	M^2-T		|	|

43

M^3-D^2

|

|

(26)

M^1 I

a

diepzinnig te verplaatsen

(27

II

b

[

]

(35)	V	f	[	]
35	M^2-T		|	|

44

M^3-D^2

|

|

(27)

M^1 I

a in een voorzichtig haasten;

(28)

II

b

[

]

36	V	f	[	]
36	M^2-T		|	|

45

M^3-D^2

|

|

(28)

M^1 I

a

een vrijheer onbetwist,

(29)

II

b

[

]

(37)	V	f	[	]
37	M^2-T		|	|

46

M^3-D^2

|

|

[p. 1076]

(29)

M^1 I

a

als hij niet beter wist,

(30)

II

b

[

];

(38)	V	f	[	]
38	M^2-T		|	|

47

M^3-D^2

|

|

(30)

M^1 I

a

de staart met zachte zwenking

(31)

II

b

[

]

(39)	V	f	[	]
39	M^2-T		|	|

48

M^3-D^2

|

|

(31)

M^1 I

a

aanhoudend in bedenking.

(32)

II

b

[

]

(40)	V	f	[	]
40	M^2-T		|	|

49

M^3-D^2

|

|

(32)

M^1 I

a

O vis waarmee het bezig is

(33)

II

b

[

]

(41)	V	f	[	]
41	M^2-T		|	|

50

M^3-D^2

|

|

(33)

M^1 I

a

wat ik niet heb: verheffenis

(34)

I

b

[

]

(42)	V	f	[	]
42	M^2-T		|	|

51

M^3-D^2

|

|

(34)

M^1 I

a

op eigen kracht en zinken

(35)

II

b

[

]

(43)	V	f	[	]
43	M^2-T		|	|

52

M^3-D^2

|

|

(35)

M^1 I

a

door drempels van verdrinken.

(36)

II

b

[

];

(44)	V	f	[	]
44	M^2-T		|	|

53

M^3-D^2

|

|

(36)

M^1 I

a

Symbool

van God de Zoon

(37)

II

b

[symbool]

[

]

(45)	V	f	[	]
45	M^2-T		|	|

54

M^3-D^2

|

|

[p. 1077]

[956] ‘Aquarium’, M¹ (keerzijde) (collectie nlmd)

[p. 1078]

(37)

M^1 I

a

om ons verdiende loon.

(38)

II

b

[

]

46	V	f	[	]
46	M^2-T		|	|

55

M^3-D^2

|

|

(38)

M^1 I

a

Er is daar nooit iets te horen

(39)

II

b

[

]

47	V	f	[	]
(47)	M^2-T		|	|

56

M^3-D^2

Door een zondvloed eenmaal gespaard,

(39)

M^1 I

a

onder die heldere toren.

(40)

II

b

[

]

(48)	V	f	[	]
48	M^2-T		|	|

57

M^3-D^2

voelen vissen zich onbezwaard.

(40)

M^1 I

a

Al dreunen straaljagers over,

(41)

II

b

[

]

(49)	V	f	[	]
49	M^2-T		|	|

58

M^3-D^2 I

|

|

(41)

M^1 I

a

zij houden hun stille tover.

(42)

II

b

[

]

vallen nimmer voorover,

(50)	V	f	[	]
50	M^2-T		|	|

59	M^3-D^2		zij worden geen duimbreed verschoven,^+
			[In M^1 II b voegde Achterberg de volgende regel toe:]
			M^1 II-D^2, r. (43)(51)5160:

(43)

M^1 II

b

beveiligd binnen hun tover.

(51)	V	f	[	]
51	M^2-T		|	|

60	M^3-D^2		|	|
			M^1 I/V-D^2, r. (42)(44)(52)5261-(46)(48)(56)5605:

(42)

M^1 I

a

Aan één stuk door verkiezen

(44)

II

b

[

]

(52)	V	f	[	]
52	M^2-T		|	|

61

M^3-D^2

|

|

+ [zie noot 2]

[p. 1079]

(43)

M^1 I

a

zij vlak voor hun neus precieze

(45)

II

b

[

]

(53)	V	f	[	]
53	M^2-T		|	|

62

M^3-D^2

|

|

(44)

M^1 I

a

punten aan doofstom glas,

(46)

II

b

[

]

(54)	V	f	[	]
54	M^2-T		|	|

63

M^3-D^2

|

|

(45)

M^1 I

a

kauwende op hun kiezen

(47)

II

b

[

]

(55)	V	f	[	]
55	M^2-T		|	|

64

M^3-D^2

|

|

(46)

M^1 I

a

of water witttebrood was,

(48)

V

f

[

]

56	V	f	[	]
56	M^2-T		|	|

65	M^3-D^2		|	|
			[In M^1 (fase f) breidde Achterberg het gedicht op deze plaats uit met twee in de marge geschreven regels (M^1 VI, r. (57)-(58). Deze haalde hij vervolgens (fase g) weer door en hernam ze eronder (M^1 VII, r. (57)-(58)):]
		M^1 VI/VII-D^2, r. (57)5766-(58)5867:

(57)	M^1 VI	f	Scheelogend langs de borstvinnen
	VII	g	scheelogend naar het niets;
		g	[	]	langs	[	]
57	M^2-T		|				|

66

M^3-D^2

|

|

(58)	M^1 VI	f	schiet ze niets anders te binnen
	VII	g	zichzelf	het		enige	iets;
58	M^2-T		|					|
	M^2	c	[zichzel]ve	[	]	[enig]	[	]

67	M^3-D^2		zichzelf	|	|
			M^1 I I/VII-D^2, r. (47)(49)(59)5968 (54)(56)(66)6675:

(47)

M^1 I

a

om plotseling, zonder reden,

(49)	II	b	dan	[	]
		b	[Om]	[	]

(59)	VII	g	[	]
59	M^2-T	om	|	|

68

M^3-D^2

|

|

[p. 1080]

(48)

M^1 I

a

te vluchten uit het heden

(50)

II

b

[

]

(60)	VII	g	[	]
60	M^2-T		|	|

69

M^3-D^2

|

|

(49)

M^1 I

a

terug naar het verleden [x]

(51)

II

b

[

],

(61)	VII	g	[	]
61	M^2-T		|	|

70

M^3-D^2

|

|

(50)

M^1 I

a

weg door het weerstandloze

(52)

II

b

[

]

(62)	VII	g	[	]
62	M^2-T		|	|

71

M^3-D^2

|

|

(51)

M^1 I

a

en doen de namiddag blozen;

(53)

II

b

[

]

(63)	VII	g	[	]
63	M^2-T		|	|

72

M^3-D^2

|

|

(52)

M^1 I

a

het weerlichten van de geest

(54)

II

b

[

]

64	VII	g	[	]
64	M^2-T		|	|

73

M^3-D^2

|

|

(53)	M^1 I	a	[	◦	]	geweest.
		a	als je in Genesis leest.

(55)	II	b	waarvan je in [Genesis leest],
		c	[	]	[.]

(65)	VII	g	[	]
65	M^2-T		|	|

74

M^3-D^2

|

|.

(54)

M^1 I

a

[ontbreekt]

(56)	II	b	dat voor onze tijd is geweest.
		c	[doorgehaald]

(66)	VII	g	[ontbreekt]
66	M^2-T		|	|

75

M^3-D^2

|

|

Commentaar

^1	Over de publicatie van dit ggedicht in Maatstaf zijn geen gegevens bekend. Zie ook § 44.3.3.

[p. 1081]

^2	Achterberg heeft reeds begin 1959 aan de nieuwe versie M^3-D^2 gewerkt. In het interview door H.U. Jessurun d'Oliveira (ondertekend ‘21 april 1959’) gaf hij de volgende toelichting bij M^3-D^2, r. 58-59: ‘Wat die vreemde en wetenschappelijke woorden betreft die ik in mijn gedichten gebruit. Soms verwijt men mij dat. Neem nu het vers Aquarium: Al dreunen straaljagers over, zij worden geen haarbeerd [sic] verschoven. Ik ga hier dus uit van de Fraunhoferse lijnen, waarin de substantie van het licht wordt uitgedrukt. Het woord Fraunhofen doet me deken ann frosen, rimpelen, en zo kom ik hier op niet rimpelen, niet verschuiven. Di is de manier waarop ik exacte wetenschappelijke woorden toepas. Ze moeten geïntegreerd worden, aanhaken bij woorden in de omgeving.’ (H.U. Jezzurun d'Oliveira, ‘Gerrit Achterberg’, p. 27.) Vgl. ook § 48.3.
^3	Zie [930] ‘Deïsme’, noot 3.
^4	Literatuur over het gedicht: Blom, N. van der, ‘De vis, symbool de oude christenen.’ Fens, K. ‘Vergeetboek, bundel van Gerrit Achterberg.’ Ruitenberg-de Wit, A.F., ‘Acherbergs Aquarium.’ Visser, W.M., ‘Sint Sebastiaan voorbij; terug naar Genesis.’